The usefulness of self-assessment test to detect early signs of andropause in a population of patients in family doctors practice

Transkrypt

1 The usefulness of self-assessment test to detect early signs of andropause in a population of patients in family doctors practice Przydatność testu samooceny do wykrywania wczesnych objawów andropauzy w populacji pacjentów praktyk lekarzy rodzinnych Hanna Matuszewska-Zbrońska, Marek Awramienko, Ewa Sroka-Bożek, Ewa Bujak-Rosenbeiger, Witold Drzastwa, Elżbieta Mizgała, Witold Lukas, Ryszard Zbroński Keywords: andropause, self-test, BMI, cigarette test, GP practice Słowa kluczowe: andropauza, test samooceny, BMI, wywiad nikotynowy, praktyka lekarza rodzinnego Katedra i Zakład Medycyny Rodzinnej SUM w Zabrzu Hanna Matuszewska-Zbrońska, MD, PhD Ewa Bujak-Rosenbeiger, MD, PhD Witold Drzastwa, MD, PhD Elżbieta Mizgała, MD, PhD Professor Witold Lukas, MD, PhD Chair of the Department NZOZ Poradnia Akademicka Gliwice, ul. Moniuszki 13 Ewa Sroka-Bożek, MD Katedra i Klinika Urologii SUM w Zabrzu Ryszard Zbroński, MD NZOZ Remedium Pyskowice, ul. Paderewskiego Marek Awramienko, MD CORRESPONDENCE ADDRESS: Katedra i Zakład Medycyny Rodzinnej SUM, ul. 3 Maja 13/ Zabrze RECEIVED: ACCEPTED: Abstract: Background. The development of civilization and the progress of medical science have contributed to prolonged average human life expectancy. Consequently, aging and many problems associated with this process have become an area of interest not only to doctors. Therefore, it is important to search for an appropriate tool, which can identify patients with early symptoms of andropause. Aim. 1) To assess the usefulness of self-evaluation test, designed to detect early signs of andropause, in a population of adult patients in the care of family doctors; 2) To evaluate the impact of environmental and anthropometric factors on the occurrence of early symptoms of andropause. Material and methods. The study included 204 patients of the urban population, aged years, who presented with different medical problems to their GPs. The self-evaluation test and cigarette smoking survey were conducted, and based on the obtained anthropometric parameters, BMI was calculated. Self-reported symptoms (documented in the test) were divided into 4 categories: physical, vasomotor, psychological and sexual. Based on the patients responses to the study survey, the relationships between early symptoms of andropause, and age, smoking status, and BMI of the participants were examined. Statistical analysis was performed using ANOVA with Bonferroni comparison test, linear regression, and Chi2 test. Results. Early symptoms of andropause examined with the self-evaluation test were found in 77% of patients. A statistically significant relation was demonstrated between the age of the participants and their early symptoms of andropause. Similarly, a statistically significant relation between their BMI and sexual dysfunctions was reported. It was also demonstrated that in both smoking and non-smoking participants, sexual and psychological disorders were significantly increasing with age. Conclusions. More than three-quarters of the study population of men aged years, presenting to the GP clinics with symptoms of andropause can be detected by using the proposed self-assessment test, which appears to be a quick and a reliable tool in the general practice setting. Streszczenie: Wstęp. Rozwój cywilizacji oraz postępy nauk medycznych