JUŻ PRA CU JĄ! materiały prasowe

Transkrypt

1 JUŻ PRA CU JĄ! materiały prasowe Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach działania 1.4 SPO RZL realizowany pod nadzorem Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

2 KOMUNIKAT KOMUNIKAT KOMUNIKAT War sza wa, dnia r. Ko mu ni kat Pra so wy JUŻ PRA CU JĄ! ONI Oso by Nie peł no spraw nie In te lek tu al nie ta kim mia nem okre śla się oso by bę dą ce w sta - nie wro dzo ne go ni skie go po zio mu in te li gen cji. Prze cięt ny po ziom in te li gen cji mie ści się mię - dzy 90 i 110 punk ta mi ilo ra zu in te li gen cji, po mię dzy 70 a 89 znaj du je się ob szar o niż szej niż prze cięt na in te li gen cji, po mię dzy 50 i 70 upo śle dze nie lek kie. Upo śle dze nie umy sło we wy stę - pu je u 2-3% po pu la cji. Wśród do ro słych licz bę osób upo śle dzo nych umy sło wo okre śla się na 1%. We dług Świa to wej Or ga ni za cji Zdro wia na świe cie ży je oko ło 60 mi lio nów osób z nie peł - no spraw no ścią in te lek tu al ną (ONI). Wskaź nik za trud nie nia osób nie peł no spraw nych w kra - jach pięt nast ki Unii Eu ro pej skiej wy no si oko ło 50%, w Pol sce na to miast oscy lu je w gra ni cach 15%. Nie peł no spraw ni in te lek tu al nie sta no wią jed ną z grup spo łecz nych naj bar dziej wy klu czo - nych z otwar te go ryn ku pra cy. W myśl art. 23 Po wszech nej De kla ra cji Praw Czło wie ka twier dzi się, że każ dy czło wiek ma pra - wo do pra cy, wol ne go wy bo ru za trud nie nia, do go dzi wych i ko rzyst nych wa run ków pra cy, od po - wied niej pła cy za wy ko ny wa ną pra cę i do ochro ny przed bez ro bo ciem. Oso by z nie peł no spraw no ścią in te lek tu al ną, zwłasz cza głęb szych stop ni, nie są po strze - ga ne ja ko po ten cjal nie zdol ne do pra cy. Jest to ste reo typ głę bo ko za ko rze nio ny za kła da - ją cy, że oso by nie peł no spraw ne go rzej przy swa ja ją wie dzę i nie są zdol ne do od po wie dzial no ści. Skut kiem ta kie go po dej ścia jest bez czyn ność tej gru py i w efek cie cał ko wi ty brak sa mo - dziel no ści. Z po wo du po wszech nej na do pie kuń czo ści ro dzi ców oraz bra ku do sto so wa nych do po trzeb osób z nie peł no spraw no ścią in te lek tu al ną in stru men tów na ryn ku pra cy, oso bie in - te lek tu al nie nie peł no spraw nej jest bar dzo trud no osią gnąć suk ces za wo do wy ro zu mia ny na wet ja ko pro sta pra ca.

3 KOMUNIKAT KOMUNIKAT KOMUNIKAT W cią gu ostat nich 2 lat 150 osób z nie peł no spraw no ścią in te lek tu al ną w Pol sce pod ję ło pierw szą w swo im ży ciu pra cę. Uda ło się to dzię ki po śred nic twu Cen trum Do radz twa Za wo do we go i Wspie ra nia Osób Nie - peł no spraw nych In te lek tu al nie (Cen trum DZWO NI) pierw szej, pro fe sjo nal nej agen cji po śred - nic twa pra cy i do radz twa za wo do we go dla osób z nie peł