Zmiany w strukturze towarowej polskiego handlu zagranicznego a deficytowość wymiany handlowej

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 777 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2008 Katedra Handlu Zagranicznego Zmiany w strukturze towarowej polskiego handlu zagranicznego a deficytowość wymiany handlowej 1. Wprowadzenie Jednym z czynników określających poziom salda wymiany towarowej z zagranicą jest konkurencyjność gospodarki, rozumiana w kategoriach mniejszej lub większej atrakcyjności towarów krajowych w stosunku do towarów z zagranicy. W pracy podjęto próbę analizy struktury towarowej polskiego handlu zagranicznego, a uwagę skupiono na tych zmianach struktury obrotów, które mają wpływ na poziom konkurencyjności wymiany handlowej po stronie polskiego eksportu i importu, a tym samym na jej wynik. 2. Analiza struktury towarowej handlu zagranicznego Analizy zmiany struktury towarowej polskiego handlu zagranicznego dokonano ze względu na intensywność wykorzystania czynników wytwórczych 1. Badania przeprowadzono dla okresu w oparciu o dane Głównego Urzędu Statystycznego publikowane w Rocznikach statystycznych handlu zagranicznego za poszczególne lata. Badaniem objęto wymianę towarową Polski z tymi jej partnerami handlowymi, których wielkość obrotów w każdym roku analizowanego okresu stawiała te kraje w grupie pierwszych trzydziestu najważniejszych partnerów handlowych. Z uwagi na postępujący proces integracji europejskiej analizę rozszerzono także na te kraje 1 W pracy przyjęto, że termin handel zagraniczny obejmuje również dostawy wewnątrzwspólnotowe.

2 76 Unii Europejskiej i CEFTA, które nie spełniały powyższego kryterium (z wyjątkiem Cypru i Malty ze względu na niewielkie i często pomijane w statystykach wielkości obrotów handlowych) 2. W efekcie, analiza struktury towarowej polskiego handlu zagranicznego oparta została na badaniu struktury towarowej wymiany między Polską a krajami Unii Europejskiej (bez Cypru i Malty), krajami CEFTA, Białorusią, Brazylią, Chinami, Japonią, Kanadą, Koreą Płd., Litwą, Norwegią, Rosją, Stanami Zjednoczonymi, Szwajcarią, Tajwanem, Turcją i Ukrainą. Obroty z przedstawioną wyżej grupą 39 państw stanowią wystarczającą reprezentację dla całości obrotów polskiego handlu zagranicznego. W każdym bowiem roku okresu zarówno po stronie polskiego eksportu, jak i importu, obroty z tymi krajami utrzymywały się na poziomie przekraczającym 90% wielkości obrotów ogółem (tabela 1). Tabela 1. Udział analizowanej grupy 39 państw w polskim imporcie i eksporcie ogółem w latach (%) Wyszczególnienie Import 93,0 94,1 94,3 94,6 94,9 95,1 94,3 94,2 94,3 93,8 Eksport 93,8 93,2 93,8 94,3 94,3 94,3 94,6 95,5 95,8 95,7 Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik statystyczny handlu zagranicznego, GUS, Warszawa, za odpowiednie lata. Analizy struktury towarowej polskiego handlu zagranicznego ze względu na intensywność wykorzystania czynników wytwórczych dokonano poprzez zaszeregowanie poszczególnych kategorii obrotów do grup towarów surowcochłonnych, pracochłonnych, kapitałochłonnych, intensywnych technologicznie, łatwych do imitowania, oraz intensywnych technologicznie, trudnych do imitowania. Według tradycyjnych teorii ekonomicznych, kierunki specjalizacji w handlu zagranicznym są determinowane przewagami komparatywnymi. Zgodnie z teorią obfitości zasobów (Heckschera-Ohlina-Samuelsona), źródłem tych przewag są różnice w wyposażeniu w czynniki wytwórcze. Poszczególne kraje specjalizują się w eksporcie dóbr, których produkcja wymaga intensywnego użycia czynnika wytwórczego względnie obfitego w danym kraju, a importują dobra, których produkcja wymaga intensywnego użycia czynnika wytwórczego bądź rzadkiego w danym kraju. 2 Dla celów porównawczych wszędzie tam, gdzie mowa jest o obrotach polskiego handlu zagranicznego z krajami Unii Europejskiej i CEFTA, chodzi o kraje UE i CEFTA według stanu członkowskiego po 1 maja 2004, a więc UE-25: Austria, Belgia, Czechy, Cypr, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Wielka Brytania, Węgry, Włochy; CEFTA (3): Bułgaria, Chorwacja i Rumunia.

