DOLNOŚLĄSKA SZKOŁA WYŻSZA WYDZIAŁ NAUK PEDAGOGICZNYCH. Marzena Major ZJAWISKO WYŁANIANIA SIĘ NOWYCH PROFESJI NAUCZYCIELSKICH NA PRZYKŁADZIE COACHINGU

Transkrypt

1 DOLNOŚLĄSKA SZKOŁA WYŻSZA WYDZIAŁ NAUK PEDAGOGICZNYCH Marzena Major ZJAWISKO WYŁANIANIA SIĘ NOWYCH PROFESJI NAUCZYCIELSKICH NA PRZYKŁADZIE COACHINGU Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Bogusławy Doroty Gołębniak Promotor pomocniczy dr Beata Zamorska Wrocław 2017

2 Streszczenie pracy Zjawisko wyłaniania się nowych profesji nauczycielskich na przykładzie coachingu Rozprawa doktorska ma na celu rozpoznanie, analizę i interpretację zjawiska wyłaniania się coachingu jako nowej profesji. Pytania badawcze dotyczą sposobu wyłaniania się nowych profesji, sposobu ich ewolucji, kształtów, kierunku oraz form, które przybierają. Obszar problemowy dysertacji obejmuje także próbę sklasyfikowania rodzaju profesji, którą reprezentują przedstawiciele zawodu coacha, rozpoznanie rodzajów potrzeb oraz grupy społecznej, na której potrzeby odpowiada profesja coachingu. W pracy dotykam także kwestii zmian zachodzących wewnątrz profesji oraz zmian w zakresie społeczno-kulturowego usytuowania profesji coachingu. Podstawami teoretycznymi mojej pracy na poziomie ogólnym jest perspektywa społeczno-kulturowa, a na bardziej szczegółowym koncepcja nowego profesjonalizmu Johna Elliotta w opracowaniu Bogusławy Doroty Gołębniak oraz Beaty Zamorskiej. Jako metodę analizy wyników badań własnych przyjęłam konstruktywistyczną teorię ugruntowaną w ujęciu Kathy Charmaz. Perspektywa społeczno-kulturowa koncentruje się na normach występujących w obrębie danej społeczności. Zgodnie z jej założeniami konkretne zachowania społeczne spowodowane są wpływem, jaki wywierają na mniejszą społeczność większe grupy. W myśl teorii społeczno-kulturowej człowiek jest wytworem socjalizacji dokonującej się w jakiejś grupie społecznej zanurzonej w określonej kulturze. Przyjęcie tej perspektywy w kontekście moich rozważań na temat uczenia się oraz miejsca coachingu w grupie profesji związanych z rozszerzaną edukacją pozwoliły mi skonkretyzować jedną z teoretycznych ram mojej pracy. Założenia nowego profesjonalizmu Elliotta pozwoliły zbadać działalność coachów w oparciu o cztery podstawowe elementy, których występowanie jest wymagane w sytuacji, kiedy chcemy wyróżnić przedstawicieli danej profesji jako realizatorów nowego profesjonalizmu. Chodzi tu o kontekst, właściwości roli zawodowej, profesjonalną kompetencję oraz profesjonalną wiedzę. Z kolei przyjęcie w analizie wyników badań założeń teorii ugruntowanej wg. Kathy Charmaz ułatwiło mi podjęcie metodologicznego wysiłku w badaniach naukowych z wykorzystaniem metod analizy jakościowej. Teoria ugruntowana pozwoliła krok po kroku zbudować strukturę badań od stworzenia koncepcji, poprzez zbieranie danych, aż do ich analizy oraz zaprezentowanie w formie tekstu naukowego.

