Badanie i ocena preferencji dotyczących zapachu wybranych kosmetyków

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 831 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2010 Katedra Towaroznawstwa Przemysłowego Badanie i ocena preferencji dotyczących zapachu wybranych kosmetyków 1. Wprowadzenie Ważnym zastosowaniem metod organoleptycznych jest ocena cech kosmetyków, zarówno w kontroli jakości gotowych produktów, jak i w badaniach preferencji konsumenckich [3, 4]. Można wyróżnić cechy obserwowane podczas bezpośredniego oglądu kosmetyku (zapach, wygląd, teksturę) oraz cechy związane z jego użytkowaniem (łatwość rozprowadzania po powierzchni skóry, łatwość wnikania w skórę, wygląd i zapach skóry po zastosowaniu). Szczególnie istotną cechą kosmetyków jest ich zapach, czyli wrażenie zmysłowe wywołane oddziaływaniem lotnych związków chemicznych na komórki receptorowe narządu węchu. Związki te po rozpuszczeniu w śluzie pokrywającym nabłonek węchowy wiążą się z białkami receptorowymi komórek węchowych [5, 13]. Kompozycje zapachowe zawierają zwykle liczne związki chemiczne pochodzenia naturalnego i syntetycznego. Można w nich wyróżnić składniki podstawowe, nadające woń zasadniczą (np. kwiatową, owocową, korzenną, żywiczną), oraz składniki uzupełniające, nasilające lub modyfikujące ton zapachu. Wśród syntetycznych substancji zapachowych wyróżnia się cztery podstawowe grupy: zapachy różane, hiacyntowe, jaśminowe i fiołkowe. Przykładem substancji zapachowych pochodzenia roślinnego są olejki: miętowy, anyżowy, cytrynowy, goździkowy i różany. Najważniejsze substancje zapachowe pochodzenia zwierzęcego to ambra i piżmo [6]. W ocenie zapachu kosmetyków bierze się pod uwagę jego natężenie, typowość dla danego rodzaju kosmetyku, ewentualną wyczuwalność obcych zapachów, a także preferencje oceniającego. Organoleptyczną ocenę zapachu można prowadzić metodami skalowania lub szeregowania [7, 12].

2 18 Metody skalowania polegają na przyporządkowaniu natężeniu danej właściwości zapachu odpowiedniej liczby punktów lub długości odcinków. Często stosowana jest skala pięciopunktowa, która obejmuje pięć zasadniczych poziomów jakości, różniących się o stałą wartość. Metody punktowe mogą być także stosowane do oceny ogólnej jakości kosmetyków [9]. Metoda szeregowania polega na uporządkowaniu kilku produktów danego rodzaju według natężenia określonej cechy, ocenianej organoleptycznie lub według ogólnej charakterystyki jakościowej produktu. Zwykle osoba oceniająca jest w stanie uszeregować według zapachu nie więcej niż od sześciu do ośmiu produktów [2, 12]. Odpowiedni zapach lub jego całkowity brak, w wypadku produktów przeznaczonych dla alergików, jest istotny we wszystkich kategoriach kosmetyków, m.in. toników, płynów do demakijażu, mleczek kosmetycznych, kremów i peelingów. Toniki są to klarowne, wodne lub wodno-alkoholowe roztwory, zwykle z dodatkiem środków powierzchniowo czynnych o działaniu wtórnie natłuszczającym. Przeznaczone są do zmywania i odświeżania skóry twarzy i szyi. Płyny do demakijażu są przeznaczone specjalnie do zmywania z powierzchni skóry kosmetyków upiększających (pudru, fluidu, różu, cieni do powiek, tuszu do rzęs, ołówka i szminki). Mogą bazować na ciekłych emulsjach wody i oleju lub olejach hydrofilowych, będących mieszaninami estrów kwasów tłuszczowych, alkoholi tłuszczowych i oleju parafinowego [8]. Mleczka są ciekłymi emulsjami typu o/w. Są przeznaczone do zmywania cery, szczególnie wrażliwej na mydło i wodę, oraz nawilżania i odżywiania skóry [1]. Również kremy kosmetyczne są emulsjami składającymi się z fazy wodnej i olejowej. W zależności od zawartości wody i tłuszczów kremy dzielą się na kremy nawilżające, będące emulsjami zawierającymi powyżej 60% wody, i kremy tłuste, zawierające poniżej 60% wody. Kremy półtłuste zawierają do 70% wody oraz łatwo przyswajalne tłuszcze [11]. Peelingi są to preparaty ułatwiające złuszczenie i usunięcie uszkodzonych wierzchnich warstw skóry w wyniku rozluźnienia połączeń między częściowo obumarłymi komórkami warstwy naskórka. Rozróżnia się peelingi fizyczne, zawierające specjalne substancje ścierne, peelingi chemiczne, bazujące na substancjach chemicznych pochodzenia naturalnego (np. α- i β-hydoksykwasach), oraz peelingi enzymatyczne, zawierające łagodnie działające enzymy (np. proteazę) [8]. Celem pracy jest zbadanie i porównanie preferencji dotyczących zapachu produktów należących do wybranych kategorii kosmetyków, wyznaczonych za pomocą skali pięciopunktowej i metodą szeregowania, a także porównanie ich z ogólną oceną jakości sensorycznej produktów.