3 Zmiany w strukturze towarowej 77 Oznacza to, że gospodarki zasobne w pracę specjalizują się w eksporcie wyrobów pracochłonnych, a zasobne w kapitał wyrobów kapitałochłonnych 3. W strukturze geograficznej polskiego handlu zagranicznego w analizowanym okresie dominują kraje rozwinięte, zarówno po stronie eksportu, jak i importu (tabela 2). W stosunku do głównych partnerów handlowych Polska jest zatem krajem o względnie niskich płacach i relatywnie obficie wyposażonym w siłę roboczą, jej partnerzy handlowi zaś to głównie kraje o stosunkowo wysokich płacach i relatywnie wysoko wyposażone w kapitał. Należy zatem oczekiwać, że zgodnie z zasadą obfitości zasobów struktura polskiego handlu zagranicznego jest określona przez wyposażenie w czynniki produkcji i w polskim eksporcie dominują wyroby o dużej zawartości czynnika pracy, natomiast w polskim imporcie o jego niskiej zawartości. W odniesieniu do wyrobów kapitałochłonnych i intensywnych technologicznie relacja ta powinna kształtować się odwrotnie. Tabela 2. Struktura geograficzna polskiego handlu zagranicznego w latach (%) Wyszczególnienie Kraje rozwinięte Eksport 75,1 71,7 69,1 73,5 76,4 76,4 75,1 75,1 74,6 73,4 Import 74,3 73,6 73,5 75,0 74,1 70,9 70,0 70,2 69,3 67,3 Kraje Europy Środkowo-Wschodniej Eksport 17,0 20,1 23,5 20,5 17,0 17,3 18,3 19,0 19,9 20,7 Import 14,7 15,1 14,6 13,0 14,2 18,5 18,1 17,1 17,8 18,4 Kraje rozwijające się Eksport 8,0 8,2 7,4 6,0 6,6 6,3 6,6 5,9 5,6 5,9 Import 11,0 11,3 11,9 12,0 11,7 10,6 11,9 12,6 13,0 14,3 Źródło: jak w tabeli 1. Za podstawę do analizy struktury towarowej obrotów polskiego handlu zagranicznego przyjęto Międzynarodową Standardową Klasyfikację Handlu (SITC) na poziomie kodu trzycyfrowego. W celu wyodrębnienia i sklasyfikowania poszczególnych grup produktów ze względu na intensywność wykorzystania czynników wytwórczych zastosowano klucz klasyfikacyjny prezentowany w pracach Z. Wysokińskiej 4. Klucz ten opiera się na sekcjach i działach klasyfikacji SITC. Zgodnie z jego założeniami, do wyrobów surowcochłonnych zalicza się żywność i zwierzęta żywe (SITC 0), surowce niejadalne oprócz włókienniczych (SITC 3 K. Bartosik, Udział czynnika pracy w handlu zagranicznym Polski, Gospodarka Narodowa 2002, nr 5. 4 Por. np. Z. Wysokińska, J. Witkowska, Integracja europejska. Rozwój rynków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Łódź 1999, s. 307.

4 ), paliwa i smary bez prądu elektrycznego (SITC 3 35), oleje i tłuszcze jadalne (SITC 4) oraz nawozy chemiczne (SITC 56). Towarami pracochłonnymi są natomiast surowce włókiennicze (SITC 26), wyroby przemysłowe sklasyfikowane głównie według surowca (SITC 6) bez wyrobów gumowych (SITC 62), żelaza i stali (SITC 67) oraz metali nieżelaznych (SITC 68), różne wyroby przemysłowe (SITC 8) bez instrumentów precyzyjnych (SITC 87) oraz aparatów i sprzętu optycznego (SITC 88). Grupa towarów kapitałochłonnych obejmuje napoje i tytoń (SITC 1), prąd elektryczny (SITC 35), pigmenty, barwniki i środki barwiące (SITC 53), olejki eteryczne i substancje zapachowe (SITC 55), wyroby gumowe (SITC 62), żelazo i stal (SITC 67), metale nieżelazne (SITC 68), pojazdy drogowe (SITC 78) oraz obrabiarki do obróbki metalu bez usuwania materiału (SITC 733). Do grupy towarów technologicznie intensywnych, łatwych do imitowania zaliczone zostały chemikalia organiczne i nieorganiczne (SITC 51, 52), wyroby lecznicze i farmaceutyczne (SITC 54), tworzywa sztuczne (SITC 58) oraz inne wyroby chemiczne (SITC 59) z wyjątkiem materiałów wybuchowych (SITC 593). Grupa ta obejmuje również maszyny biurowe i komputery (SITC 75), silniki nieelektryczne i ich części (SITC 714), maszyny włókiennicze (SITC 724) oraz sprzęt i urządzenia telekomunikacyjne (SITC 76). Ostatnia grupa wyrobów towary technologicznie intensywne, trudne do imitowania obejmuje materiały wybuchowe (SITC 593), tworzywa sztuczne w formach podstawowych (SITC 57), maszyny i urządzenia oraz sprzęt transportowy (SITC 7) z wyjątkiem silników nieelektrycznych (SITC 714), maszyn włókienniczych (SITC 724), obrabiarek do metalu (SITC 733), maszyn biurowych i komputerów (SITC 75), sprzętu telekomunikacyjnego (SITC 76) i pojazdów drogowych (SITC 78). W grupie tej znajdują się również instrumenty precyzyjne (SITC 87) oraz sprzęt fotograficzny (SITC 88). Za podstawę wnioskowania z wyników badań przyjęto za Z. Wysokińską założenie, że przesuwanie się w strukturze towarowej obrotów od towarów surowcochłonnych, poprzez pracochłonne i następnie kapitałochłonne w kierunku towarów o wyższym udziale technologii, stanowić może kierunek prokonkurencyjny, a zatem sprzyjający konkurencyjności eksportu danego kraju 5. Dla analizowanej grupy krajów uzyskano przedstawione poniżej wyniki badań. W tabelach 3 i 4 zaprezentowano wyniki syntetyczne dla obrotów z całą analizowaną grupą państw 6. Tabela 3 przedstawia udział poszczególnych grup wyrobów 5 Z. Wysokińska, Wpływ zmian strukturalnych w przemyśle i handlu zagranicznym na konkurencyjność gospodarki polskiej [w:] Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce w okresie transformacji w latach , red. K. Gawlikowska-Hueckel, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Transformacja Gospodarki, nr 81, Gdańsk Warszawa 1996, s Do przeprowadzenia w dalszej części analizy korelacyjnej wykorzystano uzyskane wyniki szczegółowe dla obrotów z każdym z przyjętych do analizy krajów.