3 Wybór paradygmatu był dla zaprojektowania badań istotny. Zgodnie z klasyczną definicją autorstwa Thomasa Samuela Kuhna paradygmat naukowy to zbiór pojęć i teorii podstawowych tworzących podstawy danej nauki. Inaczej mówiąc paradygmat stanowi ogólną koncepcję teoretyczną przedmiotu uznawaną w danym czasie przez członków społeczności naukowej za prawomocną. Z uwagi na przyjęte ramy poszukiwań decyzja co do wyboru paradygmatu interpretatywnego, czyli jakościowego modelu badawczego (badania jakościowe), była już bezdyskusyjna. Głównym polem przedmiotowym badań stanowiących podstawę dysertacji jest zawodowa codzienność osób zajmujących się coachingiem. Przedmiotem analiz zgromadzonych w trakcie badań jakościowych uczyniłam dziewięć transkrypcji wywiadów narracyjnych z reprezentantami profesji coachingu. Wywiady przeprowadziłam zgodnie z zasadami konstruktywistycznego wariantu etnometodologii stanowiska przyjętego zgodnie z paradygmatem interpretatywnym. Perspektywa ta zachęca badaczy do badania świata społecznego poprzez obserwację jednostek i grup w naturalnych warunkach ich życia przy minimalnym wpływie ze strony obserwatora. Ten paradygmat umożliwił mi koncentrację na tym, jak Narratorzy podchodzą do swojej profesji i do różnorodnych zjawisk towarzyszących procesowi wyłaniania się profesji coachingu w rzeczywistości społecznej. Badania jakościowe ujęte w paradygmat etnometodologii pozwoliły mi także na analizę działania norm, wartości i czynników kontroli w badanej grupie coachów, a także umożliwiły przytoczenie tego, w jaki sposób, poprzez swoje działania i doświadczenia, coachowie współtworzą rzeczywistość coachingu w Polsce. Analizy danych zebranych w wyniku wywiadów pozwoliły mi na wyłonienie zasadniczych kategorii analitycznych. Kluczem do ich uporządkowania stały się procesy zmian zachodzące w coachingu. W wyniku tych rozważań wyszczególniłam główne obszary analityczne wraz z elementami składowymi, na podstawie których wskazałam wewnętrzne zmiany i kierunek profesji coachingu oraz znaczenie nadawane mu przez osoby wykonywające ten zawód. Obszary te to: definiowanie coachingu, kompetencje coacha, okoliczności wchodzenia w zawód, kondycja coachingu na rynku i na gruncie nauki oraz typy coachów. Konstrukcja mojej pracy obejmuje cztery zasadnicze rozdziały: 1. Coaching rekonstrukcja dyskursu praktycznego, 2. Coaching w świetle teoretycznego dyskursu profesjonalizmu, 3. Podstawy i organizacja badań,