3 Badanie i ocena preferencji Przedmiot, metodyka i wyniki badań Badano toniki, płyny do demakijażu, mleczka kosmetyczne, kremy i peelingi wyprodukowane przez firmy: litas (Wielka Brytania), Bielenda (Polska), Guinot (Francja), Hive of Beauty (Wielka Brytania), Janssen (Niemcy) i Norel (Polska). Każdą analizę organoleptyczną wykonywał dziesięcioosobowy zespół o sprawdzonej wrażliwości sensorycznej [10]. Przeprowadzono niezależnie trzy zasadnicze rodzaje ocen: ocenę preferencji dotyczących zapachu każdego kosmetyku bez porównywania z zapachem pozostałych kosmetyków danego rodzaju [9], szeregowanie wszystkich badanych kosmetyków w zależności od preferencji dotyczących zapachu i przypisanie każdemu stosownej rangi [2] oraz ogólną ocenę jakości sensorycznej badanych kosmetyków podczas ich zastosowania zgodnego z przeznaczeniem. W celu ocenienia zapachu około 5 g badanego kosmetyku umieszczano w naczynku wagowym, tak aby szlif nie uległ zabrudzeniu, i szczelnie zamykano przykrywką. Każdą próbkę oznaczano losowym numerem trzycyfrowym. Po upływie godziny naczynko otwierano i natychmiast sprawdzano zapach. Oznaczenia prowadzono w temperaturze 21ºC. W taki sam sposób przygotowano próbki potrzebne do przeprowadzenia ogólnej oceny jakości sensorycznej badanych kosmetyków. Członkowie zespołu analitycznego dokonywali całkowicie swobodnego wyboru kryteriów i na ich podstawie, w wyniku dyskusji, podawali ocenę wypadkową. Nie informowano ich o celu badań i nie sugerowano w żaden sposób kryteriów stanowiących podstawę oceny. W dyskusji zespół rozważał takie kryteria jak: wygląd, konsystencja, zapach kosmetyku, jego łatwość wnikania w skórę, wygląd i zapach skóry po zastosowaniu. Wszystkie oceny przeprowadzano, stosując skalę ułamkową [0, 1], określającą stopień spełnienia oczekiwań albo tylko przez sam zapach, albo ogólnie przez kosmetyk. Ocena równa jedności oznaczała stan idealny, najlepszy z możliwych, natomiast zero stan najgorszy. Opis użytej skali wraz z odniesieniem jej do skali pięciopunktowej przedstawiono w tabeli 1. W wypadku oceny zapachu metodą szeregowania oceniający otrzymywali jednocześnie próbki wszystkich kosmetyków danego rodzaju (pięć rodzajów kremów lub cztery rodzaje pozostałych kosmetyków), przygotowane i zakodowane numerem trzycyfrowym. Zadanie polegało na uporządkowaniu kosmetyków od tego o najlepszym zapachu do tego o zapachu najmniej odpowiednim. Preferowany zapach otrzymywał najniższą rangę, równą jedności, zaś kosmetyk o najgorszym zapachu najwyższą rangę. W razie jednakowej oceny zapachu dwóch kosmetyków lub ich większej liczby każdy z nich otrzymywał średnią rangę z tych, które zostałyby przypisane produktom, gdyby różniły je preferencje dotyczące ich zapa-

