Odnowienie estetyki?

Transkrypt

1 Diametros nr 3 (marzec 2005): Zadawane pytanie o kryzys estetyki to zarazem pytanie o moliwo jej odnowienia. Kryzys estetyki jako dyscypliny filozoficznej jest łczony z kryzysem sztuki jako przedmiotem refleksji estetycznej (midzy innymi problematyczno definicji sztuki i jej sytuacji kulturowej). Trzeba jednak zada pytanie o moliwo odnowienia estetyki wbrew owej sytuacji kryzysowej sztuki i przedmiotów kulturowych z ni zwizanych. Estetyka i etyka Estetyka jako dziedzina filozofii bywa współczenie rozwaana w kontekcie aksjologicznym i antropologicznym jako dziedzina wiedzy zajmujca si zagadnieniem specyficznego wartociowania, którego konieczno okazuje si ponadkulturowa i wydaje si by pewn niezbywaln cech antropologiczn. Jak pisze Jean-Marie Schaeffer w swojej ksice Adieu à l`esthétique (Paris: PUF, 2000), owo konieczne wartociowanie, znajdujce swój wyraz w sdach estetycznych, byłoby ju nacechowane kulturowo i historycznie, relatywne i subiektywne, zawsze zindywidualizowane (s. 72). Tematem dyskusji jest midzy innymi przedmiot estetycznego przeycia i sdu estetycznego. Rozwizanie, czsto współczenie pojawiajce si, uznaje, e sd estetyczny dotyczy sfery percepcji zmysłowej i przey z ni zwizanych (emocjonalne reagowanie, refleksja intelektualna). Nie wskazuje si jednak właciwych przedmiotów owej percepcji, dowiadcze i przey estetycznych, unikajc w ten sposób łczenia refleksji estetycznej z refleksj nad sztuk czy z wartociowaniem przedmiotów kulturowych. Estetyka zatem stawałaby si czym odrbnym i od filozofii sztuki (okrelenie uywane przez Schaeffera w tytule jednej z ksiek), i od krytycznej refleksji nad sztuk, natomiast byłaby bliska antropologii kulturowej. Zagadnienia 95

2 estetyczne bywaj bowiem rozwaane równie w kontekcie kulturowego prymatu estetycznego wartociowania (midzy innymi Luc Ferry). Ów prymat byłby nastpstwem niemonoci legitymizacji innych wartociowa w kulturach i społecznociach rónicy. W zindywidualizowanych społecznociach to włanie sdy estetyczne, uwzgldniajce w pierwszym rzdzie subiektywny, indywidualny charakter wydawanych ocen, miałyby by dominujce. Z kolei krytycy takiego stanowiska łcz dominacj subiektywnych ocen, indywidualnych sdów z anomizacj społeczestwa z rozpadem wizi, z triumfem postaw egocentrycznych i egoistycznych, z przedkładaniem własnej, jednostkowej przyjemnoci nad potrzeby innych oraz nad inne wartociowania, przede wszystkim etyczne. Krytyczne zarzuty dotycz take zakładanego prymatu wartociowania estetycznego w społeczestwie konsumpcyjnym i zwizków postawy estetycznej z postaw konsumeryzmu. Trzeba jednak podkreli, e postawa konsumeryzmu, to jest cigłej gotowoci do nabywania nowych dóbr, wie si z kryzysem wszelkiego wartociowania, równie estetycznego. Jak pisał Georg Simmel (Philosophie des Geldes, 1900; patrz: Filozofia pienidza, tłum. A. Przyłbski, Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora, 1997), brak umiejtnoci wartociowania rozpoznawania wartoci i odpowiedzialnoci za wydawane oceny daje moliwo nabywania wielu zrónicowanych towarów, rozszerza zainteresowanie klienta na wiksz ilo produktów. Simmel tak postaw konsumenta łczył z kryzysem sdu smaku, z poddaniem si ocenom i opiniom innych osób, które mog wystpowa w roli ekspertów odwołujcych si włanie do kategorii smaku. Simmel jako pewne rozwizanie tej sytuacji popularyzacji ocen bez indywidualnych postaw krytycznych konsumentów proponował upowszechnienie wiedzy na temat sdu smaku i wartociowania estetycznego. Natomiast współczeni krytycy takiej sytuacji kulturowej odwołuj si przede wszystkim do wartociowania etycznego, uznajc jego prymat nad wartociowaniem estetycznym, ale take ich odmienny, a nawet przeciwstawny charakter. Trzeba przypomnie, e prymat wartociowania etycznego wobec wartociowania estetycznego, a zarazem zwizki midzy postawami właciwymi 96