no spraw no ścią in te lek tu al ną. Cen trum DZWO NI pro pa gu je tzw. za trud nie nie wspo ma ga ne ja ko sku tecz ny mo del po dej ścia do ak - ty wi za cji osób nie peł no spraw nych in te lek tu al nie. Ta for ma za trud nie nia za kła da za trud - nie nie oso by nie peł no spraw nej, wy szko le nie jej w miej scu pra cy na kon kret nym sta no wi sku a na stęp nie sta łe wspar cie i mo ni to ro wa nie prze bie gu tej pra cy przy udzia le in dy wi du al ne go asy sten ta tre ne ra pra cy. JUŻ PRA CU JĄ!!! pod ta kim ha słem w dniach czerw ca 2008 r. Pol skie Sto wa rzy - sze nie na Rzecz Osób z Upo śle dze niem Umy sło wym zor ga ni zo wa ło w Ła zien kach Kró - lew skich w War sza wie (Sta ra Po ma rań czar nia) kon fe ren cję pro mu ją cą za trud nie nie wspo ma ga ne osób z nie peł no spraw no ścią in te lek tu al ną. Pa tro nat ho no ro wy nad kon fe - ren cją ob ję ła Prof. dr hab. Han na Gron kie wicz -Waltz Pre zy dent m.st. War sza wy, pa tro nat me ry to rycz ny Ja ro sław Du da, Se kre tarz Sta nu w MPiPS, Peł no moc nik Rzą du ds. Osób Nie - peł no spraw nych oraz Pań stwo wy Fun dusz Re ha bi li ta cji Osób Nie peł no spraw nych. W spo tka niu wzię li udział m.in.: Prof. dr hab. Han na Gron kie wicz Waltz Pre zy dent m.st. War - sza wy, Ja ro sław Du da Se kre tarz Sta nu w MPiPS, Peł no moc nik Rzą du ds. Osób Nie peł no - spraw nych, Ma rian Ja gieł ka Pre zes Za rzą du Głów ne go Pol skie go Sto wa rzy sze nia na Rzecz Osób z Upo śle dze niem Umy sło wym, Ma rian Lesz czyń ski Pre zes Za rzą du Pań stwo we go Fun - du szu Re ha bi li ta cji Osób Nie peł no spraw nych, Kry sty na Mru gal ska Pre zes Ho no ro wy Pol - skie go Sto wa rzy sze nia na Rzecz Osób z Upo śle dze niem Umy sło wym, Chri sy Lynch Współ twór ca Eu ro pej skiej Unii Za trud nie nia Wspo ma ga ne go, An na Law son Uni ver si ty of Le - eds Jo ha nes Ungar Czło nek Stan ding Com mit tee EASPD, Mo ni ka Głaz Kie row nik Cen trum DZWO NI w War sza wie. Pod czas kon fe ren cji zo sta ły przed sta wio ne m.in. wy ni ki do tych cza so wych dzia łań PSO UU w za kre sie ak ty wi za cji za wo do wej ONI, w tym pro gram Cen trum Do radz twa Za wo do we go i Wspie ra nia Osób Nie peł no spraw nych In te lek tu al nie. Ja ro sław Du da Se kre tarz Sta nu w MPiPS i Peł no moc nik Rzą du ds. Osób Nie peł no spraw nych zaprezentował no we po dej ście do ak ty wi za cji za wo do wej osób nie peł no spraw nych. Pod czas kon fe ren cji od by ły się rów nież warsz ta ty ar ty stycz ne dla osób nie spraw nych in te - lek tu al nie z udzia łem m. in.: Han ny Ba ku ły ma lar ki, pi sar ki i pu bli cyst ki, Ali ny Ty ro Nie - zgo dy wła ści ciel ki szko ły pro jek to wa nia bi żu te rii oraz ak to rów: Mag da le ny Stu żyń skiej, Ka ta rzy ny Zie liń skiej, An dże li ki Pie cho wiak, Mi cha ła Le sie nia.

