Kobiety w samorz¹dach lokalnych: wybory Ma³gorzata Fuszara

Transkrypt

1 Kobiety w samorz¹dach lokalnych: wybory 2010 Ma³gorzata Fuszara

2 Spis treœci Sa morz¹dy w ocen ie mies zkañców przed wy bor ami w 2010 roku Ko biety w sa morz¹dach lo kaln ych w Pol sce Ba dan ia: do bór pr óby, me tody bad añ Ba riery czy tram pol ina: rola ro dziny i wi êzi lo kaln ych w wy bor ach Li der zy jako se lekc jone rzy : miej sca ko biet i mê czyzn na li stach wy borc zych Kam pan ia wy borc za przed wy bor ami lo kaln ymi Czyn niki sprzy jaj¹ce udzia³owi ko biet we w³adzy lo kaln ej i sta nowi¹ce ba rierê dla udzia³u ko biet we w³adzy lo kaln ej Pod sum owa nie Bi bliog rafia Aneks 1: Pla kat wy borc zy PO Aneks 2: Pla kat wy borc zy SLD

3 Samorz¹dy w ocenie mieszkañców przed wyborami w 2010 roku Wy bo ry w 2010 roku odby³y siê w 20 lat po pie r wszych wo l nych wy bo rach sa morz¹do wych, ja - kie mia³y mie j s ce po zmia nie sy ste mo wej w Pol sce. Ba da nia opi nii pu b li cz nej prze pro wa dza ne w ro ku wy bo r czym wska zuj¹ na jed noz na cz ne i w ró ny spo sób wy ra a ne za do wo le nie z kszta³tu samorz¹du, zmian zachodz¹cych na poziomie lokalnym, a tak e z pracy w³adz lokalnych. ¹czy siê to ze zdecydowan¹ pochwa³¹ swojego miejsca zamieszkania i zmian, jakie w nim nastêpuj¹, zarów - no w ca³ym mi nio nym dwu dzie sto le ciu, jak i w osta t nich la tach. A 92% ba da nych za do wo lo nych jest z fa ktu, e mie sz ka w swo jej miej s co wo œci, a 78% ba da nych uwa a, e w ci¹gu osta t nich 20 lat sy tu a cja w niej zmie ni³a siê na le p sze. Prze ciw ne go zda nia jest ty l ko 5% ba da nych. Szcze gó l nie na prze strze ni osta t nich ki l ku lat 1 doceniane s¹ zmiany na lepsze, mo na wiêc przypuszczaæ, e na nie - mal po wszech ne za do wo le nie mie sz ka ñ ców i ich wy so kie oce ny ma wp³yw wst¹pie nie Pol ski do Unii Eu ro pe j skiej, dop³yw fun du szy i, co za tym idzie in ten syfi ka cja prze mian, ja kie dziê ki nim nastêpuj¹. Wskazuj¹ na to równie wysokie i znacznie lepsze ni w poprzednich latach oceny w³adz lokalnych krótko przed wyborami w 2010 roku a 69% badanych wyra a³o zadowolenie z pracy ustêpuj¹cych w³adz, a niezadowolenie wyra a³o tylko 17%. Oznacza to zdecydowany wzrost apro - baty dla w³adz w ostatnim dziesiêcioleciu, badania pokazuj¹ bowiem, e oceny w³adz lokalnych miê dzy 1994 a 2002 ro kiem nie mal nie ule ga³y zmia nie, na to miast sko ko wy wzrost apro ba ty nast¹pi³ miê dzy 2002 a 2010 ro kiem, kie dy to a o 21% wzrós³ od se tek osób za do wo lo nych z w³adz, a niezadowolonych zmala³ o 11% 2. Czy oznacza to, e badani ponownie chcieliby wybraæ te same oso by? Wska zy wa³yby na to wy ni ki wy bo rów, pod czas któ rych a 76% pre zy den tów miast, 72% wójtów i 68% burmistrzów zosta³o wybranych ponownie 3. W sferze deklaracji wysokie oceny dotych - czasowych w³adz nie przek³adaj¹ siê jed nak w pro sty spo sób na chêæ g³oso wa nia na te same oso by czy ugrupowania odsetek badanych deklaruj¹cych chêæ g³osowania na ekipê dot¹d sprawuj¹c¹ w³adzê w 2010 roku by³ nie mal iden ty cz ny z tymi, któ rzy chcie li by g³oso waæ na inne oso by czy ugrupowania (odpowiednio 37 38%). Zde cy do wa ne s¹ na to miast pre fe ren cje wy bo r ców do tycz¹ce bez par tyj no œci kan dy da tów a 52% badanych chcia³oby g³osowaæ na kandydatów bezpartyjnych, a jedynie 22% na partyjnych 1 Przed wy bo ra mi w 2010 r. 61% za uwa a³o zmia ny na le p sze, a w 2002 r., a wiêc pod ko niec jed nej z po prze dnich kadencji, zmiany na lepsze widzia³o znacznie mniej, bo 39% badanych. 2 Komunikat CBOS 127/2010: Ocena dzia³alnoœci w³adz lokalnych, czyli co siê zmieni³o w naszych miejscowoœciach od ostatnich wyborów samorz¹dowych, oprac. R. Boguszewski, Warszawa, wrzesieñ SPISKOM.POL/2010/K_127_10.PDF. 3 Jacek Kwiatkowski, Piotr Modrzewski, Daniel P³atek, Co nam po wie dzia³y wy bo ry sa morz¹dowe w 2010 roku, w 20 lat od wprowadzenia reformy samorz¹dowej? Sukces? Pora ka? Normalnoœæ? Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej. Raport z badañ, Ma³opo l ski In sty tut Sa morz¹du Tery to rial ne go i Ad mi ni stra cji, Kra ków, maj b lin.pl/ use r fi les/wy bo ry_sa mo rza do we_2010_raport.pdf.

4 4 Kobiety w samorz¹dach lokalnych: wybory 2010 lub z ugru po wa nia poli ty cz ne go 4, co ude rzaj¹ce jest szcze gó l nie w od nie sie niu do kan dy da tów na bu r mi strzów i wó j tów, w przy pa d ku któ rych ty l ko 5% ba da nych de kla ru je, e przy wy bo rze kie ro - waæ siê bêdzie g³ównie ich partyjn¹ przynale noœci¹. Deklaracje badanych trzeba jednak traktowaæ doœæ ostro nie, pamiêtaj¹c, e chocia pewne tendencje wynikaj¹ce z badañ opinii potwierdzaj¹ siê pó Ÿ niej w wy bo rach (np. chêæ do g³oso wa nia na kan dy da tów spo za pa r tii po li ty cz nych), to inne niekoniecznie znajduj¹ w wynikach potwierdzenie, co naj³atwiej zauwa yæ analizuj¹c ró nice miê - dzy od se t ka mi osób de kla ruj¹cych za miar wziê cia udzia³u w wy bo rach na mie si¹c przed nimi (71%) a re a l nie g³osuj¹cymi w pie r wszej tu rze (47) 5. Kobiety w samorz¹dach lokalnych w Polsce Wy bo ry lo ka l ne w 2010 roku od by wa³y siê w Pol sce rów no cze œ nie z de bat¹ o udzia le ko biet w po li ty ce i ka m pa ni¹ na rzecz wpro wa dze nia pa ry te tu (50% na 50%) na li stach wy bo r czych. Po - wo dem zg³osze nia pro po zy cji usta wy pa ry te to wej, wnie sio nej do Se j mu jako pro jekt spo³ecz ny przez Kon gres Ko biet, by³y li cz ne ana li zy wska zuj¹ce na niedo repre zento wa nie ko biet w pol skiej po li ty ce, za rów no na po zio mie cen tra l nym (Sejm), jak i lo ka l nym. Po wo dy ta kie go sta nu rze czy, zgodnie z wie lo ma ba da nia mi pro wa dzo ny mi za rów no w Pol sce (Fusza ra 2007a, 2007b, 2011, Siemie ñ ska 2000, 2003, Ti t kow 2003), jak i w in nych kra jach, s¹ zró ni co wa ne i na le ¹ prze de wszyst - kim do dwóch ka te go rii: po wo dów zwa nych kul tu ro wy mi i przy czyn insty tucjo na l nych. Do tych pierwszych nale ¹ m.in. stereotypy i zró nicowane oczekiwania przypisywane kobietom i mê czyz - nom, do przyczyn instytucjonalnych nale ¹ przede wszystkim mechanizmy dzia³aj¹ce w partiach po li ty cz nych utrud niaj¹ce ko bie tom zna le zie nie siê wœród osób maj¹cych szan se na wy bór, pro mo - wanych w kampaniach wyborczych, zajmuj¹cych inne wa ne polityczne stanowiska. Dotychczaso - we ba da nia po ka zuj¹, e w Pol sce, po do b nie jak w wie lu in nych kra jach, rolê se le kcjo ne rów ( ga te ke e pers ), de cy duj¹cych o szan sach udzia³u ko biet w or ga nach przed stawi cie l skich pe³ni¹ pa r tie po li ty cz ne, de cy duj¹ce o sk³ad zie list wy bo r czych, o ko le j no œci na li stach, o kszta³cie ka m pa - nii wy bo r czej i o dys try bu cji œro d ków na ka m pa niê wy borcz¹. Wpra w dzie wzra sta w Pol sce od se - tek, jaki sta no wi¹ ko bie ty we w³ad zach lo ka l nych, jed nak ten wzrost jest bar dzo po wo l ny. W 1998 ro ku ko bie ty sta no wi³y nie wie le ponad 15% tych w³adz, w %, w %. Wy bo ry od by wa³y siê przed wpro wa dze niem sy ste mu kwo to we go, pa r tie i ko mi te ty nie by³y wiêc prawnie zobowi¹zane do stosowania adnych mechanizmów wyrównuj¹cych szanse obu p³ci. Interesuj¹ce by³o wiêc sprawdzenie, jaki przebieg mia³a kampania poprzedzaj¹ca wybory sa - morz¹dowe z pun ktu wi dze nia udzia³u w nich ko biet i wy rów ny wa nia szans obu p³ci w wy bo rach, jaka by³a rola se le kcjo ne rów, czy li li de rów pa r tii i ko mi te tów, któ re nie s¹ ko mi te ta mi par ty j ny - mi, usta laj¹cych ko le j noœæ na li stach i przez to wp³ywaj¹cych na obe cnoœæ ko biet w po li ty ce. W pol - skiej po li ty ce lo ka l nej pa r tie po li ty cz ne nie od gry waj¹ tak du ej roli jak w po li ty ce cen tra l nej, na co wska zuj¹ nie ty l ko przy ta cza ne wy ej pre fe ren cje wy bo r ców, ale te dane do tycz¹ce osób kan dy - duj¹cych w wy bo rach. Ogó³em a 59% osób kan dy duj¹cych do se j mi ków i rad wszy stkich szcze b li to oso by z list poza par ty j nych, a po zo sta³e 41% to oso by z list pa r tii po li ty cz nych. Wœród osób kan - dyduj¹cych zauwa yæ mo na wyraÿn¹ piramidê pod wzglêdem upartyjnienia : wœród kandy - duj¹cych do se j mi ków i rad po wia tów osoby bez par ty j ne sta no wi³y 44%, wœród kan dy da tów do rad 4 Ko mu ni kat CBOS 118/2010: Wybory samorz¹dowe 2010, oprac. R. Bo gu sze wski, Wa r sza wa, wrze sieñ Ko mu ni kat CBOS 152/2010: Polacy o wyborach samorz¹dowych, oprac. K. Ko wa l czuk, Wa r sza wa, li sto pad