5 Zmiany w strukturze towarowej 79 w eksporcie Polski do tych krajów w latach W całym badanym okresie zdecydowaną przewagę w strukturze eksportu wykazują dobra pracochłonne, choć ich udział w polskim eksporcie zmniejszył się z poziomu 35,7% w 1995 r. do 29,3% w 2004 r., a trwała tendencja spadkowa zauważalna jest od 2000 r. W okresie na drugim miejscu w strukturze polskiego eksportu znajdowały się wyroby surowcochłonne. Ich udział w polskim eksporcie stale się jednak zmniejszał. W 1995 r. stanowiły jeszcze 22,5% eksportu, by w 2004 r. osiągnąć poziom 15,6%, ustępując w ten sposób od 1998 r. dobrom intensywnym technologicznie, trudnym do imitacji i kapitałochłonnym. Tabela 3. Struktura polskiego eksportu ze względu na intensywność wykorzystania czynników wytwórczych w latach (%) Rodzaj wyrobów Surowcochłonne 22,5 21,0 22,2 18,8 16,7 15,6 15,4 14,4 14,2 15,6 Pracochłonne 35,7 36,8 36,9 36,5 37,3 34,0 33,9 33,1 32,9 29,3 Kapitałochłonne 19,6 18,6 19,5 18,5 19,5 20,9 19,2 19,4 20,1 23,8 Intens. techn., łatwe do imit. 6,0 6,1 6,9 7,1 7,0 7,2 7,5 7,7 7,1 6,9 Intens. techn., trudne do imit. 16,1 17,4 14,4 19,1 19,5 22,3 23,8 25,4 25,7 24,5 Źródło: jak w tabeli 1. Lata charakteryzuje natomiast wzrost udziału w strukturze polskiego eksportu wyrobów kapitałochłonnych (z 19,6% do 23,8%), a w szczególności wyrobów intensywnych technologicznie, trudnych do imitacji (z 16,1% do 24,5%), które już od 1998 r. zajmują drugie miejsce w strukturze polskiego eksportu. W strukturze polskiego importu z analizowanej grupy krajów (tabela 4) dominują od 1996 r. wyroby intensywne technologicznie, trudne do imitacji (w okresie wzrost z 22,7% do 27,3%). Do 1995 r. na pierwszym, a od 1996 na drugim miejscu w strukturze polskiego importu znajdowały się wyroby pracochłonne, a ich udział w strukturze importu zmniejszył się w okresie z 24,7% do 20,6%. W przypadku pozostałych kategorii produktów zmienia się kolejność ich znaczenia w strukturze polskiego importu. W 2004 r. trzecią grupą towarową w polskim imporcie były wyroby kapitałochłonne. W badanym okresie charakteryzują się one największym przyrostem w strukturze polskiego importu z 14,2% w 1995 r. do 19,7% w 2004 r. Kolejna grupa towarów to wyroby surowcochłonne, które w okresie cechuje z kolei największy spadek udziału w polskim imporcie z 22,1% w 1995 r. do 17,6% w 2004 r. Od 2000 r. najmniej znaczącą pozycją w polskim imporcie są wyroby technologicznie intensywne, łatwe do imitacji. W analizowanym okresie ich udział w polskim imporcie wahał się w niewielkim przedziale między 14,8% a 17,4%.

6 80 Tabela 4. Struktura polskiego importu ze względu na intensywność wykorzystania czynników wytwórczych w latach (%) Rodzaj wyrobów Surowcochłonne 22,1 22,1 19,7 16,2 15,9 19,4 18,6 17,2 16,9 17,6 Pracochłonne 24,7 23,4 23,0 23,4 23,6 21,7 22,2 22,4 22,0 20,6 Kapitałochłonne 14,2 15,5 17,1 18,2 18,6 16,9 16,9 18,2 19,5 19,7 Intens. techn., łatwe do imit. 15,9 15,3 15,6 16,0 17,4 17,0 17,2 16,2 15,5 14,8 Intens. techn., trudne do imit. 22,7 23,4 24,4 26,0 24,4 24,8 25,0 26,0 26,1 27,3 Źródło: jak w tabeli 1. Strukturę towarową polskiego eksportu ze względu na intensywność wykorzystania czynników wytwórczych cechuje większe zróżnicowanie, niż ma to miejsce w przypadku struktury towarowej importu. W 2004 r. po stronie eksportu dawało to rozpiętość pomiędzy 6,9% (wyroby intensywne technologicznie, łatwe do imitacji) a 29,3% (wyroby pracochłonne), podczas gdy w przypadku importu zróżnicowanie to kształtowało się pomiędzy 14,8% (wyroby intensywne technologicznie, łatwe do imitacji) a 27,3% (wyroby intensywne technologicznie, trudne do imitacji). Również zmiany udziałów poszczególnych kategorii dóbr w strukturze eksportu były w analizowanym okresie w większości przypadków wyższe, niż to miało miejsce po stronie importu (tabela 5). Chociaż kierunek tych zmian był zasadniczo taki sam po stronie eksportu i importu (zmniejszył się udział dóbr surowco- i pracochłonnych, a zwiększył kapitałochłonnych oraz intensywnych technologicznie, trudnych do imitacji), to w większości przypadków (z wyjątkiem dóbr kapitałochłonnych oraz intensywnych technologicznie, łatwych do imitacji) zmiany w strukturze eksportu były głębsze. Tabela 5. Zmiany udziału poszczególnych kategorii dóbr w strukturze eksportu i importu Polski w latach (punkty procentowe) Kategoria wyrobów Eksport Import Surowcochłonne 6,9 4,5 Pracochłonne 6,4 4,1 Kapitałochłonne 4,2 5,5 Intensywne technologicznie, łatwe do imitacji 0,9 1,1 Intensywne technologicznie, trudne do imitacji 8,4 4,6 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z tabeli 3 i 4. Zarówno kierunek tych zmian, jak i ich wielkość prowadziły w latach do zbliżenia struktury polskiego eksportu i importu ze względu na inten-