4 KOMUNIKAT KOMUNIKAT KOMUNIKAT Oso by nie peł no spraw ne z eks per ta mi oraz ak to ra mi pre zen to wa ły swo je umie jęt no ści uczest ni - cząc w ro bie niu bi żu te rii, ma lo wa niu ko szu lek i ob ra zów. Na za koń cze nie warsz ta tów uczest ni - cy otrzy ma li pu cha ry i dy plo my. Pra ce Po wsta łe pod czas warsz ta tów oraz ich twór cy zo sta li uwiecz nie ni na ar ty stycz nych fo to gra fiach, któ re po słu żą do opra co wa nia pa miąt ko we go ka len - da rza. Wię cej in for ma cji: Pol skie Sto wa rzy sze nie na Rzecz Osób z Upo śle dze niem Umy sło wym Cen trum Do radz twa Za wo do we go i Wspie ra nia Osób Nie peł no spraw nych In te lek tu al nie ul. Gło go wa 2b War sza wa tel.: 0 (22) uu.org.pl D&D Com mu ni ca tion e -ma il: an na.pa plin ska@ddc.com.pl tel.: 0 (22) , Pa tro nat me ry to rycz ny: Ja ro sła wa Du da Se kre tarz Sta nu w MPiPS, Peł no moc nik Rzą du ds. Osób Nie peł no spraw nych, Pań stwo wy Fun dusz Re ha bi li ta cji Osób Nie peł no spraw nych. Pa tro nat ho no ro wy: Prof. dr hab. Han na Gron kie wicz Waltz Pre zy dent m. st. War sza wy Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach działania 1.4 SPO RZL realizowany pod nadzorem Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

5 ONI ONI OSO BY NIE PEŁ NO SPRAW NIE IN TE LEK TU AL NIE Upo śle dze nie umy sło we, nie do ro zwój umy sło wy jest sta nem wro dzo ne go ni skie go po zio mu in te - li gen cji. Niż sza niż prze cięt na spraw ność in te lek tu al na, któ ra po wsta ła w okre sie roz wo jo wym i jest zwią - za na z jed nym lub wię cej za bu rze nia mi w okre sie: doj rze wa nia, ucze nia się lub spo łecz ne go przy sto so wa nia. Za przy czy nę upo śle dze nia umy sło we go przyj mu je się za ka że nia i za tru cia, ura zy oko ło po ro do we lub me cha nicz ne, za bu rze nia prze mia ny ma te rii, cięż kie scho rze nia mó zgu, cho ro by w okre sie ży - cia pło do we go, aber ra cje chro mo so mo we (np. ze spół Do wna, wcze śniac two). Czę sto zmia nom psy - chicz nym to wa rzy szą rów nież ano ma lie roz wo ju fi zycz ne go, wa dy roz wo jo we itp. Upo śle dze nie umy sło we wy stę pu je u 2-3% po pu la cji. Wśród do ro słych licz bę osób upo śle dzo - nych umy sło wo okre śla się na 1%. Wie lu upo śle dzo nych umy sło wo pod wpły wem wy cho wa nia i tro skli - wej opie ki prze cho dzi do gru py osób o pra wi dło wej in te li gen cji. Prze cięt ny po ziom in te li gen cji mie ści się mię dzy 90 i 110 punk ta mi ilo ra zu in te li gen cji, po mię dzy 70 a 89 znaj du je się ob szar o niż szej niż prze cięt na in te li gen cji, po mię dzy 50 i 70 upo śle dze nie lek kie. W tej gru pie znaj du je się 3/4 wszyst kich upo śle dzo nych. Głęb sze upo śle dze nie umy sło we dzie li się na: umiar ko wa ne, znacz ne i głę bo kie. Oso by upo śle dzo ne w lżej szym stop niu mo gą ukoń czyć szko ły spe cjal ne, a cza sem na wet szko - łę pod sta wo wą i śred nią, zdo być za wód. Czę sto ma ją do bry kon takt z oto cze niem, są po god ne, rzad - ko kon flik to we lub agre syw ne. Du żą ro lę w za po bie ga niu upo śle dze niu umy sło we mu mo że od gry wać pro fi lak ty ka, po rad nic two ge ne tycz ne, wła ści we pro wa dze nie cią ży i po ro du.