4 4. Konstruowanie profesji codzienności coachów. Analiza i interpretacja wyników badań. Rozdział pierwszy składa się z ośmiu podrozdziałów i rozpoczyna od zarysowania celu naukowego dysertacji (1.1.), a poświęcony jest rekonstrukcji praktycznego dyskursu coachingowego Sięgam w tym miejscu do naukowych początków coachingu na gruncie andragogiki oraz poradnictwa (1.2.), a w dalszym toku przybliżam podstawy, ustalenia definicyjne oraz istotę działalności coachów (1.3.). (Początki coachingu wyprowadzone są z dziedzin takich jak sport, zarządzanie i counseling.) Wymieniam tu i charakteryzuję narzędzia stosowane w coachingu (1.4.) oraz prezentuję klasyfikację i typologię coachów (1.5.), a także omawiam rodzaje i znaczenia kodeksu postępowania w coachingu. Wyjściową tezą podrozdziału szóstego (1.6.) jest dość powszechne w tym środowisku przekonanie, że coaching buduje swoje wartości w oparciu o etykę i zasady. Tok rozważań dotyczy kwestii etycznych w praktykowaniu coachingu oraz kwestii tego, czy coachowie wykonujący swoje zadania w oparciu o uzgodnione we środowiskach zasady etyczne mogą być określani profesjonalistami. Rozdział kończą rozważania na temat zarządzania procesem profesjonalizacji w coachingu (1.7.) oraz podsumowanie (1.8). Opisałam tu zawodowe stowarzyszenia i organizacje coachingowe zrzeszające osoby zajmujące się coachingiem zawodowo. Równolegle omawiam zagadnienia związane z możliwościami kształcenia z zakresu coachingu, które oferują polskie uczelnie wyższe oraz analizuję programy nauczania ze szczególnym rozróżnieniem i omówieniem ich części teoretycznej i praktycznej. W rozdziale drugim omówiłam i skonfrontowałam różne poglądy naukowe na temat znaczenia i istoty profesji jako takiej. Na rozdział składają się cztery podrozdziały. Pierwszy stanowi wprowadzenie (2.1.). Podjęłam tu próbę prześledzenia tego, jak coaching sytuuje się na przestrzeni definiowania nowych profesji społecznych. Drugi podrozdział (2.2.) to próba dotarcia do korzeni profesji i profesjonalizmu oraz próba rozwikłania problematyki uznawania profesji za rodzaj służby publicznej. W tym podrozdziale porównuję ponadto definicje profesjonalizmu odnoszone do klasycznych zawodów (typu medycyna czy prawo) z definicją coachingu oraz omawiam proces możliwego przejścia coachingu od quasi-profesjonalizmu do pełnej profesji. W podrozdziale trzecim (2.3.) znalazło się odwołanie do perspektywy profesjonalności w kontekście analizowania pracy socjalnej. Konstrukcja rozdziału objęła także fragment, w którym wyróżniono cechy nowego profesjonalizmu wg. Johna Elliotta oraz charakterystykę

5 koncepcji zaproponowanych przez Bogusławę Dorotę Gołębniak: menedżerskiej, klasycznej, kolektywnej oraz koncepcji etyczno-altruistycznej. W czwartym podrozdziale i zarazem zakończeniu rozdziału drugiego (2.4.) przywołuję i pokrótce omawiam propozycję nowego podziału teorii profesjonalizmu wprowadzoną do literatury przez Lidię Czarkowską (rodzaj systematyzacji opartej na ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych wyznacznikach paradygmatów), czym uzasadniam przyjęcie przeze mnie paradygmatu interpretatywnego. Rozdział trzeci rozprawy przybliża metodologiczne podstawy badań własnych i uzasadnia zastosowanie wywiadu intensywnego jako formy ich przeprowadzenia. Na rozdział trzeci składa się pięć podrozdziałów. We wprowadzeniu i podrozdziale drugim (3.1. i 3.2.) prezentuję metodologiczne podstawy moich badań w zakresie zjawiska wyłaniania się profesji społecznej na przykładzie coachingu, a więc prezentuję kolejno cel naukowy rozprawy, czyli rozpoznanie, analizę i interpretację zmian zachodzących w obszarze profesjonalizmu społecznego w aspekcie zjawiska wyłaniania się coachingu jako reprezentacji nowych profesji we współczesnym świecie. Omawiam tu także podejście do przedmiotu badań oraz przyjętą przeze mnie stategię badań. W podrozdziale 3.3. prezentuję swoje stanowisko teoretyczne (paradygmat etnometodologii oraz zasady teorii ugruntowanej) wyjaśniając tym samym przyczyny, które zdecydowały o zastosowaniu przeze mnie formy intensywnego wywiadu społecznego. W podrozdziale czwartym (3.4.) przybliżam zastosowane przeze mnie techniki gromadzenia i analizy danych (3.4.1.) oraz charakteryzuję zastosowaną w pracy metodę próbkowania teoretycznego (3.4.2.). Kolejny podrozdział (3.5.), będący częścią wieńczącą cały rozdział trzeci, stanowi syntezę przeprowadzonych wywiadów z badaną grupą coachów w sumie podrozdział ten obejmuje dziewięć narracji. Każda z nich została sparafrazowana w analogiczny sposób i zawiera wyszczególnienie zasadniczych kategorii analitycznych. Ostatni, czwarty rozdział zatytułowałam Konstruowanie profesji w codzienności coachów. Analiza i interpretacja wyników badań. Składa się z dziewięciu podrozdziałów. Stanowi próbę zrekonstruowania zjawiska wyłaniania się coachingu w aspekcie definicji coachingu, jego elementów składowych i komponentów w zakresie wiedzy i narzędzi pracy. Oprócz Wprowadzenia (4.1) obejmującego krótkie omówienie elementów składowych profesji, mamy tu pięć głównych, bo wynikających bezpośrdnio z analiz materiału empirycznego, podrozdziałów odpowiadających głównym kategoriom analitycznym: Definiowanie coachingu (4.4.), Kompetencje coacha (4.5),