7 Zmiany w strukturze towarowej 81 sywność wykorzystania czynników wytwórczych. Jeszcze w 1995 r. udział każdej z omawianych kategorii towarów w eksporcie w znaczący sposób odbiegał od udziału tej samej kategorii w imporcie. Chociaż w 2004 r. różnice te nadal są znaczące, to jednak ich rozmiar uległ zmniejszeniu (z wyjątkiem wyrobów surowcochłonnych, których udział w eksporcie zmniejszył się wyraźniej niż w imporcie). Przeprowadzona wyżej analiza odnosi się do całości obrotów polskiego handlu zagranicznego (reprezentowanych przez przyjęte do badań kraje), nie uwzględnia zatem specyfiki obrotów z poszczególnymi partnerami handlowymi. Poniżej przedstawiono analizę struktury towarowej handlu zagranicznego Polski według grup krajów. Za grupy przyjęto kraje UE-15, kraje należące do UE od 1 maja 2004 r. oraz pozostałe analizowane kraje (tabele 6 i 7). Tabela 6. Struktura geograficzna polskiego eksportu pod względem intensywności wykorzystania czynników wytwórczych w latach (%) Kraje Wyroby surowcochłonne UE-15 19,2 17,9 18,1 15,4 14,2 14,0 13,9 12,8 12,5 14,6 UE nowe 28,2 25,7 24,6 23,4 21,1 19,4 19,2 18,7 18,6 22,4 Pozostałe 35,2 30,3 32,0 28,5 23,6 18,3 17,0 14,9 16,0 14,3 Wyroby pracochłonne UE-15 41,5 43,0 43,1 40,5 41,2 36,5 35,2 34,3 34,0 30,3 UE nowe 22,4 23,0 24,9 27,3 30,4 29,6 30,4 32,3 33,5 29,5 Pozostałe 23,9 27,3 29,0 31,4 31,3 32,1 33,1 32,8 30,7 27,9 Wyroby kapitałochłonne UE-15 19,5 17,7 18,7 18,8 19,6 21,1 19,2 19,7 20,5 23,9 UE nowe 25,1 23,3 25,8 25,0 27,2 29,2 27,9 25,6 23,8 25,6 Pozostałe 15,7 16,1 16,1 13,7 14,9 16,6 14,7 15,5 17,0 21,5 Wyroby intensywne technologicznie, łatwe do imitacji UE-15 4,6 4,9 6,1 6,5 6,2 6,2 6,7 7,1 6,5 5,9 UE nowe 10,7 11,4 11,1 10,2 9,2 9,8 9,7 9,8 9,3 9,5 Pozostałe 9,9 9,0 8,4 8,2 9,7 10,4 10,2 8,9 8,2 9,0 Wyroby intensywne technologicznie, trudne do imitacji UE-15 15,2 16,4 14,0 18,7 18,7 22,2 25,0 26,0 26,6 25,3 UE nowe 13,5 16,4 13,5 14,1 12,1 12,0 12,8 13,6 14,7 12,9 Pozostałe 15,3 17,4 14,5 18,2 20,5 22,6 24,9 27,9 28,2 27,3 Źródło: jak w tabeli 1.

8 82 Tabela 7. Struktura geograficzna polskiego importu pod względem intensywności wykorzystania czynników wytwórczych w latach (%) Kraje Wyroby surowcochłonne UE-15 11,7 12,4 10,8 8,8 8,0 8,3 8,1 7,9 7,2 7,9 UE nowe 23,5 19,2 17,0 16,8 17,0 21,5 20,6 17,0 15,9 19,1 Pozostałe 40,9 41,5 36,7 30,8 31,8 41,3 41,1 38,0 37,4 35,9 Wyroby pracochłonne UE-15 29,0 27,0 26,4 26,1 26,8 25,8 25,8 25,2 25,2 23,5 UE nowe 21,7 25,6 25,6 25,5 25,4 23,1 22,8 23,6 21,2 19,2 Pozostałe 14,6 14,0 14,1 15,6 14,8 11,9 13,7 15,3 15,2 15,3 Wyroby kapitałochłonne UE-15 16,4 18,0 19,2 20,0 20,5 20,4 20,5 22,2 24,0 24,3 UE nowe 23,6 23,5 26,1 26,7 24,4 23,4 24,1 25,9 28,3 26,0 Pozostałe 7,9 9,5 11,7 13,5 14,0 9,1 8,3 8,7 9,3 10,3 Wyroby intensywne technologicznie, łatwe do imitacji UE-15 15,2 14,6 15,4 15,3 16,8 17,1 16,9 15,8 14,9 14,1 UE nowe 17,0 14,5 14,1 14,3 15,8 15,0 14,9 15,6 15,0 14,6 Pozostałe 18,9 16,9 16,2 18,2 19,0 16,3 18,0 17,0 16,3 16,4 Wyroby intensywne technologicznie, trudne do imitacji UE-15 27,5 27,9 28,0 29,7 27,7 28,2 28,7 28,9 28,6 30,2 UE nowe 14,2 17,2 17,1 16,7 17,4 17,1 17,6 17,9 19,6 21,0 Pozostałe 16,9 17,2 20,5 21,4 20,1 21,0 18,5 20,8 21,6 22,1 Źródło: jak w tabeli 1. Z tabeli 6 wynika, że na koniec 2004 r. wyroby surowcochłonne, kapitałochłonne oraz intensywne technologicznie, łatwe do imitacji najwyższy udział miały w strukturze polskiego eksportu na rynki nowych krajów członkowskich UE. W przypadku wyrobów pracochłonnych najwyższy udział odnotowano w strukturze eksportu do krajów UE-15, natomiast wyrobów intensywnych technologicznie, trudnych do imitacji w strukturze eksportu na rynki pozostałych przyjętych do analizy państw. Dane zamieszczone w tabeli 7 wskazują z kolei, że wyroby pracochłonne oraz intensywne technologicznie, trudne do imitacji najwyższy udział w 2004 r. miały w strukturze importu z państw UE-15. Wyroby kapitałochłonne najwyższy udział miały w strukturze importu z nowych krajów członkowskich UE, natomiast wyroby surowcochłonne oraz intensywne technologicznie, łatwe do imitacji w strukturze importu w grupie pozostałych analizowanych krajów.

