Językowe własności systemu komunikacji głuchych

Transkrypt

1 Folia Linguistica 46 (2012) 53 Bartłomiej Cieśla Uniwersytet Łódzki Językowe własności systemu komunikacji głuchych Polski język migowy to zespół znaków służących osobom niepełnosprawnym do komunikacji, w której informacja przekazywana jest za pomocą kanału gestowo-wzrokowego. Przez wielu mylnie utożsamiany jest z systemem językowo-migowym (SJM), sztucznym kodem stworzonym na podstawie tradycyjnych znaków PJM i polskiej mowy, wykorzystywanym w szkołach, urzędach czy translacjach telewizyjnych dostosowywanych do potrzeb ludzi głuchych. Ponieważ nie wszyscy badacze przyznają PJM status języka, warto zastanowić się, co łączy system komunikacji głuchych z fonicznymi językami naturalnymi. Próba określenia zbieżnych i dyferencjalnych własności obu mediów stanowić będzie podstawowy cel artykułu. Tradycyjnie definiuje się język jako system znaków (prymarnie dźwiękowych, wtórnie pisanych i innych) służący do porozumiewania się w danej społeczności 1. Kazimierz Michalewski wskazuje, że obecnie rozszerza się zakres tego pojęcia na każdą metodę komunikacji, co może prowadzić do nieporozumień w dyskursie językoznawczym 2. Takie połączenia, jak język filmu czy język migowy, ocenia krytycznie jako sugerujące odbiorcy, że oba kody funkcjonują na podobnych zasadach jak języki foniczne. PJM proponuje nazywać systemem komunikacji, zwracając uwagę na jego ograniczony względem naturalnych języków audytywnych charakter. Zdaniem autora nierównorzędność systemów gestowego i fonicznego przejawia się m.in. w zdecydowanie uboższym inwentarzu znaków kodu migowego, ograniczonych możliwościach ich utrwalania i przekazywania w czasie oraz przestrzeni 3. Marek Świdziński wyraża opinię, że system migowy jest językiem naturalnym 4, złożonym ze zbioru znaków prostych, z których generować można nieskończoną liczbę konstrukcji złożonych. Zdaniem badacza analiza polskiego języka migowego nie powinna zatrzymywać się na poziomie samych tylko migów, ale zmierzać do zidentyfikowania morfemów i diakrytów. Autor stoi na stanowisku, że w systemie komunikacji głuchych znaleźć można większość ekwiwalentów subkodów fonicznych. 1 Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1999, s K. Michalewski, Tekst komunikat, język system komunikacji, maszynopis, s Tamże. 4 M. Świdziński, Bardzo wstępne uwagi o opisie gramatycznym polskiego języka migowego, Audiofonologia 1998, z. 17, s. 73.

2 Folia Linguistica 46 (2012) 54 Myśl tę podejmuje Piotr Tomaszewski w artykule Polski język migowy mity i fakty 5. Dostrzega w PJM cechy przypisywane tradycyjnym językom naturalnym 6, tj. dwuklasowość (zdaniem autora dwa poziomy artykulacji, na które składają się z jednej strony wizualne, niemające znaczenia fonemy oraz jednostki wyższego rzędu nazywane morfemami i zdaniami wizualno-przestrzennymi), ikoniczność (przewaga znaków naturalnych nad niewielką liczbą znaków konwencjonalnych), pro du kt y w n oś ć (możliwość generowania nieskończenie wielu zdań), przemieszczanie w czasie (możliwość przekazywania informacji o zdarzeniach odległych w czasie i przestrzeni). Dwuklasowość Zdaniem P. Tomaszewskiego 7 w polskim języku migowym znaleźć można ekwiwalenty cech dystynktywnych fonemów, takie jak: 1. układ jednej lub obu rąk (handshape); 2. miejsce artykulacji usytuowanie układu dłoni w stosunku do ciała (location); 3. ruch, który wykonuje się przy użyciu znaku migowego (movement); 4. układ wnętrza dłoni (palm orientation) 5. ekspresja mimiczna (nonmanual signals). Według badacza funkcjonują w nim pary lub grupy znaków migowych, których znaczenie dyferencjowane jest przez każdą z wymienionych cech 8. Za przykład posłużyć mogą wizualne formy SŁYSZĄCY, CU- KIEREK i KOŚĆ różniące się wyłącznie miejscem artykulacji: Rysunek 1. Źródło: P. Tomaszewski, O niektórych elementach morfologii polskiego języka migowego: złożenia (cz. 1), Poradnik Językowy 2005, z. 2, s P. Tomaszewski, Polski język migowy mity i fakty, Poradnik Językowy 