powodują wydłużenie średniej życia mężczyzn. W związku z tym starzenie się i problemy związane z tym procesem stały się tematem zainteresowań nie tylko lekarzy. Dlatego poszukuje się odpowiedniego narzędzia do identyfikacji pacjentów z wczesnymi objawami andropauzy. Celem pracy jest ocena przydatności testu samooceny do wykrywania wczesnych objawów andropauzy w populacji pacjentów praktyk lekarzy rodzinnych oraz ocena wpływu czynników środowiskowych i antropometrycznych na występowanie wczesnych objawów andropauzy. Materiał i metoda. Badaniem objęto 204 pacjentów populacji miejskiej w wieku lat zgłaszających się z różnych przyczyn do praktyk lekarzy rodzinnych. Przeprowadzono u nich test samooceny, wywiad nikotynowy oraz na podstawie badania antropometrycznego obliczono BMI. Opisywane w teście samooceny objawy podzielono na 4 grupy: zaburzenia, naczynioruchowe, i. Na podstawie pytań w ww. teście badano zależność występowania wczesnych objawów andropauzy od wieku, palenia papierosów i BMI. Analizę statystyczną przeprowadzono w oparciu o wieloczynnikowy test ANOVA z porównawczym testem Bonferroniego, test regresji liniowej i test Chi2. Wyniki. Wczesne objawy andropauzy badane testem samooceny stwierdzono u 77% badanych. Wykazano znamienność statystyczną zależności wieku i wczesnych objawów andropauzy oraz zależność BMI i seksualnych. Wykazano znamienność statystyczną u pacjentów palących i niepalących w zakresie seksualnych i psychologicznych rosnących wraz z wiekiem. Wnioski. Ponad 3/4 populacji mężczyzn w wieku lat zgłaszających się do poradni lekarza rodzinnego ma objawy kliniczne andropauzy stwierdzone w teście samooceny, który jest szybkim i miarodajnym narzędziem w praktyce lekarza rodzinnego. (Probl Med Rodz 2013;4(40):21 27) 21

2 Wstęp Andropauza (ADAM Androgen Deficiency in Aging Males, niedobór androgenów u starzejących się mężczyzn) jest to zespół objawów związanych ze stopniowym upośledzeniem czynności hormonalnej organizmu mężczyzny spowodowanym starzeniem się komórek. Jeszcze kilkanaście lat temu problem andropauzy nie był przedmiotem szczególnego zainteresowania, a w niektórych kręgach społeczeństwa do dnia dzisiejszego andropauza uważana jest za wymysł lekarzy. Objawy andropauzy nie zawsze były również przedmiotem zainteresowania lekarzy rodzinnych. Nie zawsze lekarze rodzinni, mając do dyspozycji kilka minut czasu w trakcie konsultacji lekarskiej, ukierunkowują przeprowadzany wywiad na tego typu dolegliwości, a pacjenci, skrępowani rodzajem dolegliwości, często rezygnują z ich zgłaszania. W procesie starzenia się w organizmie mężczyzny dochodzi głównie do spadku testosteronu, ale obserwuje się także spadek innych hormonów: dehydroepiandrosteronu (DHEA) oraz jego siarczanu (DHEAS), insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-1), czynnika wzrostu (GH), melatoniny, a także tyroksyny. Spadek tych hormonów wywołuje różnorodne objawy składające się na obraz andropauzy 1-3. Są to: podwyższona pobudliwość nerwowa, drażliwość, męczliwość, zaburzenia snu, uderzenia gorąca, zlewne, zimne poty (głównie nocą), nadwrażliwość na chłód, spadek masy mięśniowej i masy kostnej, wzrost masy tkanki tłuszczowej, spadek libido oraz impotencja. Można przyjąć, że objawami andropauzy dotkniętych jest 21% mężczyzn w wieku pomiędzy 50. a 60. r.ż., 26% mężczyzn pomiędzy 60. a 70. r.ż. oraz 31% mężczyzn pomiędzy 70. a 86. r.