This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 Kliniczno-histopatologiczna charakterystyka przypadków brodawczaka odwróconego jam nosa i zatok przynosowych leczonych w Klinice Laryngologii Onkologicznej UM w Łodzi w latach przegląd najnowszego piśmiennictwa WSTĘP Clinico-histopathological characteristic of inverted papilloma of nasal cavity and paranasal sinuses cases treated in Department of Laryngological Oncology UM of Lodz between review of latest literature Katarzyna Starska 1, Iwona Lewy-Trenda 2, Olga Stasikowska 3, Marek Łukomski 1 Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów. 1Katedra Otolaryngologii, Klinika Laryngologii Onkologicznej UM w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. med. M. Łukomski 2Katedra Patomorfologii, Zakład Patomorfologii UM w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. W. Papierz 3Katedra Patomorfologii, Zakład Nefropatologii, UM w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. M. Wągrowska-Danilewicz Summary Authors introduced diagnostic procedures, clinico-morphological features and treatment results of 16 cases of nasal cavity and paranasal sinuses inverted papillomas treated surgically on Department of Laryngological Oncology of Medical University of Lodz between References review, definition, classification, clinico-hiostopathological criteria and treatment methods of Schneiderian papilloma were introduced in study. Hasła indeksowe: brodawczak odwrócony, kliniczno-histopatologiczne kryteria diagnostyczne, leczenie Key words: inverted papilloma, clinico-histopathological diagnostic criteria, treatment methods Otolaryngol Pol 2007; LXI (6): by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów Chirurgów Głowy i Szyi Brodawczak odwrócony (inverted papilloma, Schneiderian papilloma) jest pierwotnym łagodnym nowotworem jam nosa i zatok przynosowych. Częstość występowania zmian o charakterystycznym utkaniu brodawczaka odwróconego w obrębie jam nosa i zatok przynosowych, uwzględniając wszystkie zmiany nowotworowe tych struktur, ocenia się na 0,75 1,5 przypadków na Nowotwór występuje częściej u mężczyzn (2 5x), typowo rozpoznawany jest między 40 a 70 r.ż. [1]. Klasyfikacja WHO (1991), na podstawie podziału zaproponowanego przez Hyams w 1971 roku, uwzględnia trzy rodzaje brodawczaków jam nosa i zatok przynosowych: brodawczaka odwróconego IP inverted papilloma, charakteryzującego się typowym endofitycznym wzrostem, EP exophytic papilloma, charakteryzującego się tworzeniem egzofitycznych wyrośli nabłonka oraz CCP cylindrical (columnar) cell papilloma, określanego także jako oncocytic papilloma zbudowanego z komórek o typowej morfologii 937

2 K. Starska i inni [2 6]. W patogenezie zmian o typie brodawczaka jam nosa i zatok przynosowych, jako punkt wyjścia procesu nowotworowego, podaje się embrionalną ektodermalną błonę Schneidera bocznej ściany jamy nosa (Schneiderian papilloma) [1, 6]. Typową cechą histopatologiczną utkania brodawczaka odwróconego jest wieloogniskowe, endofityczne wpuklanie się nabłonka, obejmujące wszystkie jego warstwy, w kierunku obrzękniętego podścieliska i proliferacja komórek [8 12]. Rozległość zmian brodawczakowatych określa się na postawie przedstawionej w 2000 roku klasyfikacji Krause i wsp. [7]. Często stwierdza się cechy dysplazji, metaplazję płaskonabłonkową, jak również występowanie nabłonka przejściowego, rzadziej zbudowanego z komórek cylindrycznych [9, 10, 13, 14]. Błona podstawna zachowuje ciągłość a podścielisko jest dobrze unaczynione i nacieczone limfocytami i innymi komórkami zapalnymi [1]. Poważny problem kliniczny, dotyczący