6 ZATRUDNIENIE WSPOMAGANE ZA TRUD NIE NIE WSPO MA GA NE NO WE PO DEJ ŚCIE DO AK TY WI ZA CJI ZAWODOWEJ OSÓB NIE PEŁ NO SPRAW NYCH IN TE LEK TU AL NIE Za trud nie nie wspo ma ga ne osób nie peł no spraw nych in te lek tu al nie jest płat nym za trud nie niem z cią głym wspar ciem na otwar tym ryn ku pra cy. W Pol sce za trud nie nie wspo ma ga ne jest pro pa go wa ne od kil ku lat, m.in. przez Cen trum Do radz twa Za - wo do we go i Wspie ra nia Osób Nie peł no spraw nych In te lek tu al nie. W mo de lu za trud nia nia wspo ma ga ne go, głów ne ob sza ry wspar cia dla pra co daw cy to: WY SZU KI WA NIE wła ści wych pra cow ni ków SZKO LE NIE no wych pra cow ni ków UTRZY MY WA NIE do brych pra cow ni ków BU DO WA NIE po zy tyw nych re la cji ze spo ło wych GDZIE ONI MO GĄ PRA CO WAĆ? Oso by nie peł no spraw ne in te lek tu al nie za trud nia ne są do prac pro stych i po wta rzal nych. Po tra fią wy ko ny wać cier pli wie i do kład nie kon kret ne, po wta rzal ne czyn no ści. Przy kła dy prac, któ re mo gą być wy ko ny wa ne przez ONI: ob słu ga ca te rin go wa mon taż sprzę tu elek trycz ne go i elek tro nicz ne go nie bę dą ce go pod na pię ciem za ję cia in tro li ga tor skie po moc w opie ce nad oso ba mi star szy mi lub dzieć mi pra nie, pra so wa nie kse ro wa nie, po rząd ko wa nie do ku men tów, nisz cze nie do ku men tów na kle ja nie znacz ków, prze pi sy wa nie tek stów wy kła da nie i pa ko wa nie to wa rów w skle pie, na kle ja nie me tek lub ety kiet, por cjo wa nie pra ce po rząd ko we: od ku rza nie, wy cie ra nie ku rzu, my cie pod łóg, wy rzu ca nie śmie ci, zmy wa nie pra ce ku chen ne: obie ra nie wa rzyw i owo ców, kro je nie, przy go to wy wa nie i po da wa nie po sił ków, zmy wa - nie na czyń pra ce ogro do we: sa dze nie ro ślin, pod le wa nie, gra bie nie, zbie ra nie owo ców pro ste pra ce rze mieśl ni cze

7 JAK ZATRUDNIĆ? JAK ZA TRUD NIĆ OSO BĘ Z NIE PEŁ NO SPRAW NO ŚCIĄ IN TE LEK TU AL NĄ? 1. Pra co daw ca zgła sza się do Cen trum DZWO NI zaj mu ją ce go się ak ty wi za cją za wo do wą i po śred nic - twem pra cy dla tej gru py osób. 2. Pra cow ni cy Cen trum do rad cy za wo do wi oraz tre ne rzy pra cy, wska zu ją pra co daw cy, ja kie czyn - no ści mo gli by wy ko ny wać pra cow ni cy z nie peł no spraw no ścią in te lek tu al ną oraz two rzą wspól - nie z me ne dże ra mi fir my opi sy sta no wisk pra cy. 3. Cen trum DZWO NI przed sta wia pra co daw cy kan dy da tów na pra cow ni ków. 4. Po za twier dze niu opi sów sta no wisk oraz wy ra że niu przez pra co daw cę i przy szłe go pra cow ni ka zgo dy na za trud nie nie, spe cja li ści or ga ni zu ją szko le nia dla pra co daw cy, pod czas któ rych prze ka zy wa - ne są in for ma cje na te mat nie peł no spraw no ści in te lek tu al nej, spo so bów ko mu ni ko wa nia się z oso - ba mi z nie peł no spraw no ścią in te lek tu al ną i po stę po wa nia z ni mi. 5. Tre ner pra cy uczy i po ka zu je pra cow ni ko wi nie peł no spraw ne mu czyn no ści, któ re bę dzie wy ko - ny wał w miej scu pra cy. Z cza sem, je śli tre ner uzna, że pra cow nik nie peł no spraw ny usa mo dziel nia się, że zin te gro wał się ze współ pra cow ni ka mi, po wo li wy co fu je się i mo ni to ru je sy tu ację. Jed nak do koń ca okre su za trud nie - nia udzie la wspar cia za rów no je mu, jak i pra co daw cy. Po moc Cen trum DZWO NI jest bez płat na. Pra co daw ca nie po no si też kosz tów za trud nie nia tre ne - ra pra cy.