9 Zmiany w strukturze towarowej Konstrukcja wskaźnika struktury handlu W celu określenia charakteru oddziaływania zmian struktury towarowej polskiego handlu zagranicznego na poziom deficytowości obrotów, dokonano próby skonstruowania dla obrotów z każdym krajem prostego wskaźnika oddającego kierunek zmian w obrębie struktury towarowej. Wskaźnik ten ma służyć celom porównawczym zmian struktury obrotów dla danego kraju w poszczególnych latach analizowanego okresu oraz specyfiki tej struktury dla poszczególnych krajów w danym roku. Przyjmując za Z. Wysokińską założenie o poprawie konkurencyjności struktury obrotów w miarę przesuwania się w obrębie tej struktury od wyrobów surowcochłonnych poprzez pracochłonne, kapitałochłonne, intensywne technologicznie, łatwe do imitacji, aż po intensywne technologicznie, trudne do imitacji, każdej z kategorii tych wyrobów nadano rangę o wartości odpowiednio 0 punktów (dla wyrobów surowcochłonnych), 25 (dla wyrobów pracochłonnych), 50 (dla wyrobów kapitałochłonnych), 75 (dla wyrobów technologicznie intensywnych, łatwych do imitacji) i 100 punktów (dla wyrobów technologicznie intensywnych, trudnych do imitacji). Obliczenie wartości wskaźnika dla każdego kraju w każdym z lat przyjętego do analizy okresu polega na wyliczeniu średniej ważonej liczby przypisanych punktów, gdzie wagami jest udział poszczególnych kategorii wyrobów w strukturze obrotów w danym roku. Jeśli więc przykładowo w obrotach z danym krajem występują w danym roku wyłącznie wyroby surowcochłonne wskaźnik przyjmuje wartość 0, jeśli występują wyłącznie wyroby intensywne technologicznie wskaźnik przyjmuje wartość 100. Wartości wskaźnika w przedziale między 0 a 100 mówić będą o poziomie konkurencyjności obrotów im bliżej 100, tym poziom konkurencyjności uznawany będzie za wyższy. Tak zdefiniowany wskaźnik konkurencyjności obrotów obliczony został dla polskiego eksportu do i importu z krajów objętych badaniami. Wyniki obliczeń zamieszczono w tabelach 8 i 9. Tabela 8. Wskaźnik struktury polskiego eksportu do analizowanych krajów w latach Kraj Austria 34,8 34,1 35,8 36,9 39,4 39,3 39,0 37,6 34,4 34,3 Belgia 31,8 41,2 37,3 43,5 46,3 50,9 49,2 52,0 52,8 54,4 Białoruś 40,8 41,2 42,9 42,6 46,5 53,2 51,3 49,9 46,9 45,8 Brazylia 9,2 11,2 22,9 37,3 23,2 36,6 48,2 39,8 26,0 44,6 Bułgaria 43,2 46,9 30,7 46,6 45,3 42,0 43,0 50,8 48,1 46,8 Chiny 74,0 72,3 57,2 54,5 42,3 58,5 53,2 57,0 60,5 70,2 Chorwacja 27,8 35,8 39,3 37,8 32,4 29,9 38,8 36,8 41,8 40,8

10 84 cd. tabeli 8 Kraj Czechy 40,8 43,5 42,1 41,8 39,7 38,8 37,4 37,4 36,8 35,1 Dania 22,8 30,1 24,9 28,8 30,5 32,1 34,8 42,4 41,2 42,0 Estonia 31,6 60,7 35,3 34,6 39,9 37,4 40,8 39,5 46,5 44,1 Finlandia 49,3 34,7 28,4 27,0 49,9 33,6 36,9 42,9 42,0 40,6 Francja 40,8 44,0 48,3 48,6 49,1 50,2 52,5 52,9 52,2 52,0 Grecja 66,3 83,9 72,2 69,1 54,6 59,0 76,4 63,1 60,8 50,3 Hiszpania 53,6 53,3 56,6 58,6 56,1 57,8 63,6 61,2 64,9 62,1 Holandia 37,9 42,5 42,5 43,9 48,6 48,6 48,2 49,2 50,9 51,4 Irlandia 26,1 27,3 28,7 41,8 34,6 39,5 38,3 37,2 41,6 36,9 Islandia 59,5 81,9 21,6 84,9 79,0 74,6 98,1 90,6 57,2 68,8 Japonia 37,3 38,7 38,0 34,9 34,8 39,9 33,5 49,5 46,2 48,4 Kanada 47,8 58,9 49,0 51,5 53,5 57,2 57,5 48,7 47,1 52,3 Korea Południowa 52,5 57,8 53,6 70,3 47,2 61,7 65,7 54,6 63,1 58,1 Litwa 40,0 42,8 42,7 44,6 43,2 43,9 44,5 43,0 42,9 44,4 Luksemburg 40,1 51,2 33,6 33,1 43,9 61,6 59,3 62,0 55,4 57,2 Łotwa 31,4 32,8 32,0 34,6 36,2 40,3 42,0 45,9 42,9 40,4 Niemcy 39,3 37,0 35,6 42,1 41,3 45,5 47,4 47,5 47,6 46,1 Norwegia 36,3 66,3 58,7 50,3 65,0 60,3 60,4 71,7 77,7 70,8 Portugalia 33,7 43,2 39,4 42,5 43,7 88,5 91,6 89,1 91,0 84,9 Rosja 34,9 29,1 28,3 31,2 31,0 37,0 39,1 40,1 38,2 44,6 Rumunia 41,8 41,4 41,9 38,4 31,6 39,1 40,1 43,2 42,7 40,7 Słowacja 37,1 37,1 39,0 37,8 36,7 41,1 41,0 39,7 41,7 36,1 Słowenia 37,4 42,2 41,4 47,1 46,5 47,4 46,6 47,8 46,4 45,2 Szwajcaria 52,2 49,0 44,9 42,1 40,0 47,2 48,2 49,8 46,4 49,1 Szwecja 39,4 39,7 42,1 43,4 43,4 44,1 49,7 56,4 55,8 54,2 Tajwan 53,9 61,8 55,1 67,5 68,7 55,1 54,8 41,3 41,4 54,4 Turcja 42,2 44,5 47,4 60,5 51,7 61,6 72,9 74,8 70,5 65,4 Ukraina 23,4 31,8 30,1 33,2 34,7 36,4 39,1 42,3 43,3 47,0 USA 44,7 49,0 50,0 50,2 51,4 54,9 49,0 55,2 51,2 50,6 Węgry 42,3 43,4 42,0 41,2 41,2 43,6 46,7 47,9 48,8 48,0 Wielka Brytania 40,2 50,4 47,8 49,4 47,9 49,0 51,5 54,0 53,2 52,9 Włochy 38,7 42,4 43,9 46,1 47,3 47,7 47,4 49,3 51,7 53,0 Ogółem 38,4 39,7 38,2 42,3 43,1 46,0 47,6 49,0 49,1 48,7 Źródło: jak w tabeli 1.