rokowania u chorych leczonych z powodu brodawczaka odwróconego, związany jest z tendencją do lokalnej destrukcji otaczającej tkanki kostnej, wznowami procesu nowotworowego oraz nierzadko występującą złośliwą przemianą w raka płaskonabłonkowego [3, 8 10, 12, 15 27]. Celem pracy było przedstawienie diagnostyki kliniczno-morfologicznej oraz wyników leczenia w pełni udokumentowanych 16 przypadków brodawczaka odwróconego jam nosa i zatok przynosowych, diagnozowanych i leczonych chirurgicznie w Klinice Laryngologii Onkologicznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi w latach oraz przegląd piśmiennictwa dotyczącego kliniczno-histopatologicznych kryteriów diagnostycznych i metod leczenia Schneiderian papilloma. MATERIAŁ I METODY Przedmiotem badań było 16 chorych, w tym 9 kobiet (56,2%) i 7 (43,8%) mężczyzn, w wieku lat (śr. 54,8 ± 2 lata), u których w badaniu histopatologicznym potwierdzono występowanie brodawczaka odwróconego (IP) w obrębie jam nosa i zatok przynosowych oraz przyległych struktur anatomicznych. Chorzy leczeni byli chirurgicznie w Klinice Laryngologii Onkologicznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi w latach Przed wdrożeniem postępowania leczniczego przeprowadzono dokładny wywiad uwzględniający a) potencjalną etiologię zmian brodawczakowatych (wirusową, zapalną, czynniki egzogenne), b) zgłaszane przez Ryc. 1. Obraz CT brodawczaka odwróconego (papilloma inverted wyrastający z bocznej jamy nosa, niszczący tkankę kostną i wnikający do zatoki szczękowej) pacjentów objawy tj. zaburzenia drożności nosa, wycieki z nosa, hyposmia, bóle głowy, krwawienia z nosa, diploplia, zaburzenia drożności trąbki słuchowej i upośledzenie słuchu oraz czas ich trwania, c) wcześniejsze metody postępowania leczniczego (polipektomie, operacje zatok szczękowych). W badanej grupie pacjentów, przed leczeniem operacyjnym (od 2004 roku u wszystkich chorych) wykonywano ocenę radiologiczną struktur twarzoczaszki i podstawy czaszki tj. tomografię komputerową (CT) do oceny rozległości zmian, cech destrukcji tkanki kostnej i zajęcia przyległych struktur anatomicznych (ryc. 1). U wszystkich chorych po wykonanej operacji usunięcia guza preparaty tkanki nowotworowej zostały przekazane do badania histopatologicznego. Materiał tkankowy bezpośrednio po wykonanym zabiegu był utrwalany w roztworze 10% zbuforowanej formaliny, a następnie zatapiany w bloczki parafinowe rutynowo krojone na skrawki grubości 4 5 mm, przyklejane na szkiełka podstawowe i dalej poddany zwykłej procedurze stosowanej rutynowo w każdej pracowni histopatologicznej i zakończonej barwieniem H&E. Oceny histopatologicznej preparatów dokonano w mikroskopie świetlnym (pow. 200x), uwzględniając klasyczne kryteria rozpoznania brodawczaka odwróconego (IP) tj. liczne ogniska wpuklających się wszystkich warstw nabłonka płaskiego, niekiedy przejściowego lub cylindrycznego w kierunku błony podstawnej o nienaruszonej ciągłości i obrzękniętego podścieliska (ryc. 2), ich lokalizację i zajęcie regionu jam nosa i zatok przy- 938

3 Kliniczno-histopatologiczna charakterystyka przypadków brodawczaka odwróconego jam nosa i zatok przynosowych nosowych, sąsiadujących struktur (oczodół, przedni dół czaszki) oraz rodzaj reakcji tkanek otaczających. Rozległość zmian (pt) oceniano zgodnie z kryteriami klasyfikacji (2000) zaproponowanej przez Krause i wsp. [15] i powszechnie przyjętej dla oceny prognostycznej (tab. I). W badaniach uwzględniono także występowanie nawrotów miejscowych procesu nowotworowego oraz cechy przemiany nowotworowej w utkaniu guza (squamous cell carcinoma in papilloma inverted). WYNIKI