8 KORZYŚCI KO RZY ŚCI PRA CO DAW CY Z TY TU ŁU ZA TRUD NIA NIA ONI: KO RZY ŚCI SPO ŁECZ NE Po zy ska nie do bre go pra cow ni ka rze tel ne go, so lid ne go i zmo ty wo wa ne go, któ ry bę dzie wy ko ny wał pro ste pra ce, nie chęt nie po dej mo wa ne przez in nych. Pro mo cja fir my ja ko przed się bior stwa otwar te go, no wo cze sne go i za an ga żo wa ne go spo łecz nie. Po zy ska nie pra cow ni ka, któ ry swo im za cho wa niem bę dzie mo ty wo wał in nych do pra cy. Po zy ska nie pra cow ni ka, któ ry swo ją obec no ścią wpły wa na po lep sze nie at mos fe ry i pod nie sie - nie kul tu ry pra cy. KO RZY ŚCI FI NAN SO WE Zwol nie nie z obo wiąz ku wpłat na PFRON Każ dy pra co daw ca za trud nia ją cy po wy żej 25 pra cow ni ków po wi nien za trud niać oso by nie peł - no spraw ne. Je śli nie osią ga wy ma ga ne go w usta wie 6% wskaź ni ka, co mie siąc mu si do ko ny wać wpłat na Pań stwo wy Fun dusz Re ha bi li ta cji Osób Nie peł no spraw nych (PFRON). Za każ de nie ob sa - dzo ne przez oso bę nie peł no spraw ną sta no wi sko, pra co daw ca wpła ca na PFRON ka rę w wy so ko - ści 40,65% prze cięt ne go wy na gro dze nia. Je śli osią gnie wy ma ga ny wskaź nik za trud nie nia osób nie peł no spraw nych, nie mu si uisz czać tej opła ty. Wy ma ga ny usta wo wo wskaź nik moż na osią gnąć za trud nia jąc oso by ze spe cjal ny mi scho rze nia mi (np. oso by nie peł no spraw ne in te lek tu al nie). Do fi nan so wa nie do wy na gro dzeń pra cow ni ków nie peł no spraw nych Pra co daw cy za trud nia ją ce mu oso by nie peł no spraw ne, któ re nie osią gnę ły wie ku eme ry tal ne go, przy słu gu je ze środ ków Fun du szu mie sięcz ne do fi nan so wa nie do ich wy na gro dzeń, wy pła ca ne raz na dwa mie sią ce, w wy so ko ści: 130% naj niż sze go wy na gro dze nia w przy pad ku osób za li czo nych do znacz ne go stop nia nie peł no - spraw no ści, 110% naj niż sze go wy na gro dze nia w przy pad ku osób za li czo nych do umiar ko wa ne go stop nia, 50% naj niż sze go wy na gro dze nia w przy pad ku osób za li czo nych do lek kie go stop nia. (Bie rze my pod uwa gę wy so kość naj niż sze go wy na gro dze nia z ro ku ubie głe go, tzn. dla do fi nan so wa nia w 2007 r. waż ne bę dzie naj niż sze wy na gro dze nie

9 KORZYŚCI Do fi nan so wa nie do wy na gro dze nia oso by wspo ma ga ją cej pra cow ni ka nie peł no spraw ne go Pra co daw ca, któ ry za trud nia pra cow ni ka nie peł no spraw ne go, mo że otrzy mać ze środ ków Fun du szu zwrot mie sięcz nych kosz tów za trud nie nia pra cow ni ków po ma ga ją cych pra cow ni ko wi nie peł no - spraw ne mu. Po moc asy sten ta mo że ozna czać czyn no ści uła twia ją ce ko mu ni ko wa nie się z oto cze niem. Mo że rów nież po le gać na za stę po wa niu nie peł no spraw ne go w czyn no ściach nie moż li wych lub trud nych do sa mo dziel ne go wy ko na nia przez nie peł no spraw ne go na sta no wi sku pra cy. Licz ba go dzin, któ re asy - stent mo że prze zna czyć na po moc nie mo że prze kra czać 20% śred nie go cza su pra cy asy sten ta w mie - sią cu. KO RZY ŚCI DO DAT KO WE Wspar cie Cen trum DZWO NI gwa ran tu je, że do da ne go miej sca pra cy tra fi od po wied ni do nie go pra cow nik. Przy go to wa nie do kon kret nej pra cy przej mu je na sie bie TRE NER, tym sa mym od cią ża jąc ka drę za kła du pra cy. Tre ner gwa ran tu je dłu go ter mi no wą i pew ną po moc przy roz wią zy wa niu pro ble mów w miej scu pra cy.