11 Zmiany w strukturze towarowej 85 Analiza danych zamieszczonych w tabeli 8 pozwala stwierdzić poprawę ogólnej struktury polskiego eksportu. Wartość wskaźnika struktury eksportu dla obrotów z analizowaną grupą krajów wyniosła w 2004 r. 48,7 punktu, podczas gdy jeszcze w 1995 r. 38,4 punktu, a każdy kolejny rok, z wyjątkiem 2004 r., przynosił poprawę wartości wskaźnika. Tabela 9. Wskaźnik struktury polskiego importu z analizowanych krajów w latach Kraj Austria 59,5 58,4 62,3 57,5 57,9 59,5 60,9 59,4 58,6 58,3 Belgia 55,7 56,5 57,0 54,2 55,0 54,4 53,2 53,8 55,0 56,9 Białoruś 20,8 22,7 25,8 22,0 20,1 17,0 19,4 16,4 14,7 15,6 Brazylia 17,9 10,4 21,8 29,1 41,9 58,3 55,5 38,2 32,8 44,5 Bułgaria 66,0 64,6 62,9 60,0 55,1 55,0 56,4 50,2 46,8 47,5 Chiny 42,3 44,4 44,7 48,2 49,2 51,2 52,3 52,7 52,4 54,4 Chorwacja 21,9 20,9 27,7 34,2 34,6 49,0 63,4 55,8 60,5 62,2 Czechy 44,4 47,3 48,3 48,0 48,6 45,4 47,3 48,0 50,3 50,7 Dania 49,0 43,0 44,9 50,9 50,9 50,0 53,0 54,3 53,4 55,2 Estonia 40,9 31,1 37,5 29,1 34,3 44,0 43,7 30,3 35,5 39,3 Finlandia 49,9 52,7 53,6 55,3 53,9 63,1 60,1 58,8 57,2 58,4 Francja 57,2 55,8 58,5 60,4 60,6 61,8 61,9 60,2 59,3 61,6 Grecja 28,3 34,4 26,3 26,9 26,4 21,0 22,0 30,9 33,2 28,5 Hiszpania 46,8 49,8 50,4 49,6 48,7 50,4 47,6 46,7 48,6 53,3 Holandia 43,3 47,6 47,6 48,6 50,6 51,5 49,2 51,1 52,4 52,8 Irlandia 51,4 52,7 54,6 58,5 59,0 63,5 63,5 64,9 63,8 63,8 Islandia 21,3 21,8 32,1 22,5 30,4 28,4 45,1 58,3 32,8 5,9 Japonia 74,1 73,2 71,4 71,2 71,9 73,9 75,4 77,6 78,0 79,1 Kanada 40,2 38,1 40,5 51,6 50,5 52,0 39,7 51,4 53,2 56,7 Korea Południowa 63,1 64,6 66,7 66,8 66,4 62,4 65,1 65,9 66,9 67,5 Litwa 21,2 16,3 21,5 18,5 14,7 10,5 9,0 11,9 16,5 11,8 Luksemburg 40,4 42,6 39,2 41,2 39,5 44,3 43,2 44,7 47,0 55,3 Łotwa 29,5 27,5 25,6 28,2 27,0 32,1 29,2 29,6 30,8 13,5 Niemcy 55,9 56,6 58,1 60,2 58,8 58,9 59,4 59,8 59,7 59,7 Norwegia 18,6 21,7 23,3 30,0 26,8 35,0 43,7 56,2 71,0 64,4 Portugalia 37,4 46,3 49,4 53,1 51,4 57,4 56,8 53,1 54,2 54,5 Rosja 11,3 8,9 6,6 7,2 7,1 4,2 5,1 5,2 5,5 5,8

12 86 cd. tabeli 9 Kraj Rumunia 26,4 24,5 35,0 34,6 51,7 51,3 45,6 46,6 49,6 60,5 Słowacja 43,7 49,9 48,8 48,9 49,7 45,3 42,7 43,2 46,4 47,1 Słowenia 62,5 63,1 61,9 63,2 62,0 59,8 60,5 61,3 60,9 62,9 Szwajcaria 70,2 71,3 70,5 71,1 73,1 73,6 72,7 70,7 71,0 71,3 Szwecja 50,7 51,0 47,9 52,1 51,8 52,6 54,3 53,4 51,7 54,5 Tajwan 63,7 63,2 62,7 63,6 63,8 63,7 62,3 64,2 68,3 70,4 Turcja 35,7 33,3 38,7 40,9 39,5 39,9 41,9 43,9 48,4 47,8 Ukraina 22,5 15,8 14,7 22,0 21,0 21,8 27,8 25,1 23,1 24,7 USA 62,4 58,4 67,8 66,9 68,2 77,0 67,8 71,6 68,7 69,8 Węgry 43,9 42,6 44,7 46,4 51,2 55,6 57,8 58,8 60,2 62,2 Wielka Brytania 50,2 46,5 49,9 58,4 62,0 62,4 66,3 64,5 62,9 60,5 Włochy 60,7 60,9 60,7 59,9 59,0 57,3 57,5 59,3 59,9 61,3 Ogółem 49,9 49,8 51,6 54,2 53,6 52,1 52,2 53,1 53,2 53,7 Źródło: jak w tabeli 1. Zwraca przy tym uwagę wzrost wartości wskaźnika w eksporcie do zdecydowanej większości (80%) analizowanej grupy krajów. Wzrost ten w niektórych przypadkach przekroczył 30 punktów (np. Portugalia, Brazylia, Norwegia). Odnotowano również spadki wartości wskaźnika w okresie , nie były one jednak tak duże najwyższy spadek w wysokości 16 punktów miał miejsce w przypadku eksportu do Grecji. Charakterystyczne przy tym jest, że zmiana wartości wskaźnika eksportu w handlu z wszystkimi analizowanymi krajami, które przystąpiły do UE 1 maja 2004 r., zamyka się w przedziale od 5,7 dla Czech do 12,5 dla Estonii, co oznacza dostosowanie struktury eksportu do charakteru popytu i warunków konkurencyjnych na tych rynkach zbytu. Tabela 9 wskazuje na wzrost wartości wskaźnika konkurencyjności również dla polskiego importu. Najwyższy jego poziom przypadł jednak na 1998 r., a lata kolejne przyniosły jego obniżenie i mimo wzrostu od 2001 r. poziom ten nie został ponownie osiągnięty. O szczególnym wzroście wartości wskaźnika importu można mówić w przypadku importu z Norwegii, Chorwacji i Rumunii (wzrost przekraczający 30 punktów). W większości pozostałych przypadków zmiana (wzrost/spadek) zamyka się w przedziale 10 punktów. Na tle pozostałych państw wyraźnie wyróżnia się wskaźnik konkurencyjności importu z Rosji, który kształtuje się na bardzo niskim poziomie, głównie z uwagi na surowcowy charakter tego importu.