ż. 4 Andropauza jako proces wynikający ze starzenia się komórek jest modyfikowana przez liczne czynniki środowiskowe i wynikające z nich schorzenia przewlekłe. Najistotniejszymi czynnikami środowiskowymi są: złe nawyki żywieniowe, palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu oraz mała aktywność fizyczna. Niedobór androgenów u starzejącego się mężczyzny odbija się na jego stanie psychologicznym. Mężczyźni uskarżają się na apatię, zmniejszoną aktywność życiową. Często są labilni psychicznie, ulegają częstym zmianom nastroju, można zaobserwować większą skłonność do depresji, pogorszenie pamięci, zdolności kojarzenia, zawroty i bóle głowy. Wykazują zmniejszoną możliwość wysiłku go oraz przedłużoną regenerację sił po nim. Rzadziej niż u kobiet, ale pojawiają się uderzenia krwi do głowy i nadwrażliwość na zimno. Mężczyźni skarżą się na brak lub niepełne wzwody. Po intromisji często występuje zanik wzwodu bez wytrysku nasienia lub jest on znacznie zmniejszony. W związku z tym orgazm jest zredukowany lub pacjent uskarża się na jego brak. Do diagnostyki objawów klinicznych andropauzy stosuje się najczęściej kwestionariusze: kwestionariusz niedomogi androgennej starzejących się mężczyzn (Androgen Deficiency in Aging Male ADAM questionnaire wg J.E. Morleya), skalę objawów starzejącego się mężczyzny (The Aging Males Symptom Scale AMS wg Heinemanna) oraz test samooceny 1,5. Cele pracy 1. Ocena przydatności testu samooceny dla wykrywania wczesnych objawów andropauzy w populacji pacjentów praktyk lekarzy rodzinnych. 2. Ocena wpływu czynników środowiskowych, demograficznych i antropometrycznych na występowanie wczesnych objawów andropauzy. Materiał i metody Badaniem objęto 239 pacjentów populacji miejskiej w wieku lat zgłaszających się do trzech praktyk lekarzy rodzinnych. Pacjenci zgłaszali się do poradni podczas rutynowych wizyt i z różnych przyczyn. U pacjentów, którzy wyrazili zgodę, przeprowadzono w obecności lekarza badanie ankietowe test samooceny, wywiad nikotynowy oraz na podstawie badania antropometrycznego obliczano BMI. Populacja mężczyzn obejmowała 2324 pacjentów, w tym pacjentów wieku lat było Ostatecznie do badania zakwalifikowano 204 mężczyzn, którzy wypełnili poprawnie test samooceny i u których przeprowadzono wywiad nikotynowy. Opisywane w teście samooceny objawy podzielono na 4 grupy jako zaburzenia (dotyczące siły j, snu, apetytu oraz dolegliwości bólowych), naczynioruchowe (dotyczące uderzeń gorąca, pocenia się i uczucia kołatania serca), (dotyczących kłopotów z pamięcią i koncentracją, odczuwania lęków i zdenerwowania oraz zadowolenia z życia) oraz różnego rodzaju zaburzenia. 22

3 Tabela I. Podział pacjentów na grupy w zależności od przyjętych parametrów Parametr Wiek Palenie papierosów BMI (kg/m 2 ) Grupy (n=204) lat lat lat lat >70 lat n=45 22,1% Palący n=143 70% n=52 25,5% Niepalący n=61 30% n=52 25,5% < >30 n=59 29% n=94 46% n=51 25% n=26 12,7% n=29 14,2% Stopień nasilenia oceniono w skali punktowej od 0 do 3 jako: nigdy 0 pkt, czasami 1 pkt, często 2 pkt, zawsze 3 pkt. Na objawy andropauzy wskazuje 5 lub więcej punktów w ocenie seksualnych i naczynioruchowych razem albo 4 i więcej punktów w ocenie psychologicznych lub 8 i więcej punktów w ocenie seksualnych. Wywiad nikotynowy zawierał pytania umożliwiające zakwalifikowanie pacjentów do odpowiedniej grupy badawczej zależnie od palenia papierosów, okresu palenia oraz liczby wypalonych papierosów. U badanych wykonano pomiary antropometryczne, na podstawie których wyliczono wskaźnik masy ciała BMI (kg/m²). Na podstawie pytań