2005, z Zdaniem Renaty Grzegorczykowej do cech języka naturalnego zaliczyć należy przede wszystkim: arbitralność brak związku między postacią dźwiękową znaku a jego znaczeniem; foniczność dźwiękowy charakter znaków; dwustopniowość, tzw. podwójną artykulację, polegającą na tym, że jednostki językowe posiadające znaczenie zbudowane są z jednostek asemantycznych diakrytów; dwuklasowość posiadanie słownika i gramatyki pozwalającej ze skończonej liczby leksemów tworzyć nieskończenie wiele komunikatów; abstrakcyjność odniesienie do pojęć ogólnych, którego konsekwencją jest zdalność, a więc możliwość informowania o tym, co jest oderwane od konkretnego aktu mowy wskazywanie na wydarzenia, które miały miejsce w przeszłości lub dopiero będą mieć miejsce; polisemiczność możliwość nazywania przez jedną formę językową różnych treści; i uniwersalność możliwość mówienia o wszystkim, o czym człowiek jest w stanie pomyśleć, zob. R. Grzegorczykowa, Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 2008, s P. Tomaszewski, O niektórych elementach morfologii polskiego języka migowego: złożenia (cz. 1), Poradnik Językowy 2005, z. 2, s P. Tomaszewski, P. Rosik, Czy polski język migowy jest prawdziwym językiem?, [w:] Człowiek wobec ograniczeń. Niepełnosprawność, komunikowanie, diagnoza, terapia, red. Z. Tarkowski, G. Jastrzębowska, Wydawnictwo Fundacji Orator, Lublin 2002, s. 137.

3 Folia Linguistica 46 (2012) 55 Wydaje się jednak, że precyzyjne wyodrębnienie cech dystynktywnych jest możliwe jedynie w językach fonicznych, zbudowanych ze względnie stałej i ograniczonej do kilkudziesięciu liczby fonemów. Ponieważ w PJM ich nie ma, cechy odróżniające ustala się na podstawie opozycji fonologicznych tworzonych przez znaki migowe. Ich liczba jednak sięga kilku tysięcy, poza tym zróżnicowane są środowiskowo i zmienne. Wszystkie te czynniki utrudniają precyzyjną analizę zespołu cech dyferencjalnych, ich liczba bowiem musiałaby urosnąć do wielkich rozmiarów. P. Tomaszewski nie przedstawia pełnego ich inwentarza, ogranicza się jedynie do podania pięciu ogólnych kategorii, zapewne ze względu na trud, z jakim wiązałaby się tego typu analiza. Jej wykonanie jest wprawdzie możliwe, ale trzeba liczyć się z tym, że wprowadzanie nowych znaków migowych mogłoby rejestr ustalonych cech nieustannie zmieniać. Ikoniczność W języku migowym formy mają charakter przede wszystkim ikoniczny 9, choć zdaniem większości autorów opisujących jego strukturę można w nim wskazać elementy arbitralne 10. P. Tomaszewski zwraca też uwagę na zjawisko deikonizacji znaków prymarnie naturalnych, w swoich pracach nie podaje jednak przykładów egzemplifikujących ten proces 11. W XX-wiecznej myśli językoznawczej dominował pogląd silnie akcentowany w Kursie językoznawstwa ogólnego 12, że znaki językowe mają charakter konwencjonalny, a więc relacja między pojęciem i obrazem akustycznym jest umowna. Za takie de Saussure uznawał m.in. onomatopeje i wykrzykniki, odwołując się do ich zróżnicowania na gruncie rozmaitych języków. Co więcej, zastanawiał się, czy w zakres semiologii nauki o systemach znakowych, któ- 9 P. Tomaszewski, P. Rosik, Czy polski język migowy, s Ikoniczność w języku migowym oddaje własności elementów rzeczywistości pozajęzykowej dostrzegalne wyłącznie za pomocą wzroku. Rzeczownikowe migi mogą odzwierciedlać sposób użytkowania desygnatu, np. STRZELBA, wskazywać bezpośrednio na oznaczany obiekt, np. BRZUCH, oddawać kształt desygnatu, np. DOM, oddawać dowolną cechę desygnatu, np. WIATR. Znaki czasownikowe mogą m.in. imitować ruch charakterystyczny dla danej czynności, np. PRZYTULIĆ, imitować układ ciała typowy dla danej czynności, np. PRZYTAKIWAĆ, imitować percepcję słuchową lub wzrokową, np. KRZYCZEĆ, zob. S. Fabisiak, Ikoniczność znaku w polskim języku migowym wstęp do badań, [w:] Stan badań nad Polskim Językiem Migowym, Polski Związek Głuchych. Oddział Łódzki, Łódź 2008, s Por. B. Szczepankowski, Niesłyszący głusi głuchoniemi. Wyrównywanie szans, Warszawa 1999, P. Tomaszewski, P. Rosik, Polski