5 Ma³gorzata Fuszara 5 gmin licz¹cych po wy ej 20 tys. mie sz ka ñ ców oso by bez par ty j ne sta no wi³y wiê kszoœæ, bo 57%, a wœród kandyduj¹cych do rad gmin najmniejszych, poni ej 20 tys. mieszkañców przygniataj¹c¹ wiêkszoœæ, bo a 72%. Jeszcze wyraÿniej piramida ta zaznacza siê wœród wybranych w sejmikach wo je wó dz kich oso by z list bez par ty j nych sta no wi¹ ogó³em bar dzo ni ski od se tek (nie spe³na 4%), tak wiêc sku te cz noœæ sta r tu z li sty pa r ty j nej do se j mi ku jest o wie le wiê ksza ni start z li sty bez par ty j nej. Od no si siê to za rów no do ko biet, jak i do mê czyzn. Ina czej dzie je siê na po zio mie gmin w wiê kszych gmi nach prze wa gê maj¹ i oso by kan dy duj¹ce (57%), i wy bra ne ( 56%) z list poza par ty j nych i od no si siê to w rów nym sto p niu do ko biet i do mê czyzn. Naj wiê ksza li cz ba rad nych bez par ty j nych, a zw³aszcza kobiet-radnych bezpartyjnych wystêpuje na poziomie najmniejszych gmin (do 20 tys. mieszkañców), gdzie a 73% startuj¹cych kobiet to osoby bezpartyjne, a wœród wybranych kobiet sta no wi¹ je sz cze wiê kszy od se tek, bo a 78% rad nych tych gmin. Obe cnoœæ w pol skim sy ste mie wy bo r czym lo ka l nych ko mi te tów nie bêd¹cych pa r tia mi poli ty cz - nymi ma wiêc du e znaczenie, co zaznacza siê najwyraÿniej na najni szym szczeblu w³adz. Szcze - gó l nie na tym szcze b lu jest to wa ne dla ko biet oka zu je siê bo wiem, e nie jed no krot nie ko mi te ty lokalne s¹ mniej zdominowane przez mê czyzn, natomiast listy znacz¹cych partii s¹ w znacznym sto p niu zma skuli nizo wa ne. W wy borach w 2010 roku ko bie ty na li stach pa r ty j nych sta no wi³y bar - dzo zró ni co wa ny od se tek od 21% (PiS), po przez 29% (PO i SLD), a po 42% na li stach Pol skiej Partii Pracy. Na listach bezpartyjnych stanowi³y ogó³em 31% osób kandyduj¹cych, ale trzeba pa - miêtaæ, e komitety te dzia³aj¹ lokalnie, s¹ wiêc bardzo zró nicowane, tak e pod wzglêdem udzia³u ko biet i mê czyzn na li stach. Trze ba pod kre œliæ, e ani na li stach osób kan dy duj¹cych z ra mie nia licz¹cych siê pa r tii po li ty cz nych ani bez par ty j nych ko bie ty nie sta no wi³y wy ma ga nych obe c nie re - gu lacj¹ prawn¹ 35% osób kan dy duj¹cych. Mimo tocz¹cej siê dys ku sji o rów no œci szans ko biet i mê czyzn w po li ty ce, w 2010 roku nast¹pi³ tyl ko bar dzo nie zna cz ny, bo wy nosz¹cy za le d wie 2% wzrost od se t ka, jaki sta no wi¹ ko bie ty na li stach wy bo r czych o ile w 2006 roku ko bie ty sta no wi³y 29%, to w 2010 roku 31% osób kan dy - duj¹cych. Ten den cja wy rów ny wa nia pro po rcji p³ci, cho cia bar dzo po wo l na, ma jed noz na cz ny kie - ru nek w 1998 roku ko bie ty sta no wi³y 21%, obe c nie o 10% wiê cej osób kan dy duj¹cych. Do nie da w na udzia³ ko biet we w³ad zach lo ka l nych mia³ wy ra Ÿ ny kszta³t pi ra mi dy im wy - szy szcze bel w³adz, tym mniej by³o w nich ko biet. By³o to za pe w ne od bi ciem pro stej za sa dy, zgod nie z któr¹ im ni szy szcze bel w³adzy, a co za tym idzie wp³ywów, wy na gro dzeñ i pre sti u, tym ³atwiej jest w nich zdo byæ mie j s ce ko bie tom. W osta t nich la tach sy tu a cja za czê³a siê jed nak kom p li ko waæ, z ki l ku za pe w ne po wo dów. Jed nym z nich jest wy ra Ÿ nie wiê kszy ni po prze dnio udzia³ ko biet w ra dach wie l kich miast i dzie l nic wie l kich miast. Mo na s¹dziæ, e wy sze wy - kszta³ce nie, du a akty w noœæ ko biet i ³atwie j sza akce p ta cja ar gu men tów odwo³uj¹cych siê do rów - no œci p³ci w du ych oœro d kach mie j skich sprzy ja ta kim wy ni kom. In nym czyn ni kiem po wo duj¹cym zmia ny tren dów mo e byæ zró ni co wa ny sy stem wy bo r czy wpro wa dza ny na ró - nych po zio mach w³adzy. I wre sz cie wp³yw ma za pe w ne zmie niaj¹cy siê za kres w³adzy sa - morz¹dów na ró nych szcze b lach zna cze nie nie któ rych, wcze œ niej ce nio nych sta no wisk, sta je siê mnie j sze, a co za tym idzie ma le je za in tereso wa nie nimi mê czyzn. W efe kcie dzia³ania tych zró nicowanych czynników w 2010 roku najwiêksza reprezentacja kobiet wyst¹pi³a na najni szym szcze b lu w³adzy (rady gmin do 20 tys. mie sz ka ñ ców) oraz w ra dach miast na pra wach po wia tów, gdzie wy nios³a ponad 25%. W se j mi kach woje wó dz kich i gmi nach po wy ej 20 tys. wy no si nie co mniej, bo ponad 22%, a naj mniej ko biet jest w ra dach po wia tów ty l ko 18%. Wzrost udzia³u ko biet w radach prze ja wia siê ta k e w spa d ku li cz by gmin, w któ rych ko biet nie ma w ogó le przed osta t ni mi

6 6 Kobiety w samorz¹dach lokalnych: wybory 2010 wy bo ra mi by³o ich 111, a po wy bo rach w 2010 ro ku 62, a ta k e po przez wzrost li cz by tych, w któ rych ko bie ty sta no wi¹ po³owê lub wiê kszoœæ rad nych wcze œ niej by³o ich 48, po wy bo rach w 2010 roku nie mal dwa razy wiê cej, bo 93. Wpra w dzie na dal jest to nie wie l ki od se tek wœród ponad 2 tys. gmin, ale tendencja wzrostowa jest zauwa alna. Szcze gó l nie znacz¹cy wzrost udzia³u ko biet nast¹pi³ na naj wy szym szcze b lu w³adz sa morz¹do - wych w se j mi kach wo je wó dz kich. W 1998 roku ko bie ty sta no wi³y w nich je dy nie 11%, a po wy bo - rach w roku 2010 sta no wi¹ ponad 22% rad nych se j mi ków. Te wy ni ki ogó l ne mog¹ byæ je dy nie t³em do ana li zy me cha ni z mów sprzy jaj¹cych lub tworz¹cych ba rie ry na dro dze ko biet do udzia³u we w³adzy na po zio mie lo ka l nym. W celu le p sze go po zna nia me cha ni z mów tworz¹cych ba rie ry oraz tych, któ re dzia³aj¹ w od wro t nym kie run ku, a wiêc sprzy - jaj¹ udzia³owi ko biet we w³adzy, prze prowa dzi li œmy po wy bo rach ba da nia w spe cja l nie do bra nych po wia tach. Badania: dobór próby, metody badañ Do bór miejsc, w któ rych prze pro wa dzo ne zo sta³y ba da nia, powi¹zany jest z fa ktem wie l kie - go zró ni co wa nia udzia³u ko biet w ra dach. Jak pisa³am po wy ej, pod czas wy bo rów sa morz¹do - wych w 2010 roku ko bie ty sta no wi³y 31% osób kan dy duj¹cych, po wy bo rach sta no wi¹ 25% osób wy bra nych, ale ich udzia³ w po szcze gó l nych ra dach jest bar dzo zró ni co wa ny. Ogó³em ko bie ty maj¹ prze wa gê li czebn¹ je dy nie w nie spe³na 4% rad, mê czy Ÿ ni zaœ w ponad 96% rad. Wœród tych 4% rad o prze wa dze ko biet zna j du je my nie mal wy³¹cz nie rady naj ni sze go szcze b la (rady gmin). Wpra w dzie ko bie ty maj¹ obe c nie prze wa gê w ra dach 62 gmin (nie co ponad 2,5% ), lecz czê œciej zda rza siê, e w ra dach nie ma ko biet w ogó le. W 93 ra dach gmin (nie co ponad 3,7%) po wy bo rach w 2010 roku za sia daj¹ wy³¹cz nie mê czy Ÿ ni. Zró ni co wa na jest te sy tu a cja w ra dach po wia tów ko biet po wy bo rach w 2010 roku nie ma w 8 ra dach po wia tów, po raz pie r wszy jed - nak po ja wi³ siê je den po wiat, w któ rym wiê kszoœæ maj¹ ko bie ty (po wiat go³da p ski). Ze wzglê du na mo li we zmia ny sy ste mu wy bo r cze go w przysz³ych wy bo rach do rad gmin, do ba dañ zde - cydo wa li œmy siê wy braæ w³aœ nie rady po wia tów, nie kie dy ty l ko ze szcze gó l nych po wo dów uzu pe³niaj¹c je o ba da nia rad gmin. Nie bez zna cze nia by³ ta k e fakt, e ba da nia udzia³u ko biet w po li ty ce na szcze b lu gmin by³y wcze œ niej pro wa dzo ne, zna cz nie rza dziej zaœ pro wa dzo no je na szcze b lu po wia tów. Do ba dañ wy bra li œmy po wia ty o zró ni co wa nych wska Ÿ ni kach ucze st ni c twa ko biet w ra dzie: a wiêc po wiat o re kor do wo wy so kim udzia le ko biet (go³da p ski) oraz po wiat w ob rê bie tego sa me go wo je wó dz twa, w któ re go ra dzie ko biet nie ma w ogó le (po wiat dzia³do wski). Po nie wa na te re nie po wia tu go³da p skie go mamy ta k e sto sun ko wo du e zró ni co wa nie udzia³u ko biet w ra dach (re - kor do wo wy so ki w ra dzie po wia tu, ni ski w ra dzie mia sta- g mi ny), ba da nia mi ob jê te zo sta³y obie rady 6, co, jak s¹dziliœmy, dawa³o szansê na znalezienie odpowiedzi na pytanie o instytucjonalne mechanizmy inkluzywne i wykluczaj¹ce, dzia³aj¹ce podczas wyborów lokalnych. Ko le j na para po wia tów to po wiat rado msz cza ñ ski i po wiat pa jê cza ñ ski w wo je wó dztwie ³ódz - kim do rady tego osta t nie go nie wy bra no ani jed nej ko bie ty. W tra kcie ba dañ oka za³o siê, e na 6 Badania rady miasta przeprowadzone zosta³y w ramach tematu SPB Prawa kobiet, kierowanego przez prof. M. Fu sza rê.