Najliczniejszą grupę spośród 16 chorych stanowili pacjenci z IP, którzy w przeprowadzonym badaniu podmiotowym zgłaszali występowanie zaburzeń drożności nosa (15 chorych 93,75%). W pozostałych przypadkach zanotowano obecność przewlekłego nieżytu nosa (rhinorhoea) (9 chorych 56,25%) oraz krwawienia z jam nosa (7 chorych 43,75%), inne objawy występowały znacznie rzadziej. Średni czas trwania dolegliwości przed zgłoszeniem się pacjentów do leczenia wynosił 25,9 miesięcy. W badaniu radiologicznym (CT) potwierdzono występowanie zmian nowotworowych obejmujących najczęściej następujące struktury twarzoczaszki: jama nosa [16 chorych 100%), zatoki przynosowe: szczękowe (11 chorych 68,75%), sitowe (4 chorych 25%). Nie stwierdzono w badanej grupie pacjentów cech naciekania sąsiadujących struktury (oczodół i przedni dół czaszki). Zmiany występowały najczęściej jednostronnie (14 chorych 87,5%). U wszystkich 16 pacjentów w badaniu histopatologicznym materiału pooperacyjnego potwierdzono ostateczne rozpoznanie Schneiderian papilloma, w tym u 1 pacjenta (9,1%) wykazano w preparatach występowanie cech typowych dla EP (expophitic Schneiderian papilloma) a w 2 przypadkach (12,5%) cechy infekcji wirusowej w nabłonku płaskim. Okres obserwacji w badanej grupie wynosił od 0 do 4 lat (średnio 10,8 miesięcy). Analiza danych klinicznych wykazała w 3 przypadkach (1,9%) obecność nawrotu procesu Ryc. 2. Typowy morfologiczny obraz papilloma inverted (widoczne endofityczne wpuklanie się nabłonka obejmujące wszystkie jego warstwy). Pow. 200x H&E nowotworowego w okresie obserwacji (3 7 miesięcy) oraz metaplazję w raka płaskonabłonkowego w utkaniu IP u jednego chorego. Zestawienie danych kliniczno-morfologicznych badanej grupy przedstawiono w tabeli II. DYSKUSJA Określenie inverting papilloma po raz pierwszy zostało zastosowane przez Ringertza w 1938 roku do opisania histopatologicznych cech zmiany nowotworowej, która charakteryzowała się endofitycznym wzrostem z tendencją destrukcji otaczających tkanek, nawrotami miejscowymi i płaskonabłonkową metaplazją, ale nie wykazującej podstawowego kryterium zmiany złośliwej, tj. zdolności powstawania przerzutów [6]. Obecnie, zgodnie z przyjętą przez WHO (1991) klasyfikacją, zmiany te określa się jako inverted papilloma lub Schneiderian papilloma [2]. Etiologia zmian o charakterze brodawczaków odwróconych nie jest do końca poznana [8, 11]. Jako najbardziej prawdopodobną podaje się etiologię wirusową (Human Papilloma Virus HPV, Papovavirus- Tabela I. Klasyfikacja rozległości zmian o typie brodawczaka odwróconego wg Krouse i wsp. (2000) [7] pt Rozległość zmian IP (zajęte struktury twarzoczaszki) T1 IP ograniczony wyłącznie do jamy nosa. Bez cech złośliwości procesu nowotworowego. T2 IP zajmujący sitowie oraz ograniczony do górno-środkowej części zatoki szczękowej. Bez cech złośliwości procesu nowotworowego. T3 IP rozprzestrzeniający się do zatoki czołowej lub klinowej lub obejmujący dolno-boczną części zatoki szczękowej. Bez cech złośliwości procesu nowotworowego. T4 IP z cechami przemiany złośliwej w nabłonku lub IP rozprzestrzeniający się poza jamy nosa i zatoki przynosowe do sąsiadujących struktur. 939