10 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE UPO ŚLE DZE NIE UMY SŁO WE TER MIN TRUD NY DO ZDE FI NIO WA NIA. Czę sto by wa okre śla ne ja ko: nie do ro zwój umy sło wy, opóź nie nie w roz wo ju umy sło wym, czy też ob - ni żo na spraw ność umy sło wa. We dług J. Do ro szew skiej upo śle dze nie umy sło we jest skom pli ko wa ne w swych po wią za niach bio spo łecz nych i to za rów no z po wo du róż no rod nych przy czyn, ja kie le żą u je go pod staw, jak i wie lo ra kich ob ja wów, oraz ze wzglę du na nie raz trud ny do prze wi dze nia je go dy na mizm, a więc i pro gno zę. I. Wald uwa ża, że po ję cie nie do ro zwo ju umy sło we go jest okre śla ne nie tyl ko wa run ka mi bio lo gicz ny mi czy psy cho lo gicz ny mi, ale rów nież wa run ka mi spo łecz ny mi, w któ rych ży je czło wiek. Je go zda niem nie - do ro zwój umy sło wy obej mu je te przy pad ki, w któ rych we wcze snym okre sie ży cia do szło do za - ha mo wa nia lub nie pra wi dło we go roz wo ju ogól nej spraw no ści umy sło wej jed nost ki. H. Spio nek nie do ro zwo jem umy sło wym al bo oli go fre nią na zy wa ogól ne zmniej sze nie moż li wo ści roz - wo jo wych, spo wo do wa ne bar dzo wcze sny mi, a jed no cze śnie nie od wra cal ny mi zmia na mi pa to lo - gicz ny mi w cen tral nym ukła dzie ner wo wym. Na to miast J. Ko strzew ski ter mi nem upo śle dze nie umy sło we okre śla istot nie niż szy od prze cięt ne go ogól ny po ziom funk cjo no wa nia in te lek tu al ne go, wy stę pu ją cy łącz nie z upo śle dze niem w za kre sie przy sto so wa nia się, wią żą cy się ze zmia na mi w ośrod ko wym ukła dzie ner wo wym. We dług A. M, A. D. B. Clar ków mia nem nie do ro zwo ju umy sło we go okre śla się funk cjo no wa nie in te - lek tu po ni żej prze cięt nej, upo śle dze nie to po wsta je w okre sie roz wo jo wym i to wa rzy szy mu ob ni - że nie zdol no ści przy sto so wa nia się. E. Min cza kie wicz pi sze, że upo śle dze nie umy sło we jest pew nym sta nem nie peł no spraw no ści in te - lek tu al nej, trwa ją cym przez ca łe ży cie czło wie ka. Po wsta je ono na wsku tek wie lu róż nych przy - czyn po wo du ją cych w efek cie za bu rze nia roz wo ju funk cji ośrod ko we go ukła du ner wo we go. Upo śle dze nie umy sło we nie jest cho ro bą, któ rą moż na le czyć w spo sób tra dy cyj ny, lecz jest trwa - łym ka lec twem, któ re go skut ki da je się w znacz nym stop niu zmniej szać w to ku ra cjo nal nie za pla - no wa nych i prze pro wa dzo nych za jęć. Z cy to wa nych de fi ni cji wy ni ka, iż trud no jed no znacz nie zde fi nio wać upo śle dze nie umy sło we, gdyż raz trak tu je się go ja ko stan nie peł no spraw no ści, in nym ra zem ja ko ka te go rię psy cho lo gicz - ną czy spo łecz ną. Po ję cie to uj mo wa ne jest róż nie, w za leż no ści od pro ble mu i do bo ru kry te riów oce nia - ją cych stan jed nost ki. T. Gał kow ski twier dzi, że: pro ble ma ty ka nie peł no spraw no ści kry je w so bie roz ma itej po sta ci nie po - ro zu mie nia i kon tro wer syj ne po glą dy. Dla te go ist nie je po trze ba roz wią zy wa nia tych że pro ble mów

11 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE na kan wie so lid nych pod staw na uko wych. Waż ne jest opra co wa nie ogól nej de fi ni cji nie peł no - spraw no ści i wła ści we sto so wa nie ter mi no lo gii. Au tor pod kre śla, że ostat nich la tach, w de ba tach pu blicz nych na te mat zde fi nio wa nia upo śle dze nia, głos za bie ra ją sa me oso by nie peł no spraw ne. Pre zen tu ją swe opi nie i po sta wy, przed sta wia jąc ten pro blem, z punk tu wi dze nia osób do tknię tych skut ka mi upo śle dze nia in te lek tu al ne go i ich ja ko ści ży cia. KRY TE RIA I KLA SY FI KA CJE UPO ŚLE DZE NIA UMY SŁO WE GO Ist nie je wie le spo