7 Ma³gorzata Fuszara 7 sku tek re zy g na cji rad ne go wy bra ne go z li sty PiS 7 jego mie j s ce zajê³a ko bie ta z tej sa mej li sty; pod - czas wy bo rów uzy ska³a ona dru gi wy nik i w re zu l ta cie w sk³ad rady po wia tu pajê cza ñ skie go wcho - dzi jedna kobieta. S¹siaduj¹cy z pajêczañskim powiat radomszczañski ma natomiast rekordowo wy so ki udzia³ ko biet w ra dzie po wia tu na te re nie wo je wó dz twa ³ódz kie go. Mo na za³o yæ, e s¹sia duj¹ce ze sob¹ po wia ty s¹ ku l tu ro wo do sie bie zbli o ne, taki ich do bór do ba dañ stwa rza³ mo - li woœæ prze œle dze nia me cha ni z mów insty tucjo na l nych prowadz¹cych do sukcesu lub do pora ki równoœci szans kobiet i mê czyzn w wyborach. Ze wzglê du na szcze gó l ny pro blem niedo repre zento wa nia ko biet i po szu ki wa nia ba rier w ich dzia³alnoœci, badaniami objêto jeszcze jeden powiat, w którym kobiety stanowi¹ bardzo ma³y odse - tek rad nych (sie mia ty cki) oraz taki, w któ rym pró bo wa no stwo rzyæ ponad pa r tyjn¹ ko a li cjê ko biet akty w nych w po li ty ce (So s no wiec). G³ównym celem prowadzonych badañ 8 by³o poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jaki przebieg mia³y wy bo ry sa morz¹dowe z pun ktu wi dze nia udzia³u w nich ko biet i wy rów ny wa nia szans obu p³ci w wyborach, a tak e na pytanie o uwzglêdnianie punktu widzenia kobiet i o kszta³towanie równoœciowej polityki w radach oraz zwi¹zek priorytetów prac rady z obecnoœci¹ lub nieobecnoœci¹ kobiet w radzie. Wprawdzie pytania badawcze dotyczy³y zarówno politycznej aktywnoœci kobiet, uk³adania list wyborczych, kampanii wyborczej, jak i problematyki funkcjonowania kobiet w polityce i reprezentowania interesów kobiet w radach, ale w niniejszym raporcie uwzglêdniony zosta³ przede wszystkim etap wyborów œciœle zwi¹zany z problemem barier i awansów kobiet w yciu publicznym. Bariery czy trampolina: rola rodziny i wiêzi lokalnych w wyborach Wœród naj wiê kszych prze szkód na dro dze ko biet do po li ty ki, za rów no w ba da niach opi nii pu b - li cz nej, jak i w ba da niach kon cen truj¹cych siê na ko bie tach, któ re s¹ akty w ne w y ciu pu b li cz nym, wy mie nia ne s¹ prze de wszy stkim ta kie, któ re w li te ra tu rze za li cza siê do ba rier ku l tu ro wych. W pie r wszym rzê dzie wy mie nia na jest ko nie cz noœæ ³¹cze nia przez ko bie ty ról zwi¹za nych ze sfer¹ tradycyjnie okreœlan¹ jako prywatna z rolami w sferze publicznej. Wczeœniejsze badania pro - wa dzo ne wœród ko biet akty w nych w po li ty ce lo ka l nej wska zuj¹, e ko bie ty okre œlaj¹ tê dzia³al noœæ jako swój trze ci etat po pra cy w domu i pra cy za wo do wej (Fu sza ra 2007a, 2007b). Bar dzo czê sto pod kre œlaj¹, e uda je im siê wywi¹zaæ ze wszy stkich prac i za dañ do mo wych oraz pra co w ni czych, a ponad to dzia³aæ w lo ka l nej po li ty ce, co po ka zu je, e na wet wów czas, gdy ko bie ty akty w ne s¹ w wie lu sfe rach, rza d ko s¹ w tzw. spra wach do mo wych odci¹ ane przez in nych cz³on ków ro dzi ny. Jest to fe no men uni wer sa l ny, któ ry, jak wska zuj¹ ba da nia miê dzy naro do we do tycz¹ce parla men ta - rzy stek, pro wa dzi do nadre pre zen ta cji kobie t- sin gie lek w po li ty ce, a ta k e do póÿ nie j sze go od mê - czyzn rozpoczynania kariery politycznej przez kobiety (Equ a li ty in Po li tics 2008). W literaturze podkreœla siê, e o ile dla mê czyzn rodzina jest jednoznacznym wsparciem w karie - rze publicznej, o tyle dla kobiet jest czêsto dodatkowym obci¹ eniem ze wzglêdu na kulturowe oczeki wa nia, e bez wzglê du na akty w noœæ w in nych sfe rach bê dzie ona wy ko ny waæ wszy stkie pra ce 7 Wybrany na radnego mê czyzna startowa³ tak e w wyborach na burmistrza Dzia³oszyna, le ¹cego w powiecie pajêczañskim. Zosta³ wybrany na stanowisko burmistrza i dlatego zrezygnowa³ z funkcji radnego, na jego miejsce w ra dzie wesz³a ko bie ta, któ ra by³a li derk¹ li sty PiS, a w wy bo rach uzy ska³a drugi wynik. 8 Wywiady przeprowadzono z kobietami i mê czyznami radnymi, oraz kobietami kandyduj¹cymi, którym nie uda³o siê uzy skaæ man da tu (zw³asz cza w po wia tach, gdzie ko biet w ra dach nie ma). Ponad to ba da nia mi ob jê to oso by odpo wie - dzialne za uk³adanie list wyborczych, redaktorów miejscowych mediów oraz przedstawicielki aktywnych na terenie powiatu organizacji pozarz¹dowych, szczególnie organizacji kobiecych.

8 8 Kobiety w samorz¹dach lokalnych: wybory 2010 w do mu i na rzecz domu. Ten pro blem w ró nych kon te kstach po ja wia³ siê ta k e w re fe ro wa nych w niniejszym tekœcie badaniach. Zarówno badane kobiety, jak i mê czyÿni wskazywali na problem godzenia ról jako na podstawow¹ barierê w politycznych karierach kobiet i jako powód ni szej repre - zentacji kobiet wœród radnych. Pytane o decyzjê w sprawie kandydowania i reakcje rodziny na ich decyzjê, respondentki najczêœciej odpowiada³y, e rodzina wspiera³a je podczas kampanii wyborczej, ale to, co okreœlane by³o jako wsparcie, mia³o bardzo zró nicowany charakter. Niektóre kobiety jako wspa r cie wy mie nia³y re a kcje typu rób jak chcesz, stwier dze nia jak chcesz to kan dy duj, by³y i takie, które wspomina³y o niedowierzaniu czy nawet nie do koñca powa nym traktowaniu przez doros³e dzie ci fa ktu kan dy do wa nia przez ma t kê w wy bo rach. Tak wiêc brak ne ga ty w nej re a kcji ze strony rodziny jest niekiedy przedstawiany jako wsparcie kobiety w kandydowaniu. Mo emy przypuszczaæ, e negatywna i bardziej krytyczna reakcja ze strony rodziny odwodzi kobiety od startu, nie spo t ka³y siê z ni¹ te ko bie ty, któ re zde cy do wa³y siê na udzia³ w wy bo rach. Niektóre kobiety mówi³y o znacznie bardziej aktywnym i rzeczywistym wsparciu ze strony rodziny: pomocy teœciowych w opiece nad dzieæmi i pracach domowych, rozwieszaniu plakatów czy rozdawaniu ulotek przez odpowiednio ju doros³e do takich ról dzieci kandyduj¹cych kobiet, towarzyszeniu w spo tka niach, na ma wia niu przez mê a do g³oso wa nia na onê wœród zna jo mych i przy ja ció³. Rola osób bli skich (ro dzi ny, przy ja ció³, zna jo mych, s¹sia dów) zda je siê mieæ klu czo we zna cz nie w wy bo rach lo ka l nych, zna cz nie wiê ksze ni rola pa r tii czy poli ty cz ne go ugru po wa nia, do któ re go nale y kandydatka czy kandydat. Wszêdzie, niezale nie od regionu, w którym prowadzi³yœmy ba - da nia, wska zy wa no na fakt, e na po zio mie lo ka l nym g³osu je siê ra czej na oso bê ni na ugru po wa - nie, z list któ re go dana oso ba kan dy du je. Wie lo kro t nie, we wszy stkich re jo nach mó wio no nam o wie l kiej ko rzy œci, jak¹ w wy bo rach od nosz¹ lo ka l ni po li ty cy po sia daj¹cy roz ga³êzion¹ ro dzi nê, znane w regionie nazwisko, zasiedzia³oœæ na danym terenie. Skrajnym przyk³adem by³ kandydat, któ ry, jak nam mó wio no, ma w re gio nie 350 osób z ro dzi ny i mo e li czyæ na ich g³osy, co w ska li lo - ka l nej ma ogro m ne zna cze nie, gdy wy bo ry wy gry wa siê nie jed no krot nie ma³¹ prze wag¹ g³osów, a po dsta wo we zna cze nie ma zmo bili zo wa nie swo je go ele kto ra tu, o co zna cz nie ³atwiej jest wœród bli skich. Na fakt bra ku za sie dzia³oœci jako prze szko dê wska zy wa li te ci, któ rym siê nie uda³o i któ rzy czêœæ swo jej po ra ki przy pi sy wa li w³aœ nie bra ko wi roz ga³êzio nych wiê zi lo ka l nych ze wzglê du na sto sun ko wo kró t ki czas za mie sz ka nia na tym te re nie. Ba da ni de cy duj¹c¹ wagê, zwi¹zan¹ z su kce sem w wy bo rach, przy pi suj¹ wiêc sie ci lo ka l nych kon ta któw osób kan dy duj¹cych. Wspominaj¹, e przed wyborami ka da osoba kandyduj¹ca przelicza swoje zasoby, w których ogromn¹ rolê od gry wa ro dzi na, przy ja cie le, s¹sie dzi, zna jo mi z pra cy czy szko³y. To mo e dzia³aæ jako czyn nik fa wo ry zuj¹cy mê czyzn, a nie ko rzy st ny dla ko biet ze wzglê du na to, e czê sto ko bie ty przenosz¹ siê po œlubie do miejsca zamieszkania mê a, trac¹c swój kapita³ w postaci dotychczaso - wych przy ja ció³, ko le gów ze szko³y czy swo jej ro dzi ny, po wo du je to te do da t ko we uza le nie nie od mê a, gdy wa ne jest wspa r cie jego ro dzi ny mie sz kaj¹cej na da nym te re nie. Im sze r sza sieæ lo - kalnych kontaktów, tym wiêksza szansa w wyborach lokalnych, a mê czyÿni niejednokrotnie bu - duj¹ w mie j s cu za mie sz ka nia sze r sze sie ci, cho cia by ze wzglê du na to, e czê œciej ich akty w noœæ wykracza poza kr¹g domowy. Praca zawodowa, przynale noœæ do Ochotniczej Stra y Po arnej, wspó l ne cho dze nie na ryby, me cze pi³ki no nej czy li ba cje w mê skim gro nie, a na wet o czym wspo mi na no ta k e pod czas ba dañ prze by wa nie w ta kich mie j s cach, jak: pun kty sku pu, zle w nie, gru py mê czyzn zbie raj¹ce siê pod mie j s co wym skle pem, s¹ bar dzo po mo c ne w bu do wa niu sze ro - kich sie ci kon ta któw i wspa r cia. Ko bie ty natomiast, wie le czasu spêdzaj¹ce przy pracach w domu i za jê ciach gospodarczych wykonywanych w jego pobli u, maj¹ mniejsze szanse na samodzielne