4 20 chu. Ostatecznie jako wypadkowe kryterium oceny zapachu obliczano sumę rang przyznanych przez wszystkich dziesięciu oceniających. Poszczególne rodzaje badań przeprowadzano w odstępach tygodniowych, tak by oceniający nie sugerowali się wrażeniami z kolejnych oznaczeń. Tabela 1. Porównanie skali ułamkowej [0, 1] stosowanej do oceny preferencji dotyczących zapachu oraz oceny ogólnej jakości pozostałych kryteriów ze skalą pięciopunktową i opisem werbalnym Rodzaj oceny preferencja zapachu W pełni charakterystyczny, czysty, bardzo dobry dla danej kategorii kosmetyku Charakterystyczny, czysty, dobry dla danej kategorii kosmetyku Dość charakterystyczny, przeciętny dla danej kategorii kosmetyku Zapach ubogi, niezbyt właściwy dla danej kategorii kosmetyku Zapach zupełnie niewłaściwy dla danej kategorii kosmetyku ogólna ocena jakości bardzo dobra, idealna Ocena skala skala [0, 1] pięciopunktowa 5 1,00 dobra 4 0,75 dostateczna 3 0,50 niezadowalająca 2 0,25 zła, całkowicie dyskwalifikująca 1 0,00 Tabela 2. Ocena preferencji dotyczących zapachu w skali ułamkowej [0, 1] i na podstawie sumy rang oraz ocena ogólna w skali [0, 1] badanych toników Marka Oznaczenie Ocena zapachu Ocena ogólna skala [0, 1] suma rang (skala [0, 1]) litas 0, ,46 litas (delicate skin) -ds 0, ,76 Hive of Beauty HoB 0, ,41 Norel Nor 0, ,53 Tabela 3. Ocena preferencji dotyczących zapachu w skali ułamkowej [0, 1] i na podstawie sumy rang oraz ocena ogólna w skali [0, 1] badanych płynów do demakijażu Marka Oznaczenie Ocena zapachu skala [0, 1] suma rang Ocena ogólna (skala [0, 1]) litas 0, ,75 litas (non oily) -no 0, ,65

5 Badanie i ocena preferencji 21 cd. tabeli 3 Ocena zapachu Ocena ogólna Marka Oznaczenie skala [0, 1] suma rang (skala [0, 1]) Bielenda Bie 0, ,43 Hive of Beauty HB 0, ,65 Tabela 4. Ocena preferencji dotyczących zapachu w skali ułamkowej [0, 1] i na podstawie sumy rang oraz ocena ogólna w skali [0, 1] badanych mleczek kosmetycznych Marka Oznaczenie Ocena zapachu Ocena ogólna skala [0, 1] suma rang (skala [0, 1]) litas 0, ,58 litas (dry skin) -ds 0, ,57 Bielenda Bie 0, ,69 Guinot Gui 0, ,86 Tabela 5. Ocena preferencji dotyczących zapachu w skali ułamkowej [0, 1] i na podstawie sumy rang oraz ocena ogólna w skali [0, 1] badanych kremów Marka Oznaczenie Ocena zapachu Ocena ogólna skala [0, 1] suma rang (skala [0, 1]) litas 0, ,63 Bielenda (dotleniający) Bie-d 0, ,85 Bielenda (wygładzający) Bie-w 0, ,51 Guinot Gui 0, ,68 Janssen Jan 0, ,73 Tabela 6. Ocena preferencji dotyczących zapachu w skali ułamkowej [0, 1] i na podstawie sumy rang oraz ocena ogólna w skali [0, 1] badanych peelingów Marka Oznaczenie Ocena zapachu Ocena ogólna skala [0, 1] suma rang (skala [0, 1]) litas 0, ,80 Bielenda Bie 0, ,54 Guinot Gui 0, ,71 Hive of Beauty HB 0, ,89

6 HB R = 40,50 32,46 Z Korelacja: r = 0,9236 Suma rang (R) Nor ds 5 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 Rys. 1. Zależność sumy rang przyznanych badanym tonikom od średniej oceny zapachu w skali ułamkowej [0, 1] Suma rang (R) Bie HB R = 58,51 60,65 Z Korelacja: r = 0,9711 -no ,35 0,40 0,45 0,50 0,55 0,60 0,65 0,70 0,75 0,80 Rys. 2. Zależność sumy rang przyznanych badanym płynom do demakijażu od średniej oceny zapachu w skali ułamkowej [0, 1]

7 Badanie i ocena preferencji R = 45,91 40,41 Z Korelacja: r = 0,9045 Suma rang (R) ds Bie Gui 5 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 Rys. 3. Zależność sumy rang przyznanych badanym mleczkom kosmetycznym od średniej oceny zapachu w skali ułamkowej [0, 1] Suma rang (R) Gui R = 36,60 14,99 Z Korelacja: r = 0,6793 Bie-w Jan Bie-d 20 0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 Rys. 4. Zależność sumy rang przyznanych badanym kremom od średniej oceny zapachu w skali ułamkowej [0, 1]