ww. testów badano zależność występowania wczesnych objawów andropauzy u mężczyzn w zależności od wieku, palenia papierosów i BMI. Rycina 2. W badanej grupie podział mężczyzn na grupy wg wartości BMI (kg/m²) (Rycina 3) przedstawiono poniżej: Pacjentów zgłaszających się do badania podzielono na grupy wiekowe (Rycina 1). Rycina 3. Rycina 1. W badanych grupach określono liczbę osób z wczesnymi objawami andropauzy wg testu samooceny, tj. I wg seksualnych pacjenci, którzy uzyskali 8 lub więcej punktów II wg psychologicznych pacjenci, którzy uzyskali 4 lub więcej punktów III wg naczynioruchowych i seksualnych jednocześnie pacjenci, którzy uzyskali po 5 lub więcej punktów (suma 10 pkt). 23

4 Po zidentyfikowaniu pacjentów z wczesnymi objawami andropauzy kierowano ich do dalszej diagnostyki w poradniach urologicznych. Analiza statystyczna Uzyskane wyniki przedstawiono jako średnią i odchylenie standardowe (SD). Wyliczono wskaźniki korelacji dla badanych parametrów. Analizę zbiorów danych, tj. wieku, palenia papierosów i BMI oraz ich wpływu na występowanie wczesnych objawów andropauzy u mężczyzn przeprowadzono w oparciu o: a. Wieloczynnikowy test ANOVA z porównawczym testem Bonferroniego. Wartości znamienne statystycznie (ZS) występują, gdy wartość wskaźnika t>2,941, wtedy p<0,05. b. Test regresji liniowej Wartości znamienne statystycznie (ZS) występują, gdy wartość wskaźnika R² jest bliska 1, wtedy p<0,05. c. Test Chi². Za istotne statystycznie (ZS) przyjęto wartości dla p<0,05. Badano korelacje z zakresami w teście samooceny (zaburzenia, naczynioruchowe,, ) a ww. grupami mężczyzn (wiek, palenie, BMI) oraz porównywano pacjentów z objawami do pacjentów niezgłaszających dolegliwości w zakresie poszczególnych w oparciu o analizę statystyczną. Wyniki badania Według kryteriów testu samooceny wczesne objawy andropauzy w zakresie jakichkolwiek, tj. seksualnych 8 pkt lub psychologicznych 4 pkt lub naczyniowych/seksualnych 5 pkt jednocześnie, zgłaszało 157 pacjentów, czyli 77% (Rycina 4). Rycina 4. Liczbę mężczyzn skarżących się na wczesne objawy andropauzy w badanej grupie wg poszczególnych rodzajów w zależności od wieku, BMI, palenia tytoniu przedstawiono poniżej (Tabele II-VI). Tabela II. Liczba mężczyzn w badanej grupie zgłaszających wczesne objawy andropauzy wg seksualnych, psychologicznych i naczyniowych ogółem: Pacjenci z wczesnymi objawami andropauzy: Liczba pacjentów n= % % naczynioruchowe i jednocześnie 21 13% Tabela III. Zestawienie punktacji uzyskanej przez pacjentów w teście samooceny wg seksualnych, psychologicznych i naczyniowych Test samooceny: Punkty 8,56±5,28 4,28±3,69 1,74±2,80 4,05±2,90 % Tabela IV. Liczba mężczyzn w badanej grupie zgłaszających wczesne objawy andropauzy wg seksualnych, psychologicznych i naczyniowych w rozbiciu na grupy wiekowe Wczesne objawy andropauzy wg Grupy wiekowe Ogółem > 70 n % n % n % n % n % n % 8 kt % 21 47% 22 42% 25 48% 20 77% 22 76% 4 pkt % 23 51% 26 50% 32 62% 18 69% 17 59% naczynioruchowe/ 5 pkt 21 13% 5 11% 2 4% 7 13% 3 12% 4 14% 24