3 etyce i estetyce wskazywali midzy innymi Søren Kierkegaard (etyczny a estetyczny wybór) i Emmanuel Lévinas (działanie a dzieło; por. Cało i nieskoczono. Esej o zewntrznoci, tłum. M. Kowalska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s ). Paradoksalnie, wspomniany nurt krytyki współczesnej kultury i dominacji estetyki, opowiadajcy si za wartociowaniem etycznym przedmiotów kultury (w tym dzieł artystycznych), a przeciwstawiajcy etyk estetyce, nie dostrzega kryzysu estetyki. Bywa te inaczej, e dostrzegajc ów kryzys czyni z niego argument na rzecz wartociowania innego typu etycznego. Mona powiedzie, e krytyka ta poniekd przyczynia si do owego kryzysu, bowiem w pewnym stopniu uniewania wartociowanie estetyczne jako moliwo oceny, odmawia ocenie estetycznej kulturowego i społecznego uznania. Jednoczenie podejmowane s próby odnowienia estetyki przywrócenia jej miejsca na obszarze aksjologii i antropologii. Zwolennicy odnowienia estetyki (midzy innymi Jean-Marie Schaeffer, Luc Ferry, Paul Virilio) łcz ocen estetyczn z pewnymi wyznacznikami antropologicznymi specyficznymi dla człowieka sposobami dowiadczania i przeywania, czucia i intelektualnej refleksji. Wskazuj oni równie zwizki postawy estetycznej z prawomocnoci subiektywnej, indywidualnej oceny. Paradoksalnie, krytyka uznajca prymat etyki w ocenie przedmiotów kultury, równie odwołuje si do argumentu indywidualizacji w etycznym wartociowaniu opartym na rónicy. Z kolei zwolennicy kulturowej dominacji estetyki postuluj zrównowaenie dostrzeganych wzorców i postaw egoistycznych, zwizanych z siln indywidualizacj ocen w ogóle, przez etyk rónicy etyk Innego (Luc Ferry). Jednak wartociowanie etyczne nie jest tu przeciwstawione wartociowaniu estetycznemu, ale jest przez nie dopełniane. Przeycie i wartociowanie estetyczne Interesujc propozycj badawcz dotyczc współczesnego kryzysu sztuki przedstawił we wspomnianej ju ksice Jean-Marie Schaeffer. Wbrew tytułowi ksiki Adieu à l`esthétique nie jest ona poegnaniem z estetyk, ale jej odnowieniem opartym na wysokiej waloryzacji tego, co subiektywne, na 97

4 przyznaniu prawa do wydawania indywidualnych ocen wbrew kulturowemu i społecznemu prymatowi consensusu (zob. s ). Schaeffer opisuje postaw estetyczn jako pewien rodzaj relacji relacji estetycznej midzy podmiotem a przedmiotem. Jest zwolennikiem relacyjnej koncepcji sdu i wartociowania estetycznego. Ocen i wartociowanie estetyczne uznaje za wynik intencjonalnej relacji odnoszenia si podmiotu do przedmiotu. Relacja estetyczna jest intencjonalna, poniewa jest to zawsze pewna mentalna aktywno przedstawieniowa, której wynikiem jest konstytucja korelatu przedmiotu percypowanego zmysłowo (s. 25). Jest ona intencjonalna równie dlatego, e jest ukierunkowana przez specyficzn intencj, która pozwala j odróni od innych aktywnoci przedstawieniowych (s. 26). Według Schaeffera relacja estetyczna byłaby zatem specyficznym rodzajem poznawczej relacji intencjonalnej. Schaeffer podkrela decydujc rol podmiotu w konstytucji przedmiotu oceny estetycznej, natomiast pomniejsza rol przedmiotu i jego cech. Nie wskazuje na przedmioty specyficzne dla sdu estetycznego, uznajc, e s to róne przedmioty percepcji (przedmioty natury, rzeczy uytkowe, przedmioty artystyczne dzieła sztuki; s. 26). Nie zadaje wic pytania o przedmioty najlepiej spełniajce warunki sdu estetycznego relacji estetycznej jako specyficznej odpowiednioci podmiotu i przedmiotu poznania. Schaeffer uznaje zatem indywidualny charakter sdów estetycznych, zakładajc jednoczenie analogiczne, gatunkowe wyposaenie zmysłowe oraz sytuacj kulturow i historyczn, która wpływa na podobny charakter sdów ( porównywalne dowiadczenie ; s. 70). Uwaa on przeycie estetyczne za prymarn wobec sdu smaku emocjonaln reakcj, po której wtórnie pojawia si refleksyjny sd smaku jako pewna próba dopełnienia wczeniejszej reakcji, a nawet jako tej reakcji kwestionowanie (s ). Nie podkrela on prymatu uczucia w przeyciu estetycznym, ale wielokrotnie pisze o prerefleksyjnym charakterze tego przeycia i jego naturalistycznych podstawach. W swojej koncepcji odnowionej estetyki Schaeffer nie przeciwstawia natury kulturze, zakłada bowiem naturalistyczne ródła kultury i jej pochodny 98