13 Zmiany w strukturze towarowej WSE WSI Rys. 1. Wskaźnik struktury eksportu (WSE) i wskaźnik struktury importu (WSI) Polski w latach (w punktach) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 8 i 9. Rys. 1 stanowi zestawienie wartości wskaźnika struktury eksportu i importu ogółem za lata Jego analiza wskazuje na stopniowe wyrównywanie się poziomu konkurencyjności strumieni polskiego handlu zagranicznego. Proces ten został zatrzymany w 2004 r., pierwszym roku członkostwa w UE, głównie z uwagi na powstrzymanie wzrostu wskaźnika struktury eksportu w wyniku spadku wartości wskaźnika w stosunku do roku poprzedniego w przypadku większości spośród analizowanej grupy krajów. 4. Korelacja struktury towarowej z deficytowością obrotów Na podstawie otrzymanych wyników badań przeprowadzono analizę zależności pomiędzy deficytowością obrotów towarowych Polski z zagranicą a strukturą wymiany. Deficytowość zdefiniowano jako relację salda obrotów towarowych do wartości tych obrotów. W badaniu zastosowano metodę analizy korelacji. Współczynnik korelacji charakteryzuje zależność występującą pomiędzy dwiema zmiennymi. Jest to stosunek kowariancji obu tych zmiennych do iloczynu ich odchyleń standardowych. Współczynnik może przyjmować wartości z przedziału [ 1, 1]. Dodatnia wartość oznacza, że zwiększenie wartości jednej zmiennej badanej powoduje również wzrost

14 88 wartości drugiej zmiennej. Przy ujemnej wartości wzrost jednej zmiennej badanej wywołuje spadek wartości drugiej zmiennej. Wartość bezwzględna współczynnika korelacji stanowi miarę siły związku pomiędzy zmiennymi. Wartości bliskie zeru świadczą o braku korelacji pomiędzy zmiennymi i o tym, że zmienne nie mają wpływu na siebie. Wartości współczynnika korelacji są w sposób istotny różne od zera, jeśli test t-studenta na poziomie istotności a odrzuci hipotezę o nieskorelowaniu zmiennych. Poziom istotności a określa prawdopodobieństwo popełnienia błędu przy weryfikowaniu powyższej hipotezy. Najczęściej zakłada się, że jest on równy 0,01 przy wykrywaniu wysoce istotnych zależności lub 0,05 przy wykrywaniu zależności istotnych. Analiza korelacji obejmuje wymianę z 39 krajami w okresie 10 lat ( ), co w każdym z badań daje 390 obserwacji. Przy interpretacji wyników należy pamiętać o tym, że jest ona prowadzona zgodnie z zasadą ceteris paribus, tzn. przy założeniu stałości pozostałych zmiennych. W badaniu pierwszym poziom deficytowości wymiany ogółem odniesiono do udziału poszczególnych kategorii dóbr w strukturze eksportu i importu. Wyniki obliczeń przedstawiono w tabeli 10. Dane tabeli 10 wskazują na to, że poprawa salda obrotów towarowych następuje wraz ze wzrostem udziału w eksporcie dóbr pracochłonnych i intensywnych technologicznie, trudnych do imitacji. Poprawie salda sprzyja również wzrost udziału w imporcie dóbr surowcochłonnych i pracochłonnych. Deficytowość obrotów towarowych zwiększa się wraz ze wzrostem udziału w eksporcie i imporcie dóbr kapitałochłonnych oraz intensywnych technologicznie, łatwych do imitacji. W tym samym kierunku oddziałuje wzrost udziału wyrobów intensywnych technologicznie w imporcie. Tabela 10. Współczynnik korelacji pomiędzy deficytowością obrotów ogółem a udziałem w strukturze obrotów dóbr surowcochłonnych (S), pracochłonnych (P), kapitałochłonnych (K), intensywnych technologicznie łatwych (ITŁ) i trudnych do imitacji (ITT) Deficytowość ogółem S P K ITŁ ITT Udział grup towarowych w eksporcie 0,0423 (0,4051) 0,3364 (0,0000) 0,3726 (0,0000) 0,2799 (0,0000) 0,3818 0,0000) Udział grup towarowych w imporcie 0,1578 (0,0018) 0,0386 (0,0000) 0,4663 (0,0000) Źródło: obliczenia własne z wykorzystaniem pakietu programowego Statgraphics ,1595 (0,0016) 0,3051 (0,0000) Wyniki te potwierdzają zatem tezę o przewagach notowanych w handlu wyrobami pracochłonnymi. Przy obecnej strukturze produkcji i kosztów wytwarzania poprawę salda wymiany handlowej przyniosłaby koncentracja na sprzedaży dóbr