9 Ma³gorzata Fuszara 9 budowanie sieci kontaktów. Na przeszkodzie stoi te postrzeganie samodzielnej aktywnoœci kobiet jako konkurencyjnej wobec sfery domowej, a wiêc takiej, na któr¹ kobietom trudno uzyskaæ kulturowe przyzwolenie (Titkow 2007). Ku l tu rowe ba rie ry zwi¹zane z p³ci¹ po ja wi³y siê ta k e w od po wie dzi na py ta nia o wy stê po wa - nie cza r nej ka m pa nii w wy bo rach sa morz¹do wych. Oka zu je siê, e tak jak wie le lat temu (Fu sza ra 1989), rów nie dzi siaj, kie dy chce siê skom pro mi to waæ ko bie tê, pró bu je siê to zro biæ po - przez przy pi sy wa nie jej ta kich za cho wañ w sfe rze y cia pry wa t ne go, któ re w opi nii pu b li cz nej mog³yby pod wa yæ sza cu nek do niej, a tym sa mym zmnie j szyæ jej szan se na pe³nie nie urzê du. I tak w paszk wi lach pod rzu ca nych wy bo r com kan dy da t ki sa mo t ne, w tym sa mo t na ma t ka oraz wdo - wa, przed sta wia ne by³y jako ko bie ty utrzy muj¹ce po za ma³ e ñ skie kon ta kty se ksu a l ne. Ko bie cie matce niepe³nosprawnego dziecka w paszkwilu próbowano tak e przypisaæ niewystarczaj¹ce za j mo wa nie siê dzie c kiem. Tak wiêc wszy stkie pró by nie czy stej gry wo bec ko bie ty w sfe rze pu b - li cz nej odwo³uj¹ siê do jej ról w sfe rze pry wa t nej. Po przez im pu to wa nie kan dy da t kom niew³aœci - wych za cho wañ w sfe rze pry wa t nej pró bu je siê pod wa yæ ich kwa li fi ka cje w sfe rze pu b li cz nej. Wo bec mê czyzn tego ro dza ju chwy ty w cza r nej ka m pa nii nie by³y sto so wa ne. Sfe ra tra dy cy j nie okre œla na jako pry wa t na jest wiêc w ró ny spo sób wyko rzy sty wa na w ka m - pa nii wy bo r czej prze ciw ko sta r tuj¹cym ko bie tom: jako ba rie ra lub na wet broñ. I wre sz cie, jako do wód na brak dys kry mi na cji po da wa no przyk³ad wy bra nia na sta no wi sko wi ce prze wod nicz¹cej ko bie ty, któ ra w chwi li wy bo ru by³a w ci¹ y. Ona sama stwier dzi³a, e nie chcia³a byæ z po wo du ci¹ y wy bra na na sta no wi sko prze wod nicz¹cej, zgo dzi³a siê na sta no wi - sko za stê pczy ni. Fakt wie lo krot ne go pod kre œla nia w wy wia dach jako ewe ne men tu i do wo du na brak dys kry mi na cji wy bo ru na sta no wi sko ko bie ty w ci¹ y wska zu je, jak auto ma ty cz nie i ste - reo ty po wo zwy kle tra kto wa ne s¹ ko bie ty spo dzie waj¹ce siê dzie cka. Wy bra nie ko bie ty w ci¹ y na sta no wi sko nie jest tra kto wa ne jako oczy wi stoœæ, ale jako fakt zas³uguj¹cy na szcze gó l ne pod kre œle nie. Dodajmy jednak, e zaanga owanie kobiet w sferê rodzinn¹ bywa wykorzystywane przez ko - bie ty jako atut w ka m pa nii wy bo r czej, kie dy na przyk³ad ko bie ta zna na jest z akty w no œci w ko mi te - cie ro dzi cie l skim w szko le dzie cka, kie dy pod kre œla umie jê t noœæ ³¹cze nia ról i bu du je at mo s fe rê za ufa nia, odwo³uj¹c siê do wa nych spo³ecz nie ról zwi¹za nych z opiek¹ nad in ny mi, któ re ku l tu ro - wo przypisywane s¹ kobietom. Liderzy jako selekcjonerzy : miejsca kobiet i mê czyzn na listach wyborczych Nie za le nie od re gio nu, wszy stkie oso by ba da ne jed noz na cz nie stwier dzaj¹, e pie r wsze mie j s ca za rów no na li stach pa r tii, jak i in nych ko mi te tów wy bo r czych za j muj¹ li de rzy lub oso by przez nie wska za ne. To z regu³y, cho cia nie za wsze, s¹ mê czy Ÿ ni. Sto sun ko wo czê sto jed nak sam¹ pro ce du - rê badani uznaj¹ za demokratyczn¹, gdy dyskusja o kolejnoœci na liœcie odbywa siê w gronie osób kandyduj¹cych, chocia nie dotyczy pierwszych miejsc. Dalsze miejsca ustalane s¹ przy pomocy ró - nych pro ce dur: g³oso wa nia po prze pro wa dze niu dys ku sji, ko le j no œci alfa be ty cz nej, lo so wa nia. Przy ta kich pro ce du rach trud no mó wiæ o wy klu cza niu z ca³ej li sty, gdy, jak wska zy wa³o wie le ba da nych osób, pro ble mem wie lu ko mi te tów jest zna le zie nie od po wied niej li cz by osób do wy - pe³nienia ca³ej listy. Natomiast miejsca pewne, a zw³aszcza jedynki, zajmowane s¹ przez osoby

10 10 Kobiety w samorz¹dach lokalnych: wybory 2010 wskaza ne przez li de rów pa r tii oraz ko mi te tów i sze reg po da wa nych przyk³adów nie rów noœci doty czy³o usu wa nia ko biet z pie r wsze go mie j s ca na li œcie. Pod czas ba dañ kil ka kro t nie, w od da lo - nych od sie bie po wia tach, mó wio no nam o ta kich przy pa d kach. Naj czê œciej ofi cja l nym uza sad nie - niem, dla cze go okre œlo ny mê czy z na za j mu je pie r wsze mie j s ce, jest fakt, e po prze dnio uzy ska³ do bry wy nik. Ma byæ wo bec tego lo ko mo tyw¹ wy borcz¹. Pro blem po ja wia siê wów czas, gdy naj - lepszy wynik uzyskuje kobieta. Kilkakrotnie dawano nam przyk³ady, e kobieta, która zebra³a naj - wiê cej g³osów w wy bo rach, otrzy my wa³a w na stê p nych wy bo rach mie j s ce dru gie na li œcie, a mê czy z na, któ ry uzy ska³ mniej g³osów mie j s ce pie r wsze. Ko le j noœæ na li stach za twier dza na jest przez lo ka l nych li de rów pa r tii lub ko mi te tów, w przy pa d ku pa r tii jest za twier dza na przez zarz¹d partii, czasami te przez pos³a z danego rejonu. W dwóch przy pa d kach, w dwóch ró nych re gio nach mia³y mie j s ce pro wa dzo ne wprost ne go - cja cje do tycz¹ce mie j s ca ko bie ty na li œcie wy bo r czej. W jed nym przy pa d ku ko bie ta zde cy do wa³a, e je œli nie mo e byæ na pie r wszym mie j s cu li sty, chce sta r to waæ z mie j s ca osta t nie go. Pose³ za - twier dzaj¹cy li sty prze ko ny wa³ j¹, aby sta r to wa³a z mie j s ca 3 lub 4, ale ko bie ta nie wy ra zi³a na to zgo dy. Zajê³a osta t nie mie j s ce na li œcie i z tego mie j s ca zo sta³a wy bra na. Inny przyk³ad to wyne go cjo wa nie dru gie go mie j s ca przez ko bie tê, któ rej wspa r cia udzie li³a Pa r tia Ko biet i Œl¹ska Ko a li cja Ko biet. Ty l ko dziê ki temu, e pro wa dzo ne by³y roz mo wy koa li cy j ne i zagro ono opuszczeniem koalicji w przypadku niezagwarantowania drugiego miejsca dla kandy - da t ki, uda³o siê od nieœæ pe wien su kces i to mie j s ce uzy skaæ, cho cia ko bie ta ubie ga³a siê o mie j s ce pierwsze. Sama kandydatka podkreœla, e we wczeœniejszych wyborach zgadza³a siê kandydowaæ z da l sze go mie j s ca (3 lub 4), ale prze ko na³a siê, e to jest b³¹d. Osta te cz nie w wy bo rach w 2010 roku na liœcie by³a na drugim miejscu, pierwsze zajmowa³ mê czyzna, ale to ona, druga na liœcie, uzy - ska³a naj wiêksz¹ li cz bê g³osów. Po do b ne mie j s ce i wy nik w in nym re gio nie uzy ska³a ko bie ta, któ ra w wy wia dzie naj pierw stwier dzi³a, e w jej re gio nie nie wy stê pu je me cha nizm wy pie ra nia ko biet z list, ale na stê p nie doda³a, e ona ma za wsze dru gie mie j s ce, a pie r wsze ma pan i to mnie za wsze de ne r wo wa³o. Sta r to wa³a z mie j s ca dru gie go i po do b nie do wy ej przy to czo ne go przyk³adu w wy bo rach otrzy - ma³a wiê cej g³osów ni mê czy z na, któ ry na li œcie za j mo wa³ mie j s ce pie r wsze. Ta kich przyk³adów podawano wiêcej, zdarza³y siê w ró nych powiatach i na listach ró nych ugrupowañ. Mo na wiêc po wie dzieæ, e w ró nych re gio nach i na ró nych li stach ko bie tom zde cy do wa nie trud no jest uzy - skaæ naj wy sze mie j s ce na li œcie, na wet wów czas, gdy s¹ bar dzo po pu la r ne i wy gry waj¹ wy bo ry z mê czyznami, którzy maj¹ zagwarantowane miejsce pierwsze. Podwa a to czêsto w ró nych wy - wiadach przytaczan¹ deklaracjê polityków, e kolejnoœæ na listach zale y od popularnoœci kandy - da tów i ich szans wy bo r czych. P³eæ oka zu je siê tu byæ czyn ni kiem czê sto wp³ywaj¹cym na ko le j noœæ na li stach wy bo r czych, w spo sób nie ko rzy st ny dla ko biet. To, e dru ga na li œcie ko bie ta oka zu je siê najpo pu la r niejsz¹ osob¹, uzy skuj¹c¹ naj wiê cej g³osów, wca le nie gwa ran tu je jej pie r wsze go mie j s ca w ko le j nych wy bo rach. W ba da nych re gio nach ko bie ty za j mo wa³y wiê cej miejsc na li stach ko mi te tów lo ka l nych ni na li stach pa r tii po li ty cz nych. Dzia³o siê tak z ki l ku po wo dów. Po pie r wsze, awans w ra mach ko mi te - tów lo ka l nych, od mien nie od awan su w ra mach pa r tii po li ty cz nych, nie jest wstê pem do ka rie ry po - litycznej w skali ogólnokrajowej, nie poci¹ga za sob¹ nadziei na start do parlamentu czy za j mo wa nie wy so kich sta no wisk w po li ty ce cen tra l nej, mo e wiêc byæ mniej atra kcy j ny dla mê - czyzn. Z tego te za pe w ne po wo du w pa r tiach zna cz nie trud niej jest ko bie tom zna leÿæ siê na li œcie,