4 K. Starska i inni Tabela II. Zestawienie danych kliniczno-morfologicznych badanej grupy Nr Wiek/płeć Objawy Czas (mc) Zajęte struktury Potwierdzony squamous Nawrót miejscowy Okres trwania głównego objawu anatomiczne cell carcinoma w IP (okres w mies.) obserwacji (w mies.) 1. 74/K NO,R,P,H 18 NC, F, S nie nie /K R 18 NC nie nie /M NO,P 12 NC, M, E nie tak(3) /K NO,R,E 36 NC, M nie nie /M NO,R,E,P 120 NC, E, M nie tak(7) /K NO 60 NC nie nie /K NO, R 6 NC, M, E nie nie /M NO,R,E 36 NC, M tak nie /K NO 6 NC nie nie /K NO,E,P 1 NC, M nie nie /K NO 3 NC, M, E nie tak(3) /M NO,E 3 NC, M nie nie /M NO,R,E 48 NC, M nie nie /M NO,R 24 NC, M nie nie /M NO,R 12 NC, M nie nie /K E,NO 12 NC nie nie 1 Objawy: NO (nasal obstruction) zaburzenia drożności; R (rhinorhoea) wyciek z nosa; H (hyposmia); P (pain) ból w rzucie zatok obocznych nosa; E (epistaxis) krwawienie z nosa; D (diplopia); 0 bezobjawowy przebieg Struktury anatomiczne: NC (nasal cavity) jama nosa; E (ethmidales) zatoki sitowe; M (maxillaris) zatoka szczękowa; F (frontalis) zatoka czołowa; S (sphenoidalis) zatoka klinowa; DNA), która sprzyja neoplastycznym przemianom komórek nabłonka, a nawet, jednej progenicznej komórki nabłonkowej, zgodnie z koncepcją Califano [6, 12, 14, 28]. Znaczenie w etiologii przypisuje się również utrzymującym się przewlekłym zmianom zapalnym błony śluzowej lub okostnej oraz ekspozycji na czynniki egzogenne, tj. dym tytoniowy, aerozole i substancje chemiczne zanieczyszczonego powietrza [6, 24, 29 32]. Niespecyficznymi niestety objawami obecności zmian o charakterze IP w jamach nosa są zaburzenia drożności nosa, wyciek z jam nosa oraz rzadziej występujące krwawienia z nosa, bóle w rzucie zatok obocznych nosa [6, 8]. Hiposmia, jak również szumy uszne, upośledzenie słuchu i diplopia związane z naciekaniem struktur, tj. podstawa czaszki i oczodół. Opisywano także przypadki rozległych zmian nowotworowych przez długi czas niemych klinicznie lub przebiegających bezobjawowo [6, 33, 34]. Najczęstszym objawem były zaburzenia drożności nosa (około 82%) [6]. We wstępnym diagnozowaniu brodawczaka odwróconego duże znaczenie ma wywiad, dokładna rynoskopia przednia i tylna (z użyciem lusterka, metoda palpacyjna) oraz ocena endoskopowa podejrzanych zmian (masy guza o nierównej, morwowatej lub gładkiej powierzchni, barwy szarawej), bowiem wczesne rozpoznanie daje możliwość doszczętnego usunięcia guza. Zmiany opisywane w badaniu radiologicznym (CT, MRI, angiografia), tj. najczęściej jednostronne zajęcie struktur twarzoczaszki przez masy wyrastające z bocznej ściany jamy nosa, która często wykazuje cechy destrukcji, dekalcyfikacji i deformacji tkanki kostnej [6, 23, 31, 32]. Wyniki tych badań nie są niestety na tyle specyficzne, aby postawić ostateczną diagnozę co do rozległości zmian. Ponadto nieznaczny kontrast tkanki nowotworowej powoduje trudności w weryfikacji ze zmianami o charakterze retencyjnym i zapalnym, co stanowi najczęstszą przyczynę niewłaściwego (zmiany w ocenie chirurgicznej i patomorfologicznej mniejsze niż wynikałoby z CT) oszacowania wielkości zmian w badaniu przedoperacyjnym [35]. W piśmiennictwie można znaleźć także prace, w których zastosowano też inne metody diagnostyczne tj. pozytronową tomografię emisyjną z użyciem 18F-fluorodezoksyglukozy (PET, FDG-PET) wykorzystywaną przede wszystkim w ocenie metaplazji w raka płaskonabłonkowego [5, 37]. Ostateczną diagnozę Schneiderian papilloma można postawić tylko na podstawie badania patomorfologicznego preparatów barwionych H&E. Jak do tej pory nie wyodrębniono markerów specyficznych dla utkania brodawczaków odwróconych, chociaż w wielu pracach wyniki badań histopatologicznych, immunohistochemicznych i z wykorzystaniem metod biologii molekularnej, wskazują na zaburzenia mechanizmów proliferacji, dojrzewania 940