język migowy, s P. Tomaszewski, powołując się na pracę D. F. Armstronga, W. C. Stokoe a i S. E. Wilcoksa, Gesture and the nature of language, twierdzi, że arbitralność stanowi kontinuum ikoniczności w wypadku każdego z języków fonicznych. Opowiada się za hipotezą, że wszystkie znaki językowe miały pierwotnie charakter ikoniczny. Jest to ujęcie uproszczone, wydaje się, mające wskazywać na podobny rozwój języka migowego i języków fonicznych. Już w starożytności żywy był bowiem spór między zwolennikami dwóch przeciwstawnych spojrzeń na naturę znaku językowego (teoria physei i teoria thesei), współcześnie natomiast mówi się najczęściej o względnej arbitralności znaku językowego, m.in. wskutek działania zjawiska ikoniczności pośredniej, zob. P. Tomaszewski, Polski język migowy, s F. de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego, PWN, Warszawa 2002, s. 90.

4 Folia Linguistica 46 (2012) 56 rej językoznawstwo miało stanowić część, a której powstanie postulował, powinny wchodzić jakiekolwiek znaki naturalne: Jedna uwaga mimochodem: kiedy powstanie semiologia, będzie musiała sobie postawić pytanie, czy sposoby wyrażenia opierające się na znakach całkowicie naturalnych jak na przykład pantomima wchodzą w jej zakres. Ale nawet przy założeniu, że je obejmie, głównym jej przedmiotem pozostanie ogół systemów opartych na dowolności znaku 13. Gdyby patrzeć na kod migowy wyłącznie przez pryzmat poglądów de Saussure a, poważnie osłabiłoby to hipotezę o językowym charakterze tego systemu. Współcześnie jednak odchodzi się od koncepcji skrajnie naturalistycznych i konwencjonalnych, uznając funkcjonowanie w języku elementów nawiązujących kształtem do desygnatów i pozostających w nim na zasadzie umowy społecznej 14. W tym kontekście nie tylko częściej wskazuje się na onomatopeje, ale także w zakresie komunikacji werbalnej na wyrazy rucho- i kształtonaśladowcze 15. Mirosław Bańko przekonuje 16, że arbitralność znaków w dużym stopniu ograniczana jest przez analogię językową, którą można by określić jako ikoniczność pośrednią 17. Zachodzi ona m.in. wówczas, gdy nowe formy językowe powstają w nawiązaniu do innych, oznaczających podobny desygnat, a więc ich postać jest warunkowana. Wskutek oddziaływania zasady analogii w języku pojawiły się takie neosemantyzmy, jak oko kropla tłuszczu pływająca na powierzchni jakiegoś płynu czy nuta muzyka, których kształt determinowany jest albo wyraźnym podobieństwem dwóch desygnatów (nazwanego pierwotnie i nazwanego wtórnie), albo stycznością znaczeniową między nimi. A. Nagórko zauważa 18, że ikoniczność widzieć można m.in. w zależności między stopniem skomplikowania formy wyrazowej a stopniem złożoności treści. Na bazie przytoczonych opinii widać, że języki audytywne mogą być rozpatrywane jako konwencjonalno-ikoniczne, zatem przewaga znaków naturalnych w rejestrze migów nie powinna stanowić argumentu w sprawie niejęzykowości systemu głuchych. Signifié i signifiant pojęcie i obraz akustyczny W tym miejscu warto zastanowić się nad relacją między signifié i signifiant. F. de Saussure wskazał, że każdy znak językowy ma dwoistą strukturę, na którą składają się pojęcie (znaczenie) i jego obraz akustyczny, przy czym drugi z komponentów nie oznacza artykułowanego dźwięku, ale jego wyobrażenie. Obraz akustyczny realizowany jest w postaci dźwiękowej w czasie mówienia, jako pojęcie abstrakcyjne przynależy jednak do warstwy języka. Potencja akustyczna, o której pisał szwajcarski strukturalista, może zostać uaktywniona nie 13 Ibidem, s Te elementy języka naturalnego, które mogą być przy pewnym ujęciu traktowane jako obrazowe [ikoniczne] (np. onomatopeiczne imitacje głosów zwierząt) są też w pewnym stopniu konwencjonalne, zob. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. E. Polański, Ossolineum, Wrocław M. Bańko, Współczesny polski onomatopeikon. Ikoniczność w języku, PWN, Warszawa 2009, s Ibidem. 17 Ibidem, s A. Nagórko, Podręczna gramatyka języka polskiego, PWN, Warszawa 2010, s. 18.