11 Ma³gorzata Fuszara 11 zw³asz cza na mie j s cu gwa ran tuj¹cym wy bór, gdy te mie j s ca zna cz nie bar dziej in te re suj¹ mê - czyzn jako wstêp do ka rie ry na szcze b lu cen tra l nym. Po dru gie, ko mi te ty lo ka l ne kon cen truj¹ siê na lo ka l nych pro ble mach i na zarz¹dza niu w ska li lo ka l nej, co bar dzo in te re su je ko bie ty, czê sto spe cja - li stki za j muj¹ce siê z ra cji swo jej pra cy za wo do wej tymi pro ble ma mi jako urzêd ni cz ki, na uczy cie l ki, pra cow ni cz ki ochro ny zdro wia. Ich pu b li cz na akty w noœæ, roz po czy na na czê sto od orga ni zo wa nia mie j s co wych œwi¹t, fe sty nów, po przez akty w noœæ w mie j s co wych or ga ni za cjach po zarz¹do wych czy w komitetach rodzicielskich, a po pracê w urzêdzie miasta czy powiatu, powoduje, e s¹ dosko - nale zo rien to wa ne w pro ble mach lo ka l nych i zain tere so wa ne ich roz wi¹zy wa niem. Po trze cie, nie - chêæ kobiet do anga owania siê w gry wzajemnie zwalczaj¹cych siê partii politycznych. Wiele z nich to pra cow ni cz ki mie j s co wych urzê dów czy in nych in sty tu cji fi nan so wa nych z fun du szy sa - morz¹do wych i wy ra Ÿ ne opo wie dze nie siê po stro nie jed nej z pa r tii nie ty l ko po wo do waæ mo e nieprzyjemnoœci, ale nawet utratê pracy, czego przyk³ady tak e dawano nam podczas badañ. Tak wiêc wspo mnia ne na wstê pie te kstu pre fe ren cje wy bo r ców, któ rzy de kla ruj¹ chêæ g³oso wa nia na li sty nie zwi¹zane z pa r tia mi sprzy jaj¹ ko bie tom, na to miast po wo li, ale kon sek wen t nie na stê puj¹ca akty w noœæ pa r tii pra cuj¹cych nad upar ty j nie niem sa morz¹dów ko le j nych szcze b li jest pro ce sem mniej sprzy jaj¹cym ko bie tom. Kampania wyborcza przed wyborami lokalnymi Jedn¹ ze stoj¹cych przed ko bie ta mi ba rier insty tucjo na l nych jest nie rów ny do stêp do pro mo wa - nia kandydatek i kandydatów. Jak wskazywa³y ju wczeœniejsze badania (Fuszara 2007a), dyspro - po rcje s¹ w tym przy pa d ku ogro m ne: ko bie ty, zw³asz cza w wy bo rach ogól no po l skich, rza dziej w ka m pa niach wy stê puj¹, uzy skuj¹ mniej cza su na wy po wie dzi czê sto jest to tak ma³o cza su (ki l - ka se kund), e trud no za wrzeæ w nim me ry to ryczn¹ wy po wiedÿ. Ta k e w ana li zo wa nej tu taj ka m - pa nii wy bo r czej wi daæ dys pro po rcjê w pro mo wa niu ko biet i mê czyzn ad na pa r tia po li ty cz na nie pokazywa³a w spotach przedwyborczych takiej samej liczby kobiet i mê czyzn, adna nie prze - zna czy³a ta kie go sa me go cza su na wy po wie dzi ko biet i mê czyzn. Od se tek, jaki sta no wi³y po sta cie ko biet w spo tach ogól no po l skich, waha³ siê od 23% (PPP i PiS), po przez 32% (SLD), do 39% (PO, PSL 38%) 9. Je sz cze mniej rów no mie r nie dys try buo wa ny by³ przez pa r tie czas na wy po wie dzi ko biet i mê czyzn: czas wy po wie dzi ko biet waha³ siê od 26% (PO) do 34% (SLD; PSL 33%, PiS 32%). Cho cia wiêc w po rów na niu z po prze dni mi wy bo ra mi zmnie j szy³y siê dys pro po rcje w czasie prze zna cza nym na wy po wie dzi ko biet i mê czyzn w tele wi zy j nych spo tach wy bo r czych, da le ko je sz cze do rów nej dys try bu cji cza su miê dzy kan dy da tów i kan dy da t ki. Obe cnoœæ ko biet i czas na ich wy po wie dzi nie od bie ga od od se t ka, jaki ko bie ty sta no wi¹ na li stach wy bo r czych po - szcze gó l nych pa r tii po li ty cz nych. Wy po wie dzi pa r ty j nych li de rów i osób uk³adaj¹cych li sty wy bo r cze wska zuj¹, e w przy pa d ku kan dy do wa nia w wy bo rach i pro mo wa nia osób kan dy duj¹cych czê sto mamy do czy nie nia ze swo i - stym zamkniêtym ko³em œrodki na kampaniê wyborcz¹, zdjêcia na plakatach i billboardach, du o cza su w ka m pa niach ra dio wych i tele wi zy j nych otrzy mu je prze de wszy stkim li der li sty, a po nie - wa li de ra mi list s¹ naj czê œciej mê czy Ÿ ni, to oni w³aœ nie s¹ pro mo wa ni. Na stê p nie, jako li de rzy list i do da t ko wo naj si l niej pro mo wa ni kan dy da ci, do staj¹ z regu³y naj wiê cej g³osów. Z tego po wo du w na stê p nych wy bo rach po no w nie otrzy muj¹ pie r wsze mie j s ce na li œcie i naj sil nie j sze wspa r cie 9 Ba da nia mi ob jê to wszy stkie spo ty przy go to wa ne przez pa r tie i ko mi te ty wy bo r cze emi to wa ne w pro gra mie TVP1 i TVP2 (ogól no po l skie) oraz w TVP3 Wa r sza wa (lo ka l ne) w pa s mach bezp³at nych dla pa r tii i ko mi te tów. Pro gra my emi to wa ne by³y od 6 do 19 XI 2010 r.

12 12 Kobiety w samorz¹dach lokalnych: wybory 2010 w ka m pa nii wy bo r czej. Tak wiêc w wy bo rach mamy do czy nie nia nie ty l ko z wie lo ra ki mi nie rów - no œcia mi po wo duj¹cymi, e mê czy z nom pa r tie i ko mi te ty tworz¹ le p sze wa run ki sta r tu, ale te poszczególne dzia³ania tego rodzaju wzmacniaj¹ siê. To, co jest czêsto przyczyn¹ dobrego wyniku (uprzy wile jo wa ne mie j s ce na li œcie i in ten sy w na ka m pa nia wy bo r cza poch³aniaj¹ca gros pa r ty j nych œro d ków), po mi ja ne jest w ana li zie efe któw wy bo rów, a sam wy nik sta je siê przy czyn¹ ko le j nych pre fe ren cji dla sta r tuj¹cych. Jak ju pisa³am po wy ej, ten me cha nizm wie lu ró nych, sto so wa nych jed no cze œ nie wzmo c nieñ mê czyzn -li de rów uzu pe³nio ny jest przez praktykê niejednokrotnie wykluczaj¹c¹ z pierwszych miejsc listy kobiety, które zdoby³y najwiêksz¹ liczbê g³osów. Czêsto, mimo wygranej, otrzymuj¹ w kolejnych wyborach miejsce drugie. Jak bardzo nierówna pod wzglêdem p³ci jest promocja osób kandyduj¹cych, zauwa a ka dy, kto styka siê z plakatami poszczególnych partii politycznych. Przyk³adem mog¹ byæ chocia by dwa pla ka ty z ana li zo wa nych tu wy bo rów sa morz¹do wych w So s no w cu, z któ rych je den pro mu je kan - dydatów z PO, drugi z SLD. Na obu tych plakatach, przygotowanych przez partie, które oficjalnie po pie ra³y usta wê kwo tow¹, a ich przed sta wi cie le i przed stawi cie l ki przy ta cza li w se j mo wej de ba cie ar gu men ty o ko nie cz no œci wy rów na nia szans obu p³ci w po li ty ce, umie sz cze ni zo sta li ty l ko i wy³¹cznie mê czyÿni (Aneksy 1 i 2). Na obu plakatach umieszczony zosta³ kandydat na prezydenta mia sta (z ra mie nia obu pa r tii PO i SLD byli to mê czy Ÿ ni), a na stê p nie, na nie co mnie j szych zdjê - ciach piê ciu mê czyzn li de rów list swo ich pa r tii w po szcze gó l nych okrê gach wy bo r czych. Nikt, kto spo ty ka siê z ta kim prze ka zem, nie mo e mieæ w¹tpli wo œci, e zda niem pa r ty j nych li de rów po - li ty ka ma mêsk¹ twarz i e pa r tie na ró ne spo so by pro muj¹ mê czyzn, nie pro muj¹ zaœ ko biet w kampaniach wyborczych. Ucze st ni cz ki i ucze st ni cy ka m pa nii pro wa dzo nych na szcze b lu po wia tów ró ni li siê za rów no w sposobach prowadzenia kampanii, jak i w pogl¹dach na to, czy kobiety i mê czyÿni prowadz¹ podobnie czy inaczej swoje kampanie. Czêsto twierdz¹, zw³aszcza w ma³ych œrodowiskach, gdzie oso by kan dy duj¹ce odwo³uj¹ siê do bli skich i bez po œred nich wiê zi mie sz ka ñ ców, e ad na ka m pa - nia nie jest po trze b na. Wszy s cy wiedz¹, kto jest kto, nie trze ba siê ni ko mu przed sta wiaæ ani pro - pa go waæ swo jej kan dy da tu ry. Do ty czy to szcze gó l nie osób œwie t nie zna nych sze r sze mu ogó³owi, np. pra co w ni ków i pra co w ni czek urzê du mia sta, gmi ny czy po wia tu, z któ ry mi sty ka siê wie le osób i któ rych ko m pe ten cje s¹ po wszech nie zna ne. Pa daj¹ jed nak i ar gu men ty prze ciw ne, po ka zuj¹ce, jak li cze nie na fakt, e wszy s cy mnie znaj¹ i od e g ny wa nie siê od aktywnej kampanii prowadzi³o osoby kandyduj¹ce do niepowodzenia w wyborach. Ko bie ty nie co czê œciej pod kre œla³y, e zw³asz cza w wiê kszych aglo me ra cjach mnie j sze fun du - sze, jakimi w kampaniach dysponuj¹ kobiety, wymuszaj¹ na nich inne formy dzia³ania. Jedna z kan - dydatek zauwa y³a na przyk³ad, e kobiety czêœciej same lub przy pomocy najbli szych (dzieci, przyjació³) rozdaj¹ ulotki przedwyborcze, za mê czyzn najczêœciej robi¹ to pracownicy sztabów. Niektóre kandydatki wspomina³y w tych i poprzednich badaniach (Fuszara 2007a, 2007b) o wyklu - czaniu ich z organizowanych przez partie przedwyborczych spotkañ i imprez, na które nie by³y za - pra sza ne i tym samym nie mog³y przedstawiæ swojej kan dy da tu ry. Za najskuteczniejsze formy promocji kobiety uwa aj¹ kampanie prowadzone twarz¹ w twarz, dla te go nie ty l ko wi zy ty do mo we, ale te oso bi ste roz da wa nie ulo tek jest ce nion¹ przez nie form¹ prowadzenia kampanii. Te, które odnios³y sukces, za oczywistoœæ w dzisiejszych czasach uwa aj¹ nie ty l ko ulo t ki i pla ka ty, ale te udzia³ w pro gra mach lo ka l ne go radia i telewizji.