5 Kliniczno-histopatologiczna charakterystyka przypadków brodawczaka odwróconego jam nosa i zatok przynosowych i apoptozy jako czynników istotnych w patogenezie powstawania zmian o typie IP [8 10, 12 14, 16, 27, 38, 39]. Wielu autorów zanotowało w utkaniu papilloma inverted zwiększoną liczbę mitoz i cechy dyskariozy w nacieku nowotworowym [8, 12]. W większości badań potwierdzono wzmożoną ekspresję antygenów m.in. SCCA1, Ki67, p53, p63 cytokeratyn CK7 w utkaniu IP, jak również wzrost stężenia fascyny, EGFRr i TGFalfa, HGF i c-met w przypadkach nasilonej dysplazji w IP i zmianach o typie carcinoma in inverte papilloma [9 14, 16, 27, 38 40]. Poważny problem kliniczny, dotyczący rokowania u chorych leczonych z powodu brodawczaka odwróconego, związany jest z tendencją do nawrotów miejscowych oraz przemiany złośliwej w utkaniu guza [3, 8 10, 12, 15 27]. Odsetek wznów nowotworowych po leczeniu chirurgicznym papilloma inverted mogą sięgać od 2,1% do nawet 85%, co jest związane głównie z zajęciem przez brodawczaka okolic anatomicznych trudno dostępnych i brakiem radykalności zabiegu [4, 8, 15, 17 20, 23, 25, 41]. Duże znaczenie w powstawaniu wznów miejscowych może mieć także infekcja nabłonka wirusami typu HPV, w szczególności typu 16 i 18, w przeciwieństwie do HPV typu 6 lub 11, które wiążą się ze znacznie mniejszą tendencją do nawrotów choroby [6, 14]. Najczęstsze przypadki przemiany złośliwej w utkaniu guza związane są z metaplazją nabłonka w kierunku squamous cell carcinoma, znacznie rzadziej w verrucous carcinoma [9, 10, 14, 15, 21, 43]. Odsetek metaplazji IP w raka płaskonabłonkowego w dostępnym piśmiennictwie wynosi 3,3% 23% i mogą to być nowotwory zarówno synchroniczne (7 11%), jak i metachroniczne (3 3,6%) [19, 21, 22]. Leczenie chirurgiczne jest standardem postępowania w przypadkach brodawczaka odwróconego. Rynotomia boczna jest jedną z metod tradycyjnych, która daje dobry wgląd i szerokie dojście do guza. Jednakże w tej metodzie mogą pojawić się powikłania pod postacią nadmiernego łzawienia, przewlekłego zapalenia woreczka łzowego oraz diplopii, nieobojętne dla pacjenta jest również obecność blizny po zabiegu [44]. Podobnie, historyczna już operacja Caldwell-Luca, mimo iż pozwala na dobrą ocenę operowanego rejonu, to jednak może być związana ze znacznie wyższym odsetkiem wznów procesu nowotworowego w porównaniu z innymi stosowanymi metodami [45]. Odpowiednie oszacowanie wielkości zmian brodawczakowatych podczas zabiegu operacyjnego umożliwia także midfacial degloving, często wykorzystywana w przypadku guzów zajmujących struktury twarzoczaszki obustronnie oraz dojście Denkera, choć także związane z obecnością blizny. Najbardziej obiecujące wydaje się zastosowanie minimalnie inwazyjnych metod endoskopowych z dojścia przeznosowego, które zgodnie z najnowszymi doniesieniami, nie wiążą się z większym ryzykiem występowania nawrotów procesu nowotworowego [4, 15, 17 20, 23, 25]. Wielu autorów notuje jednak wzrost liczby wznów miejscowych w przypadkach leczonych metodami tradycyjnymi, tj. rynotomia boczna, midface degloving, operacja Caldwell-Luca, jak również przeznosowa etmoidektomia [15, 17, 18, 20, 22, 36]. Inni podkreślają, że występowanie wznów związane jest głównie z miejscem naciekania guza a zastosowanie dojść klasycznych, jak i metody endoskopowej jest równie dopuszczalne, dostosowane musi być jednak do konkretnego leczonego przypadku IP [6, 20, 23, 25, 42]. PIŚMIENNICTWO 01. Barnes L, Eveson J, Reichart P, Sidransky D. Pathology and genetics of head and neck tumors. Lyon: IARCP Press 2005; Shanmugaratnam K, Sobin LH. Histological Tybing of tumours of the upper respiratory tract and ear. Berlin: Springer Verlag 1991: Cheng TY, Ueng SH, Chen YL, Chang KP, Chen TM. Oncocytic schneiderian papilloma found in a recurrent chronic paranasal sinusitis. Chang Gung Med J 2006; 29(3): (Abs.). 