5 Folia Linguistica 46 (2012) 57 tylko materialnie za pomocą głosek, ale i w wewnętrznych monologach prowadzonych przez człowieka. Możliwość ta wyklucza patrzenie na obraz akustyczny jako zbiór potencjalnych konstrukcji fonemowych. Znak migowy pozbawiony jest wartości fonicznej, wskutek czego rodzi się pytanie o jego binarny charakter gestowo-wizualny system komunikacji nie może być zbiorem obrazów akustycznych. Według de Saussure a istotą sigifiant nie jest jednak dźwiękowa realizacja, ale funkcjonowanie na zasadzie bytu psychicznego, por.: [Obraz akustyczny] nie jest dźwiękiem materialnym, czymś czysto fizycznym, lecz psychicznym odbiciem tego dźwięku; jest on sensoryczny i jeśli często nazwiemy go materialnym, to wyłącznie w tym znaczeniu i przeciwstawieniu do drugiego członu asocjacji, tj. pojęcia, na ogół bardziej abstrakcyjnego 19. Dowodem mentalnego statusu obrazu akustycznego jest możliwość prowadzenia przez ludzi wewnętrznych dialogów, werbalnego generowania myśli. Żeby teorię de Saussure a, który dyskurs na temat tego, czy system migowy jest językiem, zupełnie bierze w nawias, dostosować do systemu migowego, trzeba by uznać, że signifiant, bez względu na typ komunikacji, werbalny czy gestowy, w istocie pozostaje takie samo, a więc jest bytem psychicznym. Tylko wtedy można by powtórzyć za M. Świdzińskim, że w PJM pojęcie i jego obraz należą do tego samego świata, różnica między rzeczywistością a jej językowym odwzorowaniem zaciera się, nie zawsze wiadomo, co w danym znaku jest formą, a co treścią 20. Do tej pory jednak nie doczekaliśmy się opracowania, będącego próbą uszczegółowienia tego zagadnienia. Produktywność Zdaniem osób zajmujących się analizą systemu komunikacji głuchych ze skończonej liczby migów tworzyć można nieskończenie wiele konstrukcji ekwiwalentów wypowiedzeń pojedynczych i złożonych. Funkcję znaku określa szyk mający dwie postaci: wykonawca czynności + czynność + obiekt albo wykonawca czynności + obiekt + czynność (drugi pojawia się najczęściej w konstrukcjach krótkich, trójskładnikowych) 21, np. DZIEWCZYNKA + PAZNOKCIE + MALOWAĆ 22 Dziewczynka maluje paznokcie Struktury proste (zawierające jeden człon werbalny) i złożone (zawierające więcej niż jeden człon czasownikowy) modelowane są regularnie przy użyciu sygnałów niemanualnych, takich jak ekspresja twarzy i język ciała 23. Na przykład artykulacji wypowiedzeń pojedynczych pytajnych towarzyszy podnie- 19 F. de Saussure, op. cit., s M. Świdziński, op. cit., s Polski język migowy. Słownik, oprac. Polski Związek Głuchych. Oddział Łódzki, wyd. Studio Koloru, Warszawa 2008, s Ibidem. 23 P. Tomaszewski, P. Rosik, Sygnały niemanualne a zdania pojedyncze w polskim języku migowym: gramatyka twarzy, Poradnik Językowy 2007, z. 1, s

6 Folia Linguistica 46 (2012) 58 sienie brwi, rozszerzenie oczu, lekkie wysunięcie głowy i ramion do przodu, negacjom lekkie zmarszczenie nosa, brwi i zaprzeczenie głową, oznajmującym neutralna ekspresja twarzy. Przy tworzeniu konstrukcji rozkazujących migający podtrzymuje kontakt wzrokowy z odbiorcą, ma wysuniętą głowę i mocno zmarszczone brwi 24. Sygnały niemanulane, zdaniem P. Tomaszewskiego i P. Rosika, pełnią w języku migowym funkcję gramatyczną, stanowiąc substytut intonacji kodów fonicznych. Przemieszczanie w czasie Informację o tym, że zdarzenie miało miejsce w przeszłości lub dopiero się wydarzy, w PJM przekazuje się za pomocą konkretnych znaków migowych, takich jak