13 Ma³gorzata Fuszara 13 Ka m pa nia przed wy bo r cza, zw³asz cza pro wa dzo na w kon te k œcie dys ku sji o pa ry te tach, jest te dobr¹ okazj¹ do ra dio wych i tele wi zy j nych pro gra mów, w któ rych pre zen to wa ny jest w spo sób sze r szy pro blem ucze st ni c twa ko biet w po li ty ce. De ba ta o rów no œci p³ci w po li ty ce mia³a szan se za - ist nieæ w³aœ nie pod czas ka m pa nii wyborczej. W jed nym ba da nym re jo nie rea li zo wa ny by³ pod czas wy bo rów pro jekt Wy bo ry ko biet, któ ry po le ga³ na pro pa go wa niu udzia³u ko biet w wy bo rach oraz na wspie ra niu ich w tra kcie ka m pa nii. Szko le nia i wa r szta ty dla kan dy da tek z ró nych pa r tii wp³ynê³y na in te gra cjê ko biet, któ re pro wa - dzi³y de ba ty na te ma ty po li ty cz ne i spo³ecz ne. In te gra cja zbu do wa³a dobr¹ at mo s fe rê wœród kan dy - da tek, co pó Ÿ niej zda niem jed nej z ba da nych prze³o y³o siê na at mo s fe rê wy bo rów. Po wsta³ Ponad par ty j ny Ko biecy Sztab Wy bo r czy, a w jego ra mach od by wa³y siê spo t ka nia ro bo cze ko biet z ró nych ugru po wañ po li ty cz nych, któ rych ce lem by³o wza je m ne wspa r cie w ka m pa nii oraz wy - miana doœwiadczeñ i potrzebnych w kampanii informacji. Wed³ug badanej taki charakter spotkañ i wspó³pra cy nie by³by mo li wy po miê dzy mê czy z na mi kan dy duj¹cymi do rady. Po wy bo rach wszystkie uczestniczki projektu zosta³y zaproszone do udzia³u w Œl¹skim Klubie Kobiety w Polityce, któ ry ma byæ form¹ ne twor kin gu dla ko biet akty w nych po li ty cz nie. Za rów no ko bie ty, jak i mê czy Ÿ ni twier dzi li, e w ka m pa niach kon cen tro wa li siê na pro ble mach lo ka l nych, wa nych dla obu p³ci. Nie któ re ko bie ty wy mie nia³y jed nak wœród tych pro ble mów ta - kie, któ re w wiê kszym sto p niu do tycz¹ sy tu a cji ko biet, a wœród nich m.in. ko nie cz noœæ two rze nia bazy schro nisk dla spra w ców prze mo cy do mo wej, by ofia ry prze mo cy nie mu sia³y ucie kaæ z domu, a ta k e roz wój ³ob ków i przed szko li. Mê czy Ÿ ni o ta kich problemach nie wspominali. Czynniki sprzyjaj¹ce udzia³owi kobiet we w³adzy lokalnej i sta no wi¹ce ba rie rê dla udzia³u ko biet we w³adzy lo ka l nej Udzia³ ko biet we w³adzy na po zio mie lo ka l nym bar dzo wol no siê zwiê ksza, ale na dal w ogrom - nej wiê kszo œci rad gmin, po wia tów i se j mi ków wy raÿn¹ prze wa gê maj¹ mê czy Ÿ ni. Klu czo we zna cze nie w wie lu re jo nach ma fakt, e w ra dach gmin czy na wet po wia tów ko biet nie ma w ogó le, w in nych jest ich tak ma³o, e nie mog¹ mieæ znacz¹cego wp³ywu na po dej mo wa ne de cy zje, prio ry - te ty roz pa try wa nych spraw, pod zia³ fun du szy i wie le in nych, klu czo wych dla spo³ecz no œci lo ka l nej pro ble mów. Niedo repre zento wa nie ko biet we w³adzy roz pa try waæ trze ba na wie lu po zio mach. Oz na cza ono nie spra wied li wy po dzia³ w³adzy, ale te a mo e prze de wszy stkim utrud nia re pre - zen towa nie pun ktu wi dze nia i do œwia d czeñ ko biet, a ca³y œwiat po li ty cz ny wi dzia ny jest nie jed no - krot nie przez pry z mat mê skich po trzeb, za cho wañ i pre fe ren cji. Pod kre œla ny nie jed no krot nie w li te ra tu rze femi ni sty cz nej jako klu czo wy pro blem uniwe rsali zo wa nia tego, co mê skie i ocze ki - wañ, e ko bie ty tego nie zmie ni¹, a co naj wy ej wpu sz czo ne do mê skie go œwia ta do sto suj¹ siê do jego kszta³tu, zna laz³ bar dzo cie ka wy i doœæ skra j ny wy raz w jed nym z okrê gów, w któ rym za pro - pono wa no ze spo³ow¹ grê ponad par ty j ny mi po dzia³ami, w któ rym oso by kan dy duj¹ce w wy bo - rach wspó l nie gra³y w pi³kê no n¹ (sic!). Nie trze ba chy ba szcze gó l nych wy ja œ nieñ dla po ka za nia fa ktu, e gra, w któr¹ od dzie ci ñ stwa graj¹ nie mal wszy s cy ch³opcy w Pol sce i w któr¹ nie gra nie - mal adna dziewczynka czy kobieta w Polsce, jest tutaj doskona³ym przyk³adem propagowania mê skich wzo r ców i ocze ki wa nia, e ko bie ty do sto suj¹ siê do gry, w któ rej z pe w no œci¹ nie maj¹ równych szans. Nie zaproponowano natomiast na przyk³ad wspó³zawodnictwa w szyciu, hafcie, go to wa niu lub in nych czyn no œciach, o któ rych z góry wia do mo, e dawa³yby le p sze szan se dla ko - biet. Mo na oczy wi œcie przyk³ad ten uwa aæ za b³ahy, ale po sta wa ko biet, któ re uzna³y, e nie

14 14 Kobiety w samorz¹dach lokalnych: wybory 2010 dadz¹ siê i wziê³y udzia³ w grze w pi³kê no n¹, mo e byæ do sko na³ym meta fo ry cz nym ob ra zem ko nie cz no œci po ko ny wa nia ba rier przez ko bie ty, wchodz¹ce do zma skuli nizo wane go œwia ta lo ka l - nej (i nie ty l ko lo ka l nej) po li ty ki. Od po prze dnich wy bo rów lo ka l nych, któ re mia³y mie j s ce w 2006 roku, obok rad z prze wag¹ mê czyzn po ja wi³y siê te nie li cz ne, w któ rych prze wa gê maj¹ ko bie ty. W 2006 roku zda rzy³o siê tak w ki l ku ra dach gmin, po osta t nich wy bo rach po raz pie r wszy sta³o siê tak rów nie na po zio - mie jed nej rady po wia tu. S¹ to wpra w dzie sytua cje zupe³nie wyj¹tko we, ale po zwa laj¹ na em pi - ry cz ne te sto wa nie hi po te zy od nosz¹cej siê do masy kry ty cz nej, g³osz¹cej, e do pie ro po prze kro cze niu pe w ne go po zio mu udzia³u we w³adzy gru pa zna j duj¹ca siê dot¹d w mnie j szo œci mo e mieæ re a l ny wp³yw na pra ce gre mium, w któ rym siê zna j du je. Usta le nie, czy tak siê dzie je, nie jest jed nak g³ów nym za da niem ni nie j szej ana li zy, wspo mnieæ ty l ko trze ba, e cho cia oso by ba da ne pod kre œlaj¹, e g³ówn¹ osi¹ po dzia³ów w ra dach jest przy na le noœæ pa r ty j na oraz po dzia³ na rz¹dz¹cych i opo zy cjê wo bec w³adzy, to jed no cze œ nie daj¹ sze reg przyk³adów dzia³añ, któ re uda³o siê zre a li zo waæ w przesz³oœci dziê ki wspie ra niu siê ko biet, a zw³asz cza dziê ki ini cja ty wie ko biet, któ re zwra caj¹ uwa gê na inne pro ble my ni mê czy Ÿ ni i do pro wa dzaj¹ do tego, e staj¹ siê one wa ne wœród spraw roz strzy ga nych przez radê. W ra dach, w któ rych ko bie ty s¹ li cz nie j sze, mó wio no nam w tych i w po prze dnich ba da niach (Fu sza ra 2007a, 2007b) o tym, e nie co zmie niaj¹ siê prio ry te ty roz pa try wa nych spraw, a do ko biet - rad nych zwra caj¹ siê ko bie ty ze swo i mi spra - wa mi, ta k e z ta ki mi, o któ rych trud no by³oby im w ich w³as nej oce nie roz ma wiaæ z mê czyz - nami- radny mi. Mo na wiêc po wie dzieæ na tym eta pie ana liz, e re pre zen ta cja sub stan cja l na, po le gaj¹ca na re pre zen towa niu ko biet, ich in te re sów i do œwia d czeñ, ma wiê ksze szan se na re a li - za cjê tam, gdzie ko bie ty s¹ w ra dach, szcze gó l nie gdy sta no wi¹ znacz¹cy od se tek, po zwa laj¹cy na sku te cz ne ini cjo wa nie i pro mo wa nie roz wi¹zy wa nia pro ble mów, któ re za naj wa nie j sze dla ko - biet i dla re gio nu uwa aj¹ ko bie ty. Jest to tym isto t nie j sze, e to w³aœ nie ko bie ty sta no wi¹ z regu³y wiê kszoœæ spo³ecz no œci lo ka l nych. Mimo do bo ru do ba dañ rad zró ni co wa nych pod wzglê dem udzia³u w nich ko biet i uw z glêd - nie nia za rów no ta kich, w któ rych ko bie ty s¹ li cz ne, jak i ta kich, gdzie s¹ zupe³nie lub pra wie zupe³nie nie obe c ne, nie³atwo jest zi den tyfi ko waæ czyn ni ki sprzy jaj¹ce wiê kszej re pre zen ta cji ko biet we w³adzach lokalnych. To, co jest zauwa alne, to du a aktywnoœæ organizacji pozarz¹dowych w tych miej s co wo œciach, w któ rych w ra dach jest sto sun ko wo du o ko biet. Nie cho dzi tu ty l ko o for - malne organizacje, ale o to, jak wiele miejsca w wypowiedziach osób badanych zajmowa³a aktyw - noœæ oby wa te l ska wy ra aj¹ca siê w two rze niu fo r ma l nych i nie for ma l nych ini cja tyw i grup oraz wie l kiej akty w no œci ko biet w ta kich ini cja ty wach. Ini cja ty wy te s¹ zna cz nie czê œciej za uwa a ne, a ich rola jest eksponowana w obrazie przedstawionym nam przez osoby badane w spo³ecznoœ - ciach, w któ rych ko biet jest we w³ad zach zna cz nie wiê cej, zna cz nie rza dziej tam, gdzie ko biet we w³ad zach jest ma³o. W ró ne go typu nie ty l ko po zarz¹do wej, ale czê sto te nie for ma l nej akty w no œci czêsto bior¹ udzia³, a nawet organizuj¹ j¹ kobiety, a to pokazuje otoczeniu ich kompetencje, zaanga - o wa nie w spra wy spo³ecz no œci lo ka l nej i sprzy ja in nym fo r mom ich ucze st ni c twa w y ciu pu b li cz - nym, ³¹cz nie z kan dy do wa niem w wy bo rach. W ten spo sób pol ski sy stem po zwa laj¹cy kan dy do waæ na szcze b lu lo ka l nym nie ty l ko pa r tiom po li ty cz nym, ale te ko mi te tom lo ka l nym, sprzy ja ta kiej dro dze doj œcia ko biet do po li ty ki. Ko bie ty akty w ne po li ty cz nie wy wodz¹ siê prze de wszystkim z grupy osób aktywnych poza partiami politycznymi dzia³aj¹ w ró nych organizacjach i ini cja ty wach nie for ma l nych, któ re po wo duj¹, e staj¹ siê si l ny mi i za uwa al ny mi oso ba mi w ska li lokalnej. To poci¹ga za sob¹ dalsze zaanga owanie niektórych z nich w wybory.