5 Tabela V. Występowanie wczesnych objawów andropauzy w badanej grupie w poszczególnych rodzajach w zależności od BMI BMI (kg/m 2 ) Mężczyzn ogółem 8 pkt 8 pkt 4 pkt 4 pkt / 5 pkt, jednocześnie 5 pkt, jednocześnie n=204 n % n % n % n % n % n % do % 23 39% 32 54% 27 46% 4 7% 55 93% % 44 47% 52 55% 42 45% 11 12% 83 88% > % 27 53% 32 63% 19 37% 6 12% 45 88% Tabela VI. Występowanie wczesnych objawów andropauzy w badanej grupie w poszczególnych rodzajach w zależności od palenia tytoniu 8 pkt 4 pkt Wczesne objawy andropauzy wg naczynioruchowe/ 5 pkt Ogółem pacjenci Pacjenci z wczesnymi objawami andropauzy n=204 n % 141 palący 83 59% 63 niepalący 27 43% 141 palący 83 59% 63 niepalący 27 43% 141 palący 14 10% 63 niepalący 7 11% Analiza statystyczna Zbiory danych Średnia/ różnica Wskaźnik t Wieloczynnikowy test ANOVA z porównawczym testem Bonferroniego zbiorów danych (Bonferroni Multiple Comparisons Test). Wyniki zestawiono w Tabeli VII. Tabela VII. Porównanie zbiorów danych w układzie kolumnowym: wiek, BMI, zaburzenia,,, (ns brak znamienności statystycznej; *,**,*** stopień znamienności) Zbiory danych Średnia/ różnica Wskaźnik t BMI vs wiek 24,790 72,345 *** p<0,001 vs zaburzenia vs zaburzenia vs zaburzenia vs zaburzenia 1,338 3,905 ** p<0,01 4,279 12,489 *** p<0,001 6,824 19,913 *** p<0,001 4,510 13,161 *** p<0,001 2,544 7,424 *** p<0,001 18,942 55,278 *** p<0,001 23,222 67,767 *** p<0,001 25,766 75,192 *** p<0,001 vs zaburzenia vs zaburzenia 0,2304 0,6724 ns p>0,05 2,314 6,752 *** p<0,001 23,452 68,439 *** p<0,001 5,848 17,066 *** p<0,001 1,569 4,578 *** p<0,001 0,9755 2,847 ns p>0,05 Wyniki badania wykazały wyraźną znamienność statystyczną większości zbiorów danych (z wyjątkiem danych: wiek zaburzenia oraz zaburzenia zaburzenia ). Test regresji liniowej, porównujący zależność wieku, BMI u pacjentów z objawami andropauzy oraz ich wpływu na zaburzenia,, i. 25

6 Zestawienie dla wieku: Rodzaj p<0,0001 (ZS) Zestawienie dla BMI: Rodzaj p=0,001 (ZS) p=0,0150 p=0,0007 (ZS) p<0,1648 p=0,1785 p=0,2005 p=0,1532 Zestawienie dla BMI w przedziale 26,4 28,5 (kg/m 2 ): Rodzaj p<0,0431 (ZS) p=0,2686 p=0,4735 p=0,7980 Wyniki badania wykazały wyraźną znamienność statystyczną zależności wieku i wczesnych objawów andropauzy oraz zależność BMI i seksualnych w grupie pacjentów z BMI od 26,4 28,5. Test Chi², badający zależność liczbową grup pacjentów z wczesnymi objawami andropauzy i liczby pacjentów bez objawów zgodnie z testem samooceny, z podziałem na palących i niepalących, BMI oraz dodatkowo w zależności od grupy wiekowej. Wyniki wykazały wyraźną znamienność statystyczną u pacjentów palących i niepalących w zakresie seksualnych i psychologicznych oraz zależność BMI i seksualnych w grupie pacjentów w wieku lat. Wyniki badania wskazują jednoznacznie na istnienie grupy mężczyzn zgłaszających się do poradni lekarza rodzinnego z powodu różnych dolegliwości, mających wczesne objawy andropauzy. W grupie badanej aż 77% mężczyzn biorących udział w badaniu zgłaszało objawy andropauzy zgodnie z testem samooceny w jakimkolwiek rodzaju. Około 50% zgłaszających się pacjentów miało zaburzenia w zakresie seksualnym i psychologicznym, znacznie mniej, bo 11% w zakresie naczyniowych. Wraz z wiekiem procentowy udział pacjentów z objawami andropauzy wzrastał odpowiednio do 70 80% i 15%. Dyskusja W piśmiennictwie pojawia się pytanie, czy andropauza jest problemem klinicznym. Wiadomo, że istnieje związek pomiędzy starzeniem się mężczyzny a stopniowym obniżaniem stężenia androgenów. Niejasna pozostaje korelacja pomiędzy substytucją hormonalną a ustępowaniem objawów andropauzy podczas leczenia 6. Termin andropauzy (ADAM) zastąpiono nazwą PADAM (Partial Androgen Defficiency in the Aging Male), co oznacza częściową niewydolność androgenną starzejącego się mężczyzny. Obecnie najczęściej stosowanym terminem jest Late-Onset Hypogonadism LOH (późny hypogonadyzm) w rozumieniu nałożenia się niedoborów