04. Kamel R, Khaled A, Kandil T. Inverted papilloma: new classification and guidelines for endoscopic surgery. Am J Rhinol 2005; 19(4): Udaka T, Shiomori T, Nagatani G, Hisaoka M, Kakeda S, Korogi Y, i wsp. Oncocytic schneiderian papilloma confined to the sphenoid sinus detected by FDG-PET. Rhinology 2007; 45(1): Eggers G, Mühling J, Hassfeld S. Inverted papilloma of paranasal sinuses. J Craniomaxillofac Surg 2007; 35(1): Krouse JH. Development of a sating system for inverted papilloma. Laryngoscope 2000; 110: Eggers G, Eggers H, Sander N, Kossling F, Chilla R. Histological features and malignant transformation of inverted papilloma. Eur Arch Otorhinolaryngol 2005; 262(4): Fan GK, Imanaka M, Yang B, Takenaka H. Characteristics of nasal inverted papilloma and its malignant transformation: a study of cell proliferation and programmed cell death. Am J Rhinol 2006; 20(3): Katori H, Nozawa A, Tsukuda M. Cell proliferation, apoptosis, and apoptosis inhibition in malignant transformation of sinonasal inverted papilloma. Acta Otolaryngol 2007; 127(5):

6 K. Starska i inni 11. Ozolek JA, Barnes EL, Hunt JL. Basal/myoepithelial cells in chronic sinusitis, respiratory epithelial adenomatoid hamartoma, inverted papilloma, and intestinal-type and nonintestinal-type sinonasal adenocarcinoma: an immunohistochemical study. Arch Pathol Lab Med 2007; 131(4): Sauter A, Matharu R, Hormann K, Naim R. Current advances in the basic research and clinical management of sinonasal inverted papilloma (review). Oncol Rep 2007; 17(3): Wang AL, Liu HG, Zhang Y. Increased expression of fascin associated with malignant transformation of sinonasal inverted papilloma. Chin Med J (Engl Ed) 2007; 120(5): Katori H, Nozawa A, Tsukuda M. Markers of malignant transformation of sinonasal inverted papilloma. Eur J Surg Oncol 2005; 31(8): Pasquini E, Sciarretta V, Farneti G, Modugno GC, Ceroni AR. Inverted papilloma: report of 89 cases. Am J Otolaryngol 2004; 25(3): Papon JF, Lechapt-Zalcman E, Abina M, Abd-al-Sama I, Peynègre R, Escudier E, Coste A. Matrix metalloproteinase-2 and -9 expression in sinonasal inverted papilloma. Rhinology 2006; 44(3): Minovi A, Kollert M, Draf W, Bockmuhl U. Inverted papilloma: feasibility of endonasal surgery and long-term results of 87 cases. Rhinology 2006; 44(3): Constantino Gde T, Abdo TT, Romano FR, Voegels RL, Butugan O. The role of endoscopic surgery in the treatment of nasal inverted papilloma. Rev Bras Otorrinolaringol (Engl Ed) 2007; 73(1): pathological analysis of recurrent inverted papilloma. Ann Otol Rhinol Laryngol 2007; 116(4): Zhang G, Rodriguez X, Hussain A, Desrosiers M. Outcomes of the extended endoscopic approach for management of inverted papilloma. J Otolaryngol 2007; 36(2): lying inverted papillomas. Laryngoscope 2006; 116(9): Choi JH, Lee SH, Lee HM, Lee SH, Jung HH, Choi J, i wsp. Expression and localization of hepatocyte growth factor and its receptor c-met in inverted papillomas. Acta Otolaryngol 2006; 126(7): Califano J, Koch W, Sidransky D, Westra WH. Inverted sinonasal papilloma: a molecular genetic appraisal of its putative status as a Precursor to squamous cell carcinoma. Am J Pathol 2000; 156(1): Garavello W, Gaini RM. Histopathology of routine nasal polypectomy specimens: a review of 2,147 cases. Laryngoscope 2005; 115(10): Romano FR, Voegels RL, Goto EY, Prado FA, Butugan O. Nasal contact endoscopy for the in vivo diagnosis of inverted schneiderian papilloma and unilateral inflammatory nasal polyps. Am J Rhinol 2007; 21(2): Lee DK, Chung SK, Dhong HJ, Kim HY, Kim HJ, Bok KH. Focal hyperostosis on CT of sinonasal inverted