15 Ma³gorzata Fuszara 15 Inny, wy mie nia ny przez oso by ba da ne wa ny po wód awan su ko biet w nie któ rych re jo nach, to obe cnoœæ w œwia do mo œci mie sz ka ñ ców ko biet si l nych li de rek lo ka l nych. Po sta cie zna nych ko biet wœród pre zy den tów miast, pos³anek, wó j tów gmin, ale te wœród znacz¹cych urzêd ni ków czy pra - co w ni ków oœwia ty i s³u by zdro wia sta no wi¹ wzór kobie ty-po li ty ka, prze ko nuj¹ o ko m pe ten cjach ko biet, zmie niaj¹ œwia do moœæ i ste reo ty py p³ci, a tym sa mym poci¹gaj¹ za sob¹ nie jed no krot nie da l - szy awans ko biet. Nie przy pad ko wo wœród ko biet - rad nych znacz¹ce s¹ dy re ktor ki szkó³, oœro d ków zdro wia, ko bie ty z gru py pra co w ni czek urzê dów, w któ rych da³y siê po znaæ jako oso by bar dzo kom pe ten t ne, po pu la r ne i naj le piej znaj¹ce lo ka l ne po trze by. One w³aœ nie przy czy niaj¹ siê do bu - do wa nia nie obe cne go wcze œ niej wzoru kobiety dzia³aj¹cej skutecznie w sferze publicznej i w ra - mach w³adzy lokalnej. W ba da niach raz je sz cze po twier dza siê fakt, e spo³ecz ne pro ce sy, w tym ni sze po zy cje za wo - dowe kobiet, kulturowe oczekiwania zwi¹zane z p³ci¹, ogólnie podporz¹dkowana pozycja kobiet, zw³asz cza w ma³ych œro do wi skach, przek³ada siê na ba rie ry, ja kie stoj¹ przed ko bie ta mi w y ciu po li ty cz nym. Ocze ki wa nie, e ko bie ta wy ko na wszy stkie pra ce w domu, a do pie ro w wo l nym cza - sie bêdzie dzia³aæ w sferze publicznej, nara enie na molestowanie seksualne i obraÿliwe paszkwi - le, kulturowo utrwalone postawy pozwalaj¹ce ¹daæ dla mê czyzn pierwszego miejsca na liœcie, cho cia za j muj¹ca dru gie mie j s ce ko bie ta zdo by wa w ko le j nych wy bo rach wiê cej g³osów, kon tro la nad czasem kobiety wyra aj¹ca siê w dok³adnym sprawdzaniu, czy czasu pracy nie poœwiêca na dzia³ania w radzie przy jednoczesnym braku takiej kontroli mê czyzn, czêsto zajmuj¹cych kierow - ni cze sta no wi ska, wska zuj¹ na wie le przy czyn niedo repre zento wa nia kobiet we w³adzy i znacznie ³atwiejsz¹ drogê mê czyzn do zajmowania wysokich stanowisk w sferze publicznej. Badania nad aktywnoœci¹ kobiet z rejonów wiejskich (Desperak 2008, Walczak-Duraj 2008) wska - zuj¹ jed noz na cz nie, e wpra w dzie re pre zen tuj¹ one sze reg cech i za let, któ re bar dzo s¹ cen ne dla lo - kalnej spo³ecznoœci, ale to nie prowadzi do awansów, zajmowania wysokich stanowisk i w³adzy. Ko bie ty s¹ obe c nie co raz bar dziej akty w ne na po zio mie lo ka l nych spo³ecz no œci, przy j muj¹c rolê organizatorek, osób rozwi¹zuj¹cych konkretne problemy, a nie d¹ ¹cych do zajmowania roli lide - rek i nie tra ktuj¹ swo jej akty w no œci jako wstê pu do oso bi stej ka rie ry. S¹ na sta wio ne na ko o pe ra cjê i wspó³pra cê, swoj¹ akty w noœæ kon cen truj¹ prze de wszy stkim wokó³ ce lów spo³ecz nych (edukacja, opieka nad innymi, zdrowie). W ma³ych spo³ecznoœciach, zw³aszcza wiejskich, znacznie bar dziej ni w du ych mia stach ogra ni cza je ku l tu ro wy ste reo typ przy pi suj¹cy ko bie tom ce chy pa sy w no œci, pod le ga nia w³adzy i za mkniê cia w krê gu spraw i pro ble mów ro dzin nych, co mo e oz na czaæ trud - niejszy awans w lokalnej polityce. Czynniki te tworz¹ zarówno zewnêtrzne, jak i wewnêtrzne bariery udzia³u ko biet we w³adzy. W spo³ecz no œciach lo ka l nych do³¹czaj¹ do tego inne ba rie ry, w tym ba r - ie ry eko no mi cz ne czy prze strzen ne. Wspo mi naj¹ o nich szcze gó l nie ko bie ty z re gio nów o trud nej sy tu a cji eko no mi cz nej i du ych od leg³oœciach prze szkod¹ w ucze st ni c twie w y ciu pu b li cz nym mog¹ byæ od leg³oœci od wiê ksze go oœro d ka i ko nie cz noœæ sta³ych do ja z dów do mie j s ca, w któ rym zlo kali zo wa ny jest po wiat. Ta k e te pro za icz ne wy da wa³oby siê pro ble my oka zuj¹ siê nie jed no - krot nie ba rier¹ nie do po ko na nia. Ba da nia po zwo li³y uchwy ciæ per sona li za cjê wy bo rów lo ka l nych i du y wp³yw na sk³ad rady si l - nych po li ty cz nych li de rek i li de rów w nie któ rych oœro d kach. Oka za³o siê, e w dwóch po wia tach, gdzie naj wiê kszy jest udzia³ ko biet we w³ad zach, rz¹dy spra wuj¹ od ki l ku ka den cji te same oso by, któ re po przez de cy zje o sk³ad zie list maj¹ te za sad ni czy wp³yw na sk³ad rady pod wzglê dem p³ci. W jed nym z po wia tów tym si l nym li de rem by³ mê czy z na, w dru gim, wpra w dzie nie w ra dzie po - wiatu, gdzie prowadzono badania, ale w radzie miasta, siln¹ liderk¹, sprawuj¹c¹ od kilku kadencji

16 16 Kobiety w samorz¹dach lokalnych: wybory 2010 fun kcjê pre zy den ta, jest ko bie ta. Zdo mi no wa nie od wie lu lat sce ny po li ty cz nej przez lo ka l ny ko mi - tet po wo du je, e to lo ka l ni li de rzy przes¹dzaj¹ o sk³ad zie li sty. Obe cnoœæ od wie lu ka den cji ko bie - ty- li der ki na mie j s co wej sce nie po li ty cz nej mo e bar dzo sku te cz nie dzia³aæ na rzecz prze³amy wa nia ste reo ty pów i kszta³to wa nia siê ko bie cych ka rier. Stwo rze nie no we go wzo ru prze³amu je ste reo typ, a dziê ki bli sko œci spra wuj¹cych w³adzê i wy bo r ców oraz mo li wo œci nie mal co dzien nej ich kon tro li, po zwa la w nie któ rych mnie j szych spo³ecz no œciach za ist nieæ ko bie tom jako gru pie, z któ rej re kru - tuj¹ siê sprawnie rz¹dz¹cy na poziomie lokalnym. Kobiety przestaj¹ byæ widziane przez pryzmat ogra ni czaj¹cych je ku l tu ro wych ste reo ty pów, a za czy naj¹ byæ oce nia ne po przez za le ty, któ re re pre - zen tuj¹ i któ re s¹ fun kcjo na l ne w spra wo wa niu w³adzy. Du a li cz ba ko biet w ra dach nie przek³ada siê w pro sty spo sób na œwia do moœæ re pre zen towa nia ko biet, ko bie ce go ele kto ra tu, dys kry mi na cji p³ci. Taka œwia do moœæ jest zna cz nie wy sza w po wie - cie, w któ rym siln¹ li derk¹ jest ko bie ta, a rad ne albo spra wuj¹ w³adzê od ki l ku ka den cji, albo s¹ pra - cowniczkami urzêdów i z tego powodu maj¹ d³ugie doœwiadczenia dzia³añ w sferze publicznej. W tym re jo nie odwo³uj¹ siê do ko bie cych wzo rów, maj¹ œwia do moœæ nie jed no krot nie od mien nych priorytetów i sfer zainteresowañ kobiet i mê czyzn, czêsto zauwa aj¹ i przytaczaj¹ przyk³ady nie - rów no œci i dys kry mi na cji p³ci. W re jo nach, gdzie ko bie ty od ki l ku ju lat bior¹ udzia³ w y ciu po li - tycznym, znacznie czêœciej pada³y przyk³ady dyskryminacji, nierównoœci, faworyzowania mê czyzn, ponadto tam w³aœnie badania pokaza³y znacznie wiêksze wyczulenie kobiet na sytuacjê przed sta wi cie lek swo jej p³ci i ich spe cy fi cz ne pro ble my. Na to miast w ra dzie, w któ rej sto sun ko wo du o ko biet spra wo wa³o man dat po raz pie r wszy i wesz³o do niej z list si l ne go li de ra na sku tek jego pro po zy cji, obe c ny uk³ad w³adzy i sy tu a cja ko biet jest akce p to wa na, a nierównoœæ p³ci ma³o dostrzegana i trudno w tym momencie rozstrzygn¹æ, czy w przysz³oœci sytuacja pod tym wzglêdem siê zmie ni. W po zo sta³ych re gio nach œwia do moœæ nie rów nych szans ko biet i mê czyzn, po trze by udzia³u ko biet w w³adzy i re pre zen towa nia ich in te re sów cha ra kte ryzu je ra czej po je dyn cze ko bie ty i to one sta raj¹ siê dzia³aæ na rzecz ilo œcio wej i ja ko œcio wej re pre zen ta cji ko biet i ich pro ble mów na po zio mie w³adzy lokalnej. Krytyczne spojrzenie na sytuacjê kobiet ma tak e zwi¹zek z nastêpuj¹cymi na poziomie lokal - nym zmianami. Tylko w niektórych przypadkach zmiana jest efektem œwiadomych dzia³añ, zmie - rzaj¹cych do zwiê ksza nia udzia³u ko biet w ra dach na po zio mie lo ka l nym. W obe cnych ba da niach, podobnie jak w poprzednich, prowadzonych na poziomie gmin (Fuszara 2007b), osoby badane, cho cia by³y œwia do me wiê ksze go ucze st ni c twa ko biet we w³adzy w po rów na niu z po prze d ni¹ ka - dencj¹ w swo im mie j s cu za mie sz ka nia, rza d ko wi dzia³y ten pro blem w sze r szej per spe kty wie. Ty l - ko nie li cz ne po dej muj¹ dzia³ania na rzecz two rze nia lo ka l nej ko a li cji, pod kre œla nia po trze by zwiê ksze nia re pre zen ta cji ko biet. Naj czê œciej akty w noœæ ko biet jest wi dzia na przez nie same i przez oto cze nie nie jako awans po li ty cz ny, ale przed³u e nie akty w no œci spo³ecz nej czy to w or ga ni za - cjach pozarz¹dowych, czy w pracy zawodowej, œciœle zwi¹zanej z lokaln¹ spo³ecznoœci¹ i jej problemami. Na za ko ñ cze nie trze ba wró ciæ do wy ni ków ba dañ po ka zuj¹cych, e Po la cy i Pol ki chê t nie chc¹ g³oso waæ na poza par ty j ne li sty. To mo e byæ szans¹ na awans ko biet ze wzglê du na ich po za pa r - tyjn¹ dzia³al noœæ spo³eczn¹ w sfe rze pu b li cz nej. Na to miast uma c nia nie siê lo ka l nych li de rów i two - rzo nych przez nich lo ka l nych stru ktur bar dzo uza le nia sk³ad list od ich de cy zji. Sy stem kwo to wy mo e spo wo do waæ wiê ksze szan se ko biet w wy bo rach, ale brak sy ste mu su wa ko we go, któ ry