8 24 Suma rang (R) Bie Gui R = 36,77 26,31 Z Korelacja: r = 0, ,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 Rys. 5. Zależność sumy rang przyznanych badanym peelingom od średniej oceny zapachu w skali ułamkowej [0, 1] HB 0,80 0,75 0,70 Q = 0, ,4507 Z Korelacja: r = 0,9832 -ds Ocena ogólna (Q) 0,65 0,60 0,55 0,50 0,45 0,40 HB Nor 0,35 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 Rys. 6. Zależność między ogólną oceną badanych toników i oceną zapachu w skali ułamkowej [0, 1]

9 Badanie i ocena preferencji 25 0,80 0,75 Q = 0, ,7386 Z Korelacja: r = 0,8895 0,70 Ocena ogólna (Q) 0,65 0,60 0,55 HB -no 0,50 0,45 Bie 0,40 0,35 0,40 0,45 0,50 0,55 0,60 0,65 0,70 0,75 0,80 Rys. 7. Zależność między ogólną oceną badanych płynów do demakijażu i oceną zapachu w skali ułamkowej [0, 1] 0,90 0,85 Q = 0, ,4616 Z Korelacja: r = 0,9347 Gui Ocena ogólna (Q) 0,80 0,75 0,70 0,65 Bie 0,60 0,55 -ds 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 Rys. 8. Zależność między ogólną oceną badanych mleczek kosmetycznych i oceną zapachu w skali ułamkowej [0, 1]

10 26 0,90 0,85 0,80 Q = 0, ,2676 Z Korelacja: r = 0,7528 Bie-d Ocena ogólna (Q) 0,75 0,70 0,65 0,60 Gui Jan 0,55 0,50 Bie-w 0,45 0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 Rys. 9. Zależność między ogólną oceną badanych kremów i oceną zapachu w skali ułamkowej [0, 1] 0,95 0,90 Q = 0, ,5665 Z Korelacja: r = 0,9539 HB Ocena ogólna (Q) 0,85 0,80 0,75 0,70 0,65 Gui 0,60 0,55 Bie 0,50 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 Rys. 10. Zależność między ogólną oceną badanych peelingów i oceną zapachu w skali ułamkowej [0, 1]

11 Badanie i ocena preferencji 27 Wyniki liczbowe zestawiono w tabelach 2 6 i pokazano na rys Na rys. 1 5 przedstawiono zależność między oceną preferencji wyznaczoną metodą skalowania oraz oceną preferencji zapachu mierzoną sumą rang przyznanych w zastosowanej metodzie szeregowania. Na rys zaprezentowano zależność między oceną preferencji wyznaczoną metodą skalowania oraz oceną ogólną jakości badanych kosmetyków. 3. Interpretacja wyników i wnioski Stwierdzono istnienie zależności liniowej między oceną zapachu w skali ułamkowej [0, 1] (Z) oraz oceną zapachu wyrażoną jako suma rang (R) w metodzie szeregowania: gdzie a i b oznaczają stałe. R = a + b Z, Wszystkie punkty doświadczalne mieszczą się w 95-procentowym przedziale ufności (zob. rys. 1 5). Zgodność pomiędzy obu metodami potwierdza właściwe zastosowanie każdej z nich. Odpowiednie współczynniki korelacji zestawiono w tabeli 7. Najlepszą korelację zaobserwowano w wypadku peelingów, a w wypadku kremów stwierdzono występowanie wyraźnie gorszej korelacji niż we wszystkich pozostałych grupach kosmetyków. Może być to spowodowane doborem kremów, spośród których trzy charakteryzowały się bardzo nisko ocenianym zapachem, jeden zaś miał zapach oceniany bardzo wysoko. Tabela 7. Współczynniki korelacji zależności liniowej sumy rang (R) oraz oceny ogólnej (Q) od oceny zapachu w skali probabilistycznej (a i b stałe równania prostej) Kategoria kosmetyku Współczynnik korelacji (r) R = a + b Z Q = a + b Z Toniki 0,9236 0,9832 Płyny do demakijażu 0,9711 0,8895 Mleczka kosmetyczne 0,9045 0,9347 Kremy 0,6793 0,7528 Peelingi 0,9898 0,9539 Szczegółowe wyniki, zamieszczone w tabelach 2 6, pozwalają na wybór kosmetyków o najlepszym i najgorszym zapachu. Uznano, że wśród płynów do