np. NIEBAWEM, WKRÓTCE, JUTRO, NIEDAWNO, PRZED CHWI- LĄ, WCZORAJ. Ponieważ system ten nie ma charakteru fleksyjnego wykładniki czasu mają bardzo prosty charakter. Podsumowanie Przedstawione własności systemu migowego pokazują, że ma on pewne cechy przypisywane dotąd wyłącznie naturalnym językom fonicznym. Trzeba jednak wskazać powody, dla których nazywanie go pełnoprawnym językiem może budzić wątpliwości. Należą do nich: 1. Brak podsystemu fonologicznego. Terminu fonologia w badaniach nad kodem migowym używa się umownie, przede wszystkim na oznaczenie cech odróżniających znaki migowe, które są nazywane niekiedy fonemami. 2. Niewielki rejestr znaków migowych w porównaniu z liczbą leksemów w językach fonicznych (zdecydowana przewaga nazw konkretnych nad abstrakcyjnymi, brak osobnych znaków oznaczających niektóre desygnaty, por. np. gatunkowe nazwy rzadziej występujących roślin czy zwierząt). 3. Gramatyka ograniczona do minimum, znajdująca odbicie przede wszystkim w regułach budowania konstrukcji będących ekwiwalentami wypowiedzeń. 4. Nielineraność w systemie migowym znaki nadawane są na wielu płaszczyznach, biorąc pod uwagę usytuowanie nadawcy i odbiorcy. Co więcej, choć zasadniczo następują po sobie w czasie, mogą być pokazywane przez jedną osobę symultanicznie. Brak przynależnej tradycyjnym językom linearności powstaje więc wskutek załamania przede wszystkim rozciągłości przestrzennej, ale i czasowej. 5. Totalny charakter w czasie komunikacji migowej nie można wykonywać żadnych innych czynności. Osoby posługujące się PJM całkowicie skupione są na nadawaniu i odczytywaniu znaków. 24 Ibidem, s

7 Folia Linguistica 46 (2012) 59 Bibliografia Bańko M., Współczesny polski onomatopeikon. Ikoniczność w języku, Warszawa Saussure F. de, Kurs językoznawstwa ogólnego, Warszawa Fabisiak S., Ikoniczność znaku w polskim języku migowym wstęp do badań, [w:] Stan badań nad Polskim Językiem Migowym, Polski Związek Głuchych. Oddział Łódzki, Łódź Grzegorczykowa R., Wstęp do językoznawstwa, Warszawa Michalewski K., Tekst komunikat, język system komunikacji, maszynopis. Nagórko A., Podręczna gramatyka języka polskiego, Warszawa Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. E. Polański, Wrocław Szczepankowski B., Niesłyszący głusi głuchoniemi. Wyrównywanie szans, Warszawa Tomaszewski P., Rosik P., Czy polski język migowy jest prawdziwym językiem?, [w:] Człowiek wobec ograniczeń. Niepełnosprawność, komunikowanie, diagnoza, terapia, red. Z. Tarkowski, G. Jasrzębowska, Lublin Tomaszewski P., O niektórych elementach morfologii polskiego języka migowego: złożenia (cz. 1), Poradnik Językowy 2005, z. 2. Tomaszewski P., Polski język migowy mity i fakty, Poradnik Językowy 2005, z. 6. Tomaszewski P., Rosik P., Sygnały niemanualne a zdania pojedyncze w polskim języku migowym: gramatyka twarzy, Poradnik Językowy 2007, z. 1. Świdziński M., Bardzo wstępne uwagi o opisie gramatycznym polskiego języka migowego, Audiofonologia 1998, z. 17. Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław Summary Bartłomiej Cieśla Linguistic features of the Polish sign language The Polish sign language (in Polish, PJM) is a typical form of communication in a society of profoundly deaf people. In modern linguistics, it is viewed in two different ways. Some researchers treat PJM as an ordinary language, while others question its linguistic status. This article describes coincidental and differentiating features of natural sound languages and gestural systems.