17 Ma³gorzata Fuszara 17 za pe w nia³by wy so kie mie j s ca ko bie tom, nie daje ad nej tego gwa ran cji i na dal w ge stii pa r ty j nych i lokalnych liderów, najczêœciej mê czyzn, le y faktyczny wp³yw na sk³ad w³adz, tak e pod wzglê - dem p³ci. O ile w du ych mia stach mo na prze wi dy waæ jed noz na cz nie ten den cje do wy rów ny wa - nia szans ko biet i mê czyzn, o tyle w mnie j szych oœro d kach mo na spo dzie waæ siê ogro mne go zró ni co wa nia pod tym wzglê dem, gdy w Pol sce w nie któ rych re jo nach tra dy cy j nie ko biet we w³ad zach lo ka l nych jest bar dzo ma³o i ma³e s¹ zmia ny pod tym wzglê dem. Ogó l ny, sta ty sty cz ny ob raz zwiê kszaj¹cego siê udzia³u ko biet we w³adzy lo ka l nej nie daje nam w tym przy pa d ku ogl¹du sy tu a cji w po szcze gó l nych œro do wi skach lo ka l nych. Mo na oba wiaæ siê, e w przysz³oœci ró ni ce na po zio mie lo ka l nym bêd¹ siê utrzy my waæ, a na wet po wiê kszaæ obok re jo nów o wy rów na nym udzia le we w³adzy ko biet i mê czyzn obe c ne bêd¹ te, gdzie ko bie ty we w³ad zach s¹ nie omal nie - obe c ne. W po³¹cze niu z li cz ny mi wska za ny mi po wy ej ba rie ra mi nie two rzy to opty mi sty czne go ob ra zu, cho cia kie ru nek zmian i otwa r cie œwia ta po li ty ki lo ka l nej dla ko biet w przysz³oœci nie ule - ga w¹tpli wo œci. Podsumowanie Podsumowuj¹c, zauwa yæ mo na, e: 1. Kobiety nadal napotykaj¹ na bariery powoduj¹ce, e ich droga do polityki jest trudniejsza ni dro ga mê czyzn. Obok ba rier ku l tu ro wych, przy czy niaj¹ siê do tego ba rie ry in sty tu cjo nal ne, two rzo ne przez pa r tie i ko mi te ty wy bo r cze. Wpra w dzie za rów no od se tek, jaki sta no wi¹ ko bie ty na li stach wy bo r czych, jak i od se tek ko biet wœród wy bra nych siê zwiê kszy³, ale wzrost ten jest bar dzo nie wie l ki. Wy bo ry lo ka l ne od by wa³y siê przed wpro wa dze niem kwot do pol skie go sy - ste mu wy bo r cze go. Je œli jed nak w wy bo rach par la men tar nych, któ re od bêd¹ siê ju po wpro - wadzeniu roz wi¹zañ kwo to wych po twier dzi siê doty ch cza so wa pra kty ka, zgod nie z któr¹ na listach kandydatów, zw³aszcza na miejscach daj¹cych szanse na uzyskanie mandatu, nadal bê - dzie mniej ko biet ni mê czyzn, to roz wa yæ trze ba roz sze rze nie obe c nie obo wi¹zuj¹cej kwo ty 35% na regu³ê pa ry te tow¹ (50%), a prze de wszy stkim uzu pe³nie nie jej o za sa dê na prze mien no œci ko biet i mê czyzn na li stach osób kan dy duj¹cych. To przy czy ni³oby siê nie ty l ko do wy rów ny - wania szans, ale te wyeliminowania szczególnie ra ¹cych przypadków, jakim s¹ rady gmin i po wia tów, w któ rych wœród rad nych nie ma w ogó le ko biet. 2. Uk³ada nie list osób kan dy duj¹cych w wy bo rach jest pro ce dur¹, któ ra nie jest ob jê ta ad ny mi za - sadami demokratycznej kontroli. W wyborach lokalnych dotyczy to zw³aszcza pierwszego miej - s ca na li œcie, któ re za j muj¹ oso by wska za ne przez li de rów pa r ty j nych, wed³ug nie ja s nych kry te - riów. Zwra ca tu uwa gê szcze gó l nie wy klu cza nie z pie r wszych miejsc ko biet, na wet tych, któ re w wy bo rach uzy ska³y naj le p szy wy nik. Wa r to œcio we by³oby prze pro wa dze nie de ba ty do - tycz¹cej ko m pe ten cji, któ re przes¹dzaæ po win ny o tym, kto zna j dzie siê na li stach i w ja kiej ko le j - noœci umieszczani bêd¹ na nich kandydaci i kandydatki. 3. Do nie rów nych szans ko biet i mê czyzn przy czy niaj¹ siê ta k e ka m pa nie wy bo r cze, w któ rych zde cy do wa nie czê œciej i bar dziej in ten sy w nie pro mo wa ni s¹ mê czy Ÿ ni. Pre fe ren cje, ja kie maj¹ obecnie mê czyÿni podczas kampanii wyborczej, zwracaj¹ uwagê na koniecznoœæ objêcia tak e tego pro ce su ja s ny mi regu³ami, któ re wy rów ny wa³yby szan se ko biet i mê czyzn.

18 18 Kobiety w samorz¹dach lokalnych: wybory W wie lu re gio nach akty w no œci po li ty cz nej ko biet sprzy ja mo li woœæ udzia³u w wy bo rach po za - partyjnych komitetów wyborczych, system umo liwiaj¹cy ich swobodne dzia³anie jest wiêc wa - ny ta k e z pun ktu wi dze nia rów no œci szans ko biet i mê czyzn w po li ty ce lo ka l nej. 5. Udzia³owi ko biet w re pre zen ta cji po li ty cz nej sprzy ja bo ga te y cie oby wa te l skie, w któ rym czê sto ucze st nicz¹ ko bie ty. Wzma c nia nie ró nych form zinsty tucjo nalizo wa nych i niezin stytu cjonali - zowa nych form akty w no œci oby wa te l skiej jest wiêc isto t ne ta k e z pun ktu wi dze nia ucze st ni c - twa ko biet w po li ty ce. 6. Analizy dotycz¹ce udzia³u kobiet w reprezentacji politycznej jednoznacznie wskazuj¹, e równo - œci szans sprzy ja pro po rcjo nal ny sy stem wy bo r czy, na to miast w kra jach, w któ rych obo wi¹zuje sy stem wiê kszo œcio wy, re pre zen ta cja ko biet jest zna cz nie ni sza. W Eu ro pie we wszy stkich kra - jach o wy so kim udzia le ko biet w re pre zen ta cji po li ty cz nej obo wi¹zuje sy stem pro po rcjo nal ny. Ogól nie na œwie cie udzia³ ko biet w pa r la men tach wy bie ra nych w sy ste mie pro po rcjo nal nym jest dwa razy wy szy ni w tych, w któ rych obo wi¹zuje sy stem wiê kszo œcio wy lub mie sza ny (Ele c to ral Gen der Qu o ta 2008). W kontekœcie zapowiadanych inicjatyw wprowadzenia okrêgów jedno man da to wych w wy bo rach sa morz¹do wych wszy stkich szcze b li trze ba pod kre œliæ, e po - zo sta nie przy doty ch cza so wym sy ste mie pro po rcjo nal nym jest bar dzo isto t ne z pun ktu wi dze - nia rów no œci szans ko biet i mê czyzn w po li ty ce.

19 Ma³gorzata Fuszara 19 Bibliografia Ksi¹ ki i ar ty ku³y na uko we Desperak, Izabela (2008): Gmi na jako œro do wi sko spo³eczno -poli ty cz nej akty w no œci ko biet wie j skich [w:] J. Krzyszkowski (red.): Diagnoza sytuacji spo³eczno-zawodowej kobiet wiejskich w Polsce, Wy daw ni c two Mi ni ste r stwa Pra cy i Po li ty ki Spo³ecz nej, Wa r sza wa. Fuszara, Ma³gorzata (1989): Co dzien ne kon fli kty i od œwiê t na spra wie d li woœæ, In sty tut Pro fi la kty ki Spo³ecz nej i Reso cja li za cji Uni wer sy te tu Wa r sza wskie go, Wa r sza wa. Fuszara, Ma³gorzata (2007a): Ko bie ty w po li ty ce, Wy daw ni c two Trio, Wa r sza wa. Fuszara, Ma³gorzata (2007b): Ko bie ty i mê czy Ÿ ni a lo ka l ne wzo ry ku l tu ry po li ty cz nej [w:] J. Ku r cze wski (red.): Lo ka l ne wzo ry ku l tu ry po li ty cz nej, Wy daw ni c two Trio, Wa r sza wa. Fuszara, Ma³gorzata (2011): Ko bie ty w po li ty ce [w:] K. Sla ny, J. Stru zik, K. Wo j ni cka: Gen der w spo³ecze ñ stwie pol skim, Zak³ad Wydawniczy Nomos, Kraków. Siemieñska, Renata (2000): Nie mogê, nie chcê, nie po tra fiê? O po sta wach i ucze st ni c twie po li ty cz nym ko biet w Pol sce, Wydawnictwo Na uko we Scho lar, Wa r sza wa. Siemieñska, Renata (red.) (2005): P³eæ, wy bo ry, w³adza, Wy daw ni c two Na uko we Scho lar, Wa r sza wa. Ti t kow, Anna (red.) (2003): Szkla ny su fit. Ba rie ry i ogra ni cze nia ka rier ko biet, In sty tu t Spraw Publicznych, Warszawa. Titkow, Anna (2007): To sa moœæ pol skich ko biet. Ci¹g³oœæ, zmia na, kon te ksty, Wy daw ni c two In sty tu tu Fi lo zo fii i So cjo lo gii Pol skiej Aka de mii Nauk, Wa r sza wa. Walczak-Duraj, Danuta (2008): Pod sta wo we sfe ry po ten cjal ne go ucze st ni c twa ko biet wie j skich w y ciu spo³eczno -poli ty cz nym [w:] J. Krzy sz ko wski (red.): Dia g no za sy tu a cji spo³ecz no- zawo do wej ko biet wie j skich w Pol sce, Wydawnictwo Mi ni ste r stwa Pra cy i Po li ty ki Spo³ecznej, Warszawa. Ra po r ty z ba dañ In sty tu tu Spraw Pu b li cz nych opra co wa ne w ra mach Pro je ktu Ko bie ty na li stach wy bo r czych Che³stowska Agata: Powiat pajêczañski. Raport koñcowy z badañ, Warszawa, czerwiec Che³stowska Agata: Powiat radomszczañski. Raport koñcowy z badañ, Warszawa, czerwiec K³osowska Monika, Stasiñska Agata: Udzia³ kobiet w wyborach samorz¹dowych w Powiat dzia³dowski, Warszawa, maj K³osowska Monika, Stasiñska Agata: Udzia³ kobiet w wyborach samorz¹dowych w Powiat go³dapski, Warszawa, maj Ni y ñ ska Ale ksan dra: Kandydatki w wyborach samorz¹dowych w 2010, Wa r sza wa isp.org.pl/uploads/filemanager/program%20prawa%20i%20instytucji%20demokratycznych/ kandydat kiwwybora chsamorz do wych1.pdf. Re kosz Emi lia: Obe cnoœæ ko biet w po li ty ce na przyk³ad zie mia sta po wia to we go Sie mia ty cze. Case study, Warszawa, czerwiec Re kosz Emi lia: Obe cnoœæ ko biet w po li ty ce na przyk³ad zie mia sta po wia to we go So s no wiec. Case study, Warszawa, czerwiec 2011.

20 20 Kobiety w samorz¹dach lokalnych: wybory 2010 Inne raporty i komunikaty z badañ Jacek Kwiatkowski, Piotr Modrzewski, Daniel P³atek, Co nam po wie dzia³y wy bo ry sa morz¹dowe w 2010 roku, w 20 lat od wprowadzenia reformy samorz¹dowej? Sukces? Pora ka? Normalnoœæ? Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej. Raport z badañ, Ma³opolski Instytut Samorz¹du Terytorialnego i Administracji, Kraków, maj samorzadowe_ 2010_ Raport.pdf. Ele c to ral Gen der Qu o ta Sy stems and The ir Imp le men ta tion in Eu ro pe (2008): Dru de Da hle rup and Le ni ta Fre i den vall, with the as si stan ce of Ele o no ra Stolt, Ka ta ri na Bi vald and Lene Per sson - We iss, Ele c to ral Gen der Qu o ta Sy stems and The ir Imp le men ta tion in Eu ro pe, Po li cy De pa r t ment C. Citizens Rights and Con sti tu tio nal Af fa irs. Women s Rights and Gen der Equ a li ty, Se p te m ber ATT51390EN.pdf. Equ a li ty in Po li tics: A Su r vey of Wo men and Men in Pa r lia ments (2008): Re ports and Do cu ments, nr 54, Inter -Par lia menta ry Union b li ca tions/equa lity 0 8 -e.pdf. Ko mu ni kat CBOS 118/2010: Wy bo ry sa morz¹dowe 2010, oprac. R. Bo gu sze wski, Wa r sza wa, wrze sieñ Ko mu ni kat CBOS 127/2010: Oce na dzia³al no œci w³adz lo ka l nych, czy li co siê zmie ni³o w na szych miej s co wo œciach od osta t nich wy bo rów sa morz¹do wych, oprac. R. Bo gu sze wski, Wa r sza wa, wrze sieñ Ko mu ni kat CBOS 152/2010: Po la cy o wy bo rach sa morz¹do wych, oprac. K. Ko wa l czuk, Wa r sza wa, li sto pad

21 Ma³gorzata Fuszara Aneks 1 21

22 22 Aneks 2 Kobiety w samorz¹dach lokalnych: wybory 2010