12 28 demakijażu najlepszy zapach ma produkt marki litas, wśród mleczek Guinot, kremów Bielenda, a peelingów Hive of Beauty, zarówno w wypadku zastosowania metody skalowania, jak i metody szeregowania. Stwierdzono istnienie zależności liniowej między oceną zapachu w skali ułamkowej [0, 1] (Z) oraz ogólną oceną jakości (Q) badanych kosmetyków: gdzie a i b oznaczają stałe. Q = a + b Z, Odpowiednie współczynniki korelacji podano w tabeli 7. Również w tym przypadku wszystkie punkty doświadczalne mieszczą się w 95-procentowym przedziale ufności, a najmniejszą wartość współczynnika korelacji odnotowano w kategorii kremów (zob. rys. 6 10). W celu stwierdzenia, czy uszeregowanie pod względem oceny ogólnej jest zgodne z uszeregowaniem pod względem preferencji dotyczących zapachu, zastosowano test Friedmana. Kosmetyki danego rodzaju, uszeregowane od kosmetyku, którego zapach oceniono najwyżej, do kosmetyku o najniższej ocenie w tym zakresie, oznaczono symbolami I, II, III, IV i przypisano im rangi wynikające z ich oceny ogólnej, zgodnie z tabelami 2 7. Tabela 8. Rangi przyznane kosmetykom ze względu na zapach, wynikające z ich oceny ogólnej Rodzaj kosmetyku Ranga I II III IV Toniki Płyny do demakijażu 1 2,5 2,5 4 Mleczka kosmetyczne Kremy Peelingi Suma rang 5,0 10,5 16,5 18,0 Zgodnie z testem Friedmana obliczono wartość F ze wzoru: F = ( R R R J P JP P p ) 3 ( + 1), ( + 1) gdzie: J liczba ocen, P liczba próbek, R 1, R 2,, R p sumy rang odpowiadające danym wartościom J i P.

13 Badanie i ocena preferencji 29 Po podstawieniu J = 5, P = 4 oraz sum rang z tabeli 8 otrzymuje się wartość F = 12,78, która jest większa od wartości krytycznej testu Friedmana, wynoszącej 9,96 przy podanych wartościach J i P oraz poziomie istotności α = 0,01. Można więc sformułować wniosek, że występują istotne różnice między próbkami o innym zapachu a szeregowanymi pod względem oceny ogólnej jakości sensorycznej. Istnienie zależności między poszczególnymi właściwościami branymi pod uwagę w ogólnej ocenie jakości (np. wyglądem, konsystencją, łatwością wnikania w skórę, wyglądem i zapachem skóry po zastosowaniu kosmetyku) a zapachem jest mało prawdopodobne. Z korelacji ogólnej oceny jakości z oceną zapachu wynika, że dokonując oceny ogólnej, oceniający kierowali się w dużej mierze oceną zapachu. Zapach jest więc szczególnie ważnym kryterium sensorycznej oceny jakości kosmetyków, rzutującym na ich ocenę ogólną. Literatura [1] Arct J. i in., Encyklopedia kosmetyki, SPAR, Warszawa [2] ISO 8587:1988, Methods for Sensory Analysis of Food. Part 6. Ranking. [3] Kaniewski J., Małek M., Muniak L., Metoda badania trwałości zapachu wyrobów perfumeryjnych, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 685, Kraków [4] Kaniewski J., Turek G., Badanie i ocena jakości sensorycznej kremów naturalnych, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 599, Kraków [5] Kośmider J., Mazur-Chrzanowska B., Wyszyński B., Odory, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [6] Marzec A., Chemia kosmetyków, TNOiK Dom Organizatora, Toruń [7] Moskowitz H.M., Cosmetic Product Testing: A Modern Psychophysical Approach, Mercel Dekker, Inc., New York [8] Peters I.B., Kosmetyka, Rea, Warszawa [9] PN-ISO 4121:1998, Analiza sensoryczna. Metodologia. Ocena produktów żywnościowych przy użyciu metod skalowania. [10] PN-ISO 5496:1997, Analiza sensoryczna. Metodologia. Wprowadzenie i szkolenie oceniających w wykrywaniu i rozpoznawaniu zapachów. [11] Słownik chemii praktycznej, red. J. Chodkowski, Wiedza Powszechna, Warszawa [12] Sudoł S., Szymczak J., Haffer M., Marketingowe testowanie produktów, PWE, Warszawa [13] Wright R.H., Nauka o zapachu, PWN, Warszawa Investigation and Evaluation of the Preferences Regarding the Fragrance of Selected Cosmetics The relationship between the assessment of fragrance of selected groups of cosmetics (tonics, makeup removers, cleansing milks, creams and peelings) using the scaling method and the scheduling method, and the relationship between the general quality assessment of these cosmetics and the fragrance assessment were investigated.