5 charakter wobec tego, co biologiczne ( naturalizacja estetyki ; s ). Sprzeciwia si dualizmowi ontologicznemu, na którym funduje si opozycj natury i kultury. Zarazem wystpuje on przeciw redukowaniu tego, co kulturowe do tego, co biologiczne (s. 12). Chocia Schaeffer deklaruje si jako zwolennik naturalizmu, a nie kulturalizmu, to zgodnie z załoeniem antydualistycznym wskazuje wpływy kultury ju na etapie percepcji zmysłowej i reagowania. Pisze o kulturowym (semiotycznym, jzykowym) nacechowaniu percepcji i niemonoci wskazania ródłowej percepcji zmysłowej (s. 35). Dlatego wedle niego przeycie estetyczne, dotyczce sfery zmysłowej nie jest jedynie zmysłowe, ale posiada ju cechy kulturowe (s. 33), a przede wszystkim łczy si z indywidualizacj podmiotu przeycia, z subiektywnym i emocjonalnym charakterem reagowania (w tym odczuwania i wyobrani). Według Schaeffera ocena estetyczna dokonuje si na wspomnianym pierwszym etapie emocjonalnego reagowania na przedmiot percepcji, natomiast sd estetyczny powstaje jako wtórny, refleksyjny etap wartociowania estetycznego jako intencjonalny akt uzgodnienia z przedmiotem przeycia estetycznego odpowiednich dla niego wartoci (s. 52). Trzeba podkreli, e Schaeffer zakłada, e przeycie (ocena) i sd estetyczny (wartociowanie) s pewnymi antropologicznymi zdolnociami i jako takie s konieczne (s , s. 37). Jednak ani ocena, ani wartociowanie nie maj charakteru absolutnego, bowiem s uwikłane w relatywny kulturowo i historycznie system dokonywania ocen i wartociowa (s. 41). Przeycia i postawy estetyczne nie mog by podstaw do wydawania ocen i wartociowa absolutnych równie dlatego, e s subiektywne, łcz si z podmiotow konstytucj przedmiotu oceny przedmiotu estetycznego, który ma charakter intencjonalny, bowiem intencjonalne s wedle Schaeffera w ogóle relacje poznawcze, w tym relacje estetyczne. Jednak włanie ze wzgldu na ów subiektywny charakter sdy estetyczne s niepodwaalne (s. 56), cho mog by przedmiotem intersubiektywnych porówna, odniesienia do kulturowych uzgodnie, społecznego consensusu. 99

6 Sztuka i przedmioty kulturowe Jak ju wspomniałam, współczesne próby odnowienia estetyki odwołuj si do estetyki jako dziedziny wiedzy dotyczcej zmysłowej percepcji dowiadczania i przeywania relacji człowieka ze wiatem (Jean-Marie Schaeffer, równie Paul Virilio). Naleałoby jednak zada pytanie, którego unika Schaeffer: jakie przedmioty kulturowe spełniałyby najlepiej warunki przeycia i sdu estetycznego? Za takie przedmioty uznawano dzieła sztuki, ale współczesne koncepcje ze wzgldu na niejednoznaczne i zrónicowane definicje sztuki i jej przedmiotów rzadko odwołuj si do kategorii dzieła sztuki. Równie sami artyci, redefiniujc pojcie sztuki i granice dziedzin sztuki przez nich uprawianych, umykaj estetycznym kategoryzacjom. Przykładem moe by sztuka krytyczna, która dobrze poddaje si ocenom etycznym, ale nie estetycznym. Chocia jej twórcy postuluj zmiany nawyków kulturowych, uwraliwienie odbiorcy-konsumenta, wpływ na przemiany w percepcji wiata, to jednak czsto brakuje wskazania wartociowania estetycznego, do którego odwołuj si sami artyci. Zwolennicy odnowienia estetyki, zajmujcy si midzy innymi sztuk multimedialn, postuluj, aby za przedmioty najlepiej spełniajce warunki przeycia i sdu estetycznego uzna przedmioty oddziałujce na wiele zmysłów. Tak intensyfikacj bodców mona dostrzec w sztuce multimedialnej (wideoinstalacje), ale równie w artystycznych działaniach o charakterze parateatralnym, jak happeningi czy performance. Mona te przywoła zwizki plastycznego performance u z teatrem performatywnym na nowo ustanawiajcym relacj aktora i widza, tworzcym sytuacje zarazem teatralne i społeczne. Obok postulatów ycie jest sztuk czy kady artyst, proponowanych przez samych twórców, estetyzacja ycia codziennego była wskazywana na przykładach inscenizacji ycia potocznego wydarze politycznych (Walter Benjamin, Georges Bataille) i sportowych o charakterze ludycznym. Podczas tych wydarze subiektywne, zindywidualizowane przeycia i sdy estetyczne podlegałyby tłumnemu uzgodnieniu i potwierdzeniu. 100