15 Zmiany w strukturze towarowej 89 pracochłonnych. Nie sprzyjałoby to jednak postępowi technologicznemu i w długim okresie, wraz z postępującym procesem wyrównywania się kosztów pracy, mogłoby doprowadzić do pogorszenia salda wymiany. Należy zmierzać w kierunku rozwoju produkcji wyrobów intensywnych technologicznie, zwłaszcza trudnych do imitacji. Już w tej chwili wzrost udziału w eksporcie tej grupy towarowej poprawia saldo wymiany, a wzrost udziału tej grupy w imporcie prowadzi do pogorszenia salda. W badaniu drugim dokonano obliczenia współczynnika korelacji pomiędzy deficytowością obrotów a wartością wskaźników struktury eksportu i importu oraz różnicy między tymi wskaźnikami dla handlu z krajami przyjętymi do analizy. Wyniki obliczeń przedstawiono w tabeli 11. Tabela 11. Współczynnik korelacji pomiędzy deficytowością obrotów towarowych polskiego handlu zagranicznego a wartościami wskaźnika struktury eksportu i importu oraz różnicy między tymi wskaźnikami Deficytowość obrotów WSE WSI WSE-WSI 0,0320 (0,5283) 0,4509 (0,000) Źródło: obliczenia własne z wykorzystaniem pakietu programowego Statgraphics ,3615 (0,000) Dane zamieszczone w tabeli 11 wskazują na istotną statystycznie ujemną korelację deficytowości obrotów towarowych z wielkością wskaźnika struktury importu ( 0,4509). A zatem wraz ze wzrostem nowoczesności polskiego importu rośnie deficytowość obrotów handlu zagranicznego. Statystyczna istotność korelacji pomiędzy wartością wskaźnika struktury eksportu a deficytowością obrotów wskazuje natomiast na brak istotnego związku konkurencyjności eksportu z deficytowością obrotów ( 0,0320). Różnica pomiędzy wskaźnikami struktury eksportu i importu mówi o przewadze konkurencyjności eksportu nad konkurencyjnością importu w handlu z danym krajem gdy jest dodatnia, oraz o braku tej przewagi, gdy jest ujemna. Dodatnia, istotna statystycznie korelacja (0,3615) pomiędzy wielkością tej różnicy a deficytowością obrotów wskazuje na to, że wraz ze wzrostem przewagi konkurencyjności importu nad konkurencyjnością eksportu rośnie deficytowość wymiany towarowej. 5. Uwagi końcowe W okresie objętym badaniem struktura towarowa polskiego handlu zagranicznego uległa zmianie, zarówno po stronie eksportu, jak i importu. Zmiany te zmierzały w kierunku wzrostu udziału w obrotach dóbr bardziej nowoczesnych, wyma-

16 90 gających nakładów czynnika kapitałowego i technologicznego kosztem wyrobów surowco- i pracochłonnych. Nie były one jednak na tyle głębokie, by w strukturze towarowej polskiego eksportu przestały dominować wyroby pracochłonne. Wobec znacznego udziału krajów rozwiniętych w strukturze geograficznej polskiego eksportu stanowi to czynnik decydujący o poprawie salda wymiany handlowej. W strukturze polskiego importu natomiast, właśnie z uwagi na tak ukształtowaną strukturę geograficzną wymiany, dominują wyroby intensywne technologicznie, trudne do imitacji. Oznacza to, że wraz ze wzrostem ich udziału w strukturze importu pogorszeniu ulega saldo wymiany. Przy obecnym układzie kosztów wytwarzania w kraju i za granicą nie udało się wykazać istotnej zależności między saldem obrotów towarowych a konkurencyjnością gospodarki, a zwłaszcza konkurencyjnością rozumianą w kategoriach nowoczesności struktury eksportu, tak jak przyjęto to w badaniach. Nie wykazano związku między poprawą wskaźnika struktury eksportu a poziomem deficytowości obrotów; czynnikiem stanowiącym o poprawie salda wymiany towarowej okazał się wzrost udziału w handlu głównie towarów pracochłonnych, w mniejszym zaś stopniu technologicznie intensywnych. Oznacza to, że przesuwanie się w strukturze obrotów od towarów surowcochłonnych po intensywne technologicznie, a więc unowocześnianie struktury tych obrotów, nie zawsze musi znaleźć odbicie w poprawie salda wymiany handlowej. Zależność taką udało się natomiast wykazać w odniesieniu do struktury towarowej importu, z której unowocześnianiem saldo wymiany ulega pogorszeniu. Literatura Bartosik K., Udział czynnika pracy w handlu zagranicznym Polski, Gospodarka Narodowa 2002, nr 5. Rocznik statystyczny handlu zagranicznego, GUS, Warszawa Wysokińska Z., Wpływ zmian strukturalnych w przemyśle i handlu zagranicznym na konkurencyjność gospodarki polskiej [w:] Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce w okresie transformacji w latach , red. K. Gawlikowska-Hueckel, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Transformacja Gospodarki, nr 81, Gdańsk Warszawa Wysokińska Z., Witkowska J., Integracja europejska. Rozwój rynków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Łódź Changes in Goods Structure of Polish Foreign Trade and Trade Deficit In this article, the author attempts to analyse the goods structure of Poland s foreign trade, and focuses on those changes in the trade structure that impact on the competitiveness of both Polish imports and exports.

17 Zmiany w strukturze towarowej 91 The author analyses the changes in the goods structure of Polish foreign trade due to the intensity of use of production factors. He divides trade streams into raw material- -intensive, labour-intensive, capital-intensive and technology-intensive products. The author translates this goods structure into the geographical structure of trade, analysing in detail the trade structure for each of Poland s trading partners used in the research. The author analyses the changes in the trade structure in relation to Poland s foreign trade deficit in order to assess to what extent the competitiveness of trade streams is reflected in the trade balance.