so bów kla sy fi ko wa nia upo śle dzo nych umy sło wo. Mo gą to być kla sy fi ka cje z punk tu wi dze nia wy cho waw cze go, psy cho lo gicz ne go, me dycz ne go i so cjo lo gicz ne go. Obec nie du że uzna nie i za sto so wa nie ma czte ro stop nio wa ska la, któ ra we szła w ży cie 1 stycz nia 1968 ro ku. Ska la ta po zwa la wy róż nić na stę pu ją ce stop nie upo śle dze nia umy sło we go: lek ki I. I ; umiar ko wa ny I. I ; znacz ny I. I ; głę bo ki I.I Pod sta wą tej że kla sy fi ka cji jest ska la o śred niej 100 i od chy le nie stan dar do we 16. Stan dard ten wy ja - śnij my to od chy le nie o 16 punk tów in te li gen cji. Dzie ci z upo śle dze niem upo śle dzo nym w stop niu lek kim wy ka zu ją nie do sta tecz ne zro zu mie nie tre ści, swo je my śli wy ra ża ją w spo sób roz le gły, uży wa jąc czę sto nie wła ści wych wy ra żeń. Wy po - wie dzi ich nie ma ją lo gicz nej spój no ści. Pro ces spo strze ga nia jest zwol nio ny i ma wą ski za kres, po dob nie jest z kon cen tra cją uwa gi. Kon se kwen cją te go są trud no ści w wy ko ny wa niu za dań, któ - re wy ma ga ją zwró ce nia uwa gi na kil ka czyn no ści jed no cze śnie. Cha rak te ry stycz na dla tych dzie - ci jest rów nież pa mięć me cha nicz na. W ich umy śle wy stę pu je zja wi sko per se we ra cji czy li upo rczy we go po wra ca nia my ślą do ja kie goś za gad nie nia, przed mio tu, któ re prze sta ły być już ak - tu al ne. To zja wi sko za zna cza się sil niej przy za da niach pi sem nych niż ust nych od po wie dziach. Po mi mo upo śle dzo nej zdol no ści my śle nia abs trak cyj ne go, u dzie ci tych za cho wa na jest zdol ność na ucze nia się mo wy, a tak że czy ta nia, pi sa nia i li cze nia. Ter mi nem upo śle dze nie umy sło we w stop niu głęb szym obej mu je się sto pień umiar ko wa ny i znacz - ny nie peł no spraw no ści in te lek tu al nej. Jed nost ki upo śle dzo ne w ta kim stop niu ma ją bar dziej za bu rzo ną funk cję re cep to rów i ana li za to rów. Za kłó ce niu ule ga ją licz ne pro ce sy psy chicz ne, np.: uwa ga, pa - mięć, wy obraź nia, my śle nie i mo wa. Szcze gól nie do ty czy to moż li wo ści spo strze ga nia ota cza ją - cej ich rze czy wi sto ści. Za kres spo strze ga nia jest o wie le więk szy niż u lek ko upo śle dzo nych. Dzie ci te cha rak te ry zu je: wol niej sze tem po spo strze ga nia, słab sza pa mięć, ubo gi za sób słow nic twa, my - śle nie kon kret no ob ra zo we, co po wo du je trud no ści w uogól nia niu i ro zu mie niu nie któ rych po - jęć (np.: po jęć abs trak cyj nych: cza su, prze strze ni, itp.).

12 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE U dziec ka głę biej upo śle dzo ne go umy sło wo ist nie je jed nak sil na po trze ba ko mu ni ko wa nia się z oto cze - niem. Po ję cie ko mu ni ko wa nia się obej mu je róż ne for my za cho wa nia się dziec ka i je go re la cji z oto cze - niem. Dzie ci te po ro zu mie wa ją się zgod nie ze swy mi moż li wo ścia mi, tak za po mo cą form słow nych, jak i form bez słow nych. Ich wy po wie dzi są czę sto beł ko tli we, za ma za ne. Po ja wia ją się agra ma ty zmy. Nie za - wsze mo wa ja ko in stru ment słu żą cy po ro zu mie wa niu się wy kształ ca się na le ży cie. Cza sa mi jed - nak po zo sta je za cho wa ne ro zu mie nie, a nie kie dy na wet i je go brak. Z uwa gi na du że opóź nie nia i za bu rze nia mo wy, szcze gól ne go zna cze nia na bie ra ją po za wer bal ne spo so by ko mu ni ko wa nia się z oto cze niem, ta kie jak: ge sto we, mi micz no do ty ko we, ge sto wo do ty ko we, mi micz no wo kal ne, wo kal no ge sto we, wo kal no do ty ko we. Zna jo mość tych sy gna - łów po zwo li zro zu mieć po trze by, dą że nia, sta ny emo cjo nal ne i re la cje na otrzy ma ne po le ce nia. Na by wa nie umie jęt no