7 Schaeffer jako pewn odrbn grup przedmiotów, których dotyczy przeycie estetyczne, wskazuje przedmioty uytkowe (s. 26). Włanie sztuk uytkow i jej przedmioty mona wskaza jako obiekty dobrze spełniajce postulaty odnowionej estetyki oddziałujce na wiele bodców, intensyfikujce i odczucie i intelektualn refleksj zwizan z dokonywaniem wartociowania estetycznego. Byłaby to przede wszystkim architektura jako pewna przestrzenna organizacja ycia codziennego, oddziałujca silnie na zmysły uytkownika aktora sytuacji społecznej czy publicznej, która wydarza si w przestrzeni wyznaczonej przez architektur. Architektura jako sztuka uytkowa i jej przedmioty, podlegajce ocenie i wartociowaniu estetycznemu byłyby wci redefiniowane przez poszczególnych, indywidualnych uytkowników przestrzeni, poddawane działaniom rónych aktorów społecznych. Mona powiedzie zatem, e pytanie o odnowienie estetyki, postawione na pocztku, znajduje swoj pozytywn odpowied, cho redefinicji wymagałaby relacja: estetyka sztuka na rzecz relacji: estetyka przedmiot kulturowy. Trzeba te zaznaczy, e przedmiot kulturowy inaczej ni dzieło sztuki byłby rozpatrywany nie jako elitarny wobec tego, co masowe, ale jako indywidualny wobec tego, co ludyczne. W miejsce relacji: elitarne masowe pojawia si bowiem współczenie relacja: indywidualne ludyczne, gdzie to, co ludyczne zakłada indywidualne uczestnictwo na mocy wolnego wyboru. Ludyczne odmiennie ni masowe nie zawłaszcza tego, co indywidualne, a w miejsce przymusu uczestnictwa wprowadza dobrowolne uczestnictwo w zabawie i przeycia estetyczne zwizane z zabaw i rozrywk. Jednak bezkrytycznym zwolennikom ludycznego charakteru estetyki i współczesnej kultury postawy estetycznej, łczcej zadowolenie i przyjemno estetyczn z zabaw i rozrywk mona zadedykowa słowa Kierkegaarda: Nie potrafi y pod brzemieniem kategorii estetycznych, czuj, jak ginie wówczas w moim yciu to, co najwitsze, dam czego wyszego, co odnajduj w sferze etycznej. Dopiero w tej sferze smutek nabiera właciwego znaczenia (Søren Kierkegaard, O równowadze midzy tym, co estetyczne, i tym, co etyczne, w kształtowaniu si osobowoci, w: Albo, albo, tom II, tłum. K. Toeplitz, Warszawa: PWN, 1982, s. 321). Według Kierkegaarda nieporo- 101

8 zumieniem okazuje si uznawanie sprzecznoci midzy estetyk a etyk zamiast uznania ich wzajemnego dopełniania si w obrbie aksjologii. Kierkegaard nie zgadza si równie na sprowadzanie przeycia estetycznego do kwestii zadowolenia czy przyjemnoci, bowiem za przeycie estetyczne uznaje on równie niezadowolenie czy smutek (podobnie ujmuje niezadowolenie Schaeffer, Adieu à l`esthétique, s. 19, s. 29). Na koniec trzeba przypomnie, e pocztkowo koncepcje dotyczce estetyzacji ycia codziennego odwoływały si do tradycyjnych wartoci estetycznych, które miały by rozpoznawane nie tylko w elitarnych przedmiotach artystycznych dziełach sztuki, ale równie w przedmiotach udostpnianych masowo. Estetyka poszerzyła spektrum wartoci estetycznych (midzy innymi brzydota, dysharmonia), do których współczenie mona si odwoływa. Wartoci te stanowiłyby pewne punkty orientacyjne na obszarze współczesnej kultury, ale problematyczne pozostaje ze wzgldu na subiektywny, zindywidualizowany charakter sdu estetycznego kto powinien decydowa o statusie społecznym czy kulturowym danego przedmiotu oceny estetycznej, o owym estetycznym consensusie (społecznym, kulturowym), któremu sprzeciwia si Schaeffer, a który jednak wydaje si niezbdny: by moe jest to współczesne zadanie estetyki? 102