hormonalnych na objawy kliniczne, co nie jest równoznaczne z prostą zależnością obrazu klinicznego od niedoborów androgennych 4. Proces starzenia się komórek i ich apoptoza jest związana z brakiem telomerazy. Brak telomerazy powoduje, że po każdym podziale komórki telomery odcinka DNA skracają się. Po ok. 70 podziałach komórki telomery ulegają skróceniu i rozwarstwieniu, w wyniku czego sklejają się z innymi chromosomami, a komórki ulegają apoptozie. W wyniku właśnie tego procesu dochodzi do zmniejszania zdolności wydzielania testosteronu przez komórki śródmiąższowe Leydiga. Spadek wydzielania testosteronu może być także spowodowany spadkiem wydzielania LH, hormonu, który kontroluje wydzielanie testosteronu przez wiązanie się z receptorem błonowym komórek śródmiąższowych jądra. Proces ten powoduje aktywację cyklazy adenylanowej i wzrost stężenia camp w komórkach Leydiga, co prowadzi do wzrostu wydzielania testosteronu 7. We krwi testosteron w 65% wiązany jest z β-globuliną wiążącą hormony płciowe (GBG), w 33% z albuminą, a pozostałe 2% to tzw. wolny testosteron. Według najnowszych doniesień szacuje się, że poziom wolnego testosteronu u mężczyzn powyżej 40. r.ż. spada o ok. 1 1,6% rocznie 7. Uwzględniając to, że normalna aktywność seksualna mężczyzn opiera się na współdziałaniu układu go, układu nerwowego adrenergicznego i cholinergicznego, układu nerwów obwodowych, układu działania czynników metabolicznych i hormonalnych oraz psychicznego nastawienia mężczyzny, wpływ czynników środowiskowych i chorób cywilizacyjnych powoduje przyspieszenie rozwoju w tej sferze życia mężczyzny 2,6. Zespół objawów andropauzy jest niezwykle deprymujący dla mężczyzny, obniża jego samoocenę, stając się przyczyną zmienności nastroju z tendencją do depresji. W literaturze dotyczącej tego tematu obserwuje się, że objawy andropauzy w wieku lat występują u 21% mężczyzn, w grupie lat u 26% i w grupie lat u 31% mężczyzn 4. Narzędziem pozwalającym w szybki i wiarygodny sposób ocenić wczesne objawy andropauzy oraz ich nasilenie oraz zakwalifikowanie pacjenta do diagnostyki 26

7 hormonalnej i ewentualnego leczenia substytucyjnego przez urologa jest test samooceny wypełniany przez pacjenta. Jest on skryningową metodą oceny somatycznych, psychologicznych, naczynioruchowych (wazomotorycznych) i seksualnych. Jednocześnie służy do monitorowania terapii pacjenta, albowiem pozwala mu uzmysłowić, czy po leczeniu obserwuje się poprawę, a skala punktowa umożliwia ocenę stopnia poprawy 1,5,8. Należy pamiętać, że przeprowadzenie testów AMS, ADAM i testu samooceny nie pozwala na jednoznaczne rozpoznanie andropauzy, dopiero oznaczenie poziomu testosteronu obiektywizuje postawienie rozpoznania 9. W dostępnej literaturze stwierdzono brak korelacji pomiędzy występowaniem objawów klinicznych w wyżej wymienionych testach a poziomem oznaczonego testosteronu 10. W badanej grupie mężczyzn wraz z wiekiem (od 55. do 75. roku życia) wzrasta liczba pacjentów (od 40 do 80%), których zaburzenia kwalifikują do rozpoznania andropauzy. Podobna sytuacja zależności występuje w zakresie psychologicznych (od 44 do 63% pacjentów z objawami andropauzy) oraz naczynioruchowych i seksualnych jednocześnie (od 8 do 15% pacjentów). Również palenie papierosów ma wyraźny wpływ na występowanie wczesnych objawów andropauzy. Do 70. r.ż. palenie więcej niż 10 papierosów dziennie jest niezależnym czynnikiem ryzyka wczesnego występowania objawów andropauzy, przenosząc ich początek na okres poniżej 50. r.