papilloma as a predictor of tumor origin. AJNR Am J Neuroradiol 2007; 28(4): Yousuf K, Wright ED. Site of attachment of inverted papilloma predicted by CT findings of osteitis. Am J Rhinol 2007; 21(1): Eisen MD, Buchmann L, Litman RS, Kennedy DW. Inverted papilloma of the sphenoid sinus presenting with auditory symptoms: a report of two cases. Laryngoscope 2002; 112: Oikawa K, Furuta Y, Itoh T, Oridate N, Fukuda S. Clinical and 34. Lee JT, Bhuta S, Lufkin R, Castro DJ. Isolated inverting papilloma of the sphenoid sinus. Laryngoscope 2003; 113(1): Lund VJ. Optimum management of inverted papilloma. J Laryngol Otol 2000; 114(3): Wang HL, Lin ZH, Fan GK, Chen HM. Management of sinonasal inverted papilloma: endoscopic approach and lateral 21. Buchwald C von, Bradley PJ. Risks of malignancy in inverted rhinotomy. Zhejiang Da Xue Xue Bao Yi Xue Ban. 2007; 36(2): papilloma of the nose and paranasal sinuses. Curr Opin (Abs.). Otolaryngol Head Neck Surg 2007; 15(2): Shojaku H, Fujisaka M, Yasumura S, Ishida M, Tsubota M, 22. Mirza S, Bradley PJ, Acharya A, Stacey M, Jones NS. Sinonasal Nishida H, i wsp. Positron emission tomography for predicting inverted papillomas: recurrence, and synchronous and metachronous malignancy of sinonasal inverted papilloma. Clin Nucl malignancy. J Laryngol Otol 2007; 26: 1 8. Med 2007; 32(4): Percodani J, Rose X, Vergez S., Pessey JJ, Serrano E. Endonasal 38. Robinson S, Tan LW, James C, Karakousis A, Wormald PJ. Do endoscopic approach in the treatment of sino-nasal inverted nasal polyps and inverted papilloma have similar disorders in papillomas. Ann Otolaryngol Chir Cervicofac 2006; 123(6): cell cycle regulation? Am J Rhinol 2006; 20(6): Kale SU, Mohite U, Rowlands D, Drake-Lee AB. Clinical and 24. Karkos PD, Fyrmpas G, Carrie SC, Swift AC. Endoscopic versus histopathological correlation of nasal polyps: are there any open surgical interventions for inverted nasal papilloma: surprises? Clin Otolaryngol Allied Sci 2001; 26(4): a systematic review. Clin Otolaryngol 2006; 31(6): Yasumatsu R, Nakashima T, Kuratomi Y, Hirakawa N, Azuma 25. Minovi A, Kollert M, Draf W, Bockmuhl U. Inverted papilloma: K, Tomita K, i wsp. Serum squamous cell carcinoma antigen is feasibility of endonasal surgery and long-term results of a useful biologic marker in patients with inverted papillomas 87 cases. Rhinology 2006; 44(3): of the sinonasal tract. Cancer 2002; 94(1): Chiu AG, Jackman AH, Antunes MB, Feldman MD, Palmer 41. Peng P, Har-El G. Management of inverted papillomas of the nose JN. Radiographic and histologic analysis of the bone under- and paranasal sinuses. Am J Otolaryngol 2006; 27(4):

7 Kliniczno-histopatologiczna charakterystyka przypadków brodawczaka odwróconego jam nosa i zatok przynosowych 42. Thomaser EG, Tschopp K. Does CT-navigation improve 45. Krouse JH. Endoscopic treatment of inverted papilloma: safety the outcome of functional endonasal sinus surgery? and efficacy. Am J Otolaryngol 2001; 22(2): Laryngorhinootologie 2007; 26. (Epub ahead of print). 43. Shiomori T, Udaka T, Nagatani G, Fujimura T, Ohbuchi T, Adres autora: Sasaguri T, i wsp. Association of verrucous carcinoma and Katarzyna Starska inverted papilloma in the sinonasal tract. Auris Nasus Larynx Katedra Otolaryngologii UM 2007; 34(2): ul. Kopcińskiego Tomenzoli D, Castelnuovo P, Pagella F, Berlucchi M, Pianta Łódź L, Delu G, i wsp. Different endoscopic surgical strategies in tel. (042) , faks: (042) the management of inverted papilloma of the sinonasal tract: katarzyna.starska@op.pl experience with 47 patients. Laryngoscope 2004; 114(2): Pracę nadesłano: r. 943