6 Wchodzenie w zawód (4.6), Kondycja coachingu na rynku i w nauce (4.7.), Typy coachów (perforacyjnego, początkującego, misyjnego, profesjonalnego oraz mistrza (4.8.). Rozdział czwarty zawiera ponadto dokonany na podstawie innych aspektów i wymiarów praktyki zawodowej wskazanych przez Narratorów rodzaj wstępnej, zbiorowej ich prezentacji. Ten portret zbiorowy Narratorów konstytuowany jest przez takie wymiary jak motywacja do wejścia w zawód (4.2), różnorodność wykształcenia i doświadczenia zawodowego coachów (4.3.). Rozdział czwarty kończy podsumowanie (4.9.), w którym podkreślam wyraźne tendencje, że coaching dąży do profesjonalizacji swojej metody, dokonujący się dzięki temu, iż osoby wchodzące w zawód coacha przynoszą ze sobą własne doświadczenia, przemyślenia i nauki, a budując na tym swój warsztat, posiadający niepowtarzalny styl, przyczyniają się do konstruowania obrazu tej profesji. Rozprawę zamyka Zakończenie, w którym wyrażam nadzieję na to, iż omówiony przeze mnie wycinek rzeczywistości coachingowej stanie się inspiracją do dalszych badań realizowanych w oparciu o dialog pomiędzy osobami i instytucjami zajmującymi się praktyką coachingu. Postulat ten wynika bezpośrednio z postawionej w podsumowaniu tezy, w myśl której wszystkie nowo wyłaniające się profesje takie jak tutoring, mentoring i coaching mają szanse na umocowanie w nauce. Według mnie coaching jest profesją gotową na sprostanie wymaganiom rynku, a ten jest z kolei gotowy na przyjęcie coachingu. Uważam ponadto, iż ta wciąż jeszcze niezagospodarowana w pełni przestrzeń do rozwoju coachingu oraz rosnące zaufanie społeczne w stosunku do coachów tworzą znakomite warunki rozwoju dla tej profesji. Według mnie coaching jest takim typem profesji, w której wyraźnie ujawnia się problem niewystarczalności kompetencji technicznych. Znajomość różnorodnych narzędzi coachingowych jest konieczna i coachowie stale rozwijają swój warsztat o nowe techniki pracy, poznają nowe metody i uczą się ich realizacji. Moim zdaniem dopiero nabywanie kompetencji praktyczno-moralnych nadaje znacznie głębszy wymiar ich praktyce. W zasadniczej części merytorycznej dysertacji pozwalam sobie na wyrażenie nadziei, iż zmieniająca się rzeczywistość wraz z przeobrażeniami coachingu oraz dążeniem tego sektora do znalezienia się na godnym miejscu wśród innych profesji w konsekwencji dookreśli jej profesjonalne ramy. Całość pracy kończy streszczenie w języku polskim oraz angielskim, bibliografia, spis tabel i rysunków oraz aneks.