ż. 11,13 U palaczy objawy andropauzy wg seksualnych i psychologicznych zgłasza znacznie większa część badanych w porównaniu z osobami niepalącymi. W przypadku naczyniowych i seksualnych jednocześnie wykazano brak zależności od palenia papierosów. Obserwacja ta wymaga dodatkowych badań. W przypadku zależności objawów andropauzy od wartości BMI wykazano, że wraz ze wzrostem BMI wzrasta częstość występowania objawów w zakresie psychologicznych i naczynioruchowych. Zależność odwrotna występuje w przypadku seksualnych. Dane umożliwiły przeprowadzenie analizy, na podstawie której jednoznacznie wykazano występowanie wczesnych objawów andropauzy związanych z wiekiem, BMI i paleniem tytoniu. Zgodnie z powyższym wraz z wiekiem oraz wzrostem BMI zwiększa się liczba zgłaszanych objawów andropauzy. W przypadku palaczy objawy również występują częściej i w młodszym wieku 8,11,12. Przedstawione wyniki wykazują istnienie grupy mężczyzn zgłaszających się do poradni lekarza rodzinnego z powodu różnych dolegliwości, mających wczesne objawy andropauzy. W warunkach praktyk lekarzy rodzinnych przeprowadzenie testu samooceny jest jednym z prostych i tanich narzędzi, które może posłużyć do identyfikacji pacjentów z objawami klinicznymi andropauzy i skierowania ich do dalszej diagnostyki hormonalnej w warunkach poradni urologicznej 10. Wnioski Ponad ¾ populacji mężczyzn w wieku lat zgłaszających się do poradni lekarza rodzinnego ma objawy andropauzy. Częstość występowania objawów andropauzy w zakresie seksualnych, psychologicznych i naczyniowych wzrasta wraz z wiekiem pacjenta, wzrostem BMI i paleniem papierosów. Prostym, szybkim i pomocnym sposobem oceny wstępnych objawów andropauzy u mężczyzn, możliwym do wykorzystania w praktyce lekarza rodzinnego, jest test samooceny. Celowe byłoby wprowadzenie do codziennej praktyki oceny mężczyzn po 50. r.ż. w kierunku objawów andropauzy. References: 1. Mędraś M, Bablok L. Andropauza. PZWL,Warszawa: Bokiniec M. Andropauza. Med Rodz 2002;18(2). 3. Morales A. Andropause (or symptomatic late-onset hipogonadism) 2004, PMID; Jakiel G, Pilewska-Kozak AB, Melaniuk M, Tobor E. Mężczyźni kobiet menopauzalnych. Część I. Ocena demograficzna i stan endokrynny. Przegląd Menopauzalny 2008,6: Heinemann LA. Aging Male s Symptoms scale: a standardized instrument for the practice. J Endocrinol Invest 2005;28(11 Suppl Proceedings): Pines A. Male menopause: is it a real clinical syndrome? Climacteric 2011 Feb;14(1): Rabijewski M, Zgliczyński W. Zespół niedoboru testosteronu u mężczyzn. Geriatria 2009;3: Kratzik CW, Reiter WJ, Riedl AM, Lunglmayr G, Brandstatter N, Rucklinger N, Metka M, Huber J. Hormone profiles, body mass index and aging male symptoms: results of the Androx Vienna Municipality study. Aging Male 2004 Sep.7(3): Tariq SH, Haren MT, Kim MJ, Morley JE. Andropause: Is the emperor wearing any clothes? Rev Endocrine and Metabolic Disorders 2005;6: Tancredi A, Reginsler JY, Schleich F, Pire G, Maassen P, Luychx F, Legra JJ. Interest of the Androgen Deficiency in Aging Males (ADAM) questionnaire for the identification of hipogonadism in elderly community-dwelling male volunteers. Eur J Endocrinol 2004;151: Tan RS, Phillip PS. Perceptions of and risk factors fror andropause. Arch Androl 1999 Sep-Oct;43(2): Tan RS, Pu SJ. Impact of obesity on hipogonadism in the andropause. Int J Androl 2002 Aug;25(4): Tan RS, Philip PS. Perceptions of risk factors for andropause. Arch Androl 1999 Nov-Dec;43(3):