ści ko mu ni ka cyj nych u dzie ci upo śle dzo nych jest trud ne, szcze gól nie wte dy, gdy w grę wcho dzi na ru szo na spraw ność ru cho wa, wa dy sen so rycz ne, brak ro zu mie nia, czy też ana to micz - ne. Dzie ci te ma ją trud no ści w opa no wa niu mo wy, nie wy sy ła ją one wy star cza ją co czy tel nych sy gna łów ko mu ni ka cyj nych, sła bo na wią zu ją kon tak ty z spo za krę gu naj bliż szych lub nie na wią zu ją ich wca le. Dla - te go na le ży uczyć je ta kich spo so bów ko mu ni ka cji, któ re by by ły w peł ni dla nich zro zu mia ne, i aby mo - gły za ich po mo cą na wią zy wać sto sow ne do swych po trzeb i moż li wo ści kon tak ty z naj bliż szy mi. Do pra wi dło we go prze bie gu pro ce su ucze nia się dzie ci głę biej upo śle dzo nych umy sło wo, bar dzo waż ne są spraw no ści, ta kie jak: od bie ra nie bodź ców sen so rycz nych i ich in te gro wa nie. Spraw no - ści te są czę sto w ma łym stop niu opa no wa ne, a ich ucze nie się prze bie ga bar dzo wol no. Dziec ko na po - ty ka jąc na nie po wo dze nia za ła mu je się i re zy gnu je, wy co fu je się z wy ko ny wa nia za dań. Ta ka sy tu acja nie sprzy ja ogól nej ak tyw no ści po znaw czej jed nost ki i jesz cze bar dziej ogra ni cza je go moż li wo ści roz wo jo we. W tym przy pad ku waż na jest me to da po zy tyw ne go wzmac nia nia, czy li or ga ni zo wa nia dziec ku ta kie go śro do wi ska, w któ rym bę dą do mi no wać na gro dy, po chwa ły, w któ rym bę dzie osią ga ło suk ce sy i bę dzie ak - cep to wa ne przez in nych. Po mi mo wie lu ogra ni czeń, dzie ci z nie peł no spraw no ścią in te lek tu al ną prze ja wia ją ra dość, wo lę ży cia i za in te re so wa nie oto cze niem oraz po trze bę ko mu ni ko wa nia się i na by wa nia no wych do - świad czeń.

13 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE A CHOROBA PSYCHICZNA ZA SAD NI CZE RÓŻ NI CE MIĘ DZY UPO ŚLE DZE NIEM UMY SŁO WYM A CHO RO BĄ PSY CHICZ NĄ Prof. dr Hen ry V. Cobb; Prof. dr Pe ter Mit tler; Mię dzy na ro do wa Li ga Sto wa rzy szeń na Rzecz Osób z Upo - śle dze niem Umy sło wym (IL SMH). (frag men ty do ku men tu) ( ) 6.1. Oso by z upo śle dze niem umy sło wym ma ją okre ślo ne po trze by, któ re nie są iden tycz ne z po - trze ba mi osób cho rych psy chicz nie. Cho ciaż oba ty py służb są rów nie waż ne i mu szą ze so bą ści śle współ pra co wać - jest bar dzo waż ne, by le cze nie jed nost ki by ło do sto so wa ne do jej ak tu al nych po trzeb Po mi mo wspól nych hi sto rycz nie po cząt ków współ cze sne go spo so bu le cze nia cho rób psy chicz nych i upo śle dze nia oraz nie za leż nie od sta łej po trze by współ pra cy i za zę bia nia się służb świad czą cych usłu - gi w obu za kre sach są dzi my, iż nad szedł czas na ich wy raź ne roz dzie le nie. Każ da z tych form nie peł - nej spraw no ści wy ma ga wła snych wy kwa li fi ko wa nych spe cja li stów i wła sne go to ru świad cze nia usług. Pra wo daw stwo po win no stwo rzyć od ręb ne ka na ły ad mi ni stra cyj ne dla cho rych psy chicz - nie i upo śle dzo nych. Re la cje po mię dzy ni mi po win ny być po dob ne do ist nie ją cych po mię dzy in ny mi od - ręb ny mi for ma mi służb na sta wio nych na po ma ga nie. Nie wy klu cza to fak tu, iż w pew nych przy pad kach po żą da ne jest wspól ne ko rzy sta nie z usług dia gno stycz nych lub ośrod ków lecz ni czych, w któ rych znaj - dują się oso by o róż nych po sta ciach nie peł nej spraw no ści Usta wy praw ne do ty czą ce przy mu so wej ho spi ta li za cji i utra ty praw cy wil nych przez oso by, któ re za pa dły na cho ro bę psy chicz ną, nie po win ny być sto so wa ne w spo sób au to ma tycz ny wo bec osób upo śle dzo nych umy sło wo. Przy mu so we le cze nie tych osób, czy to w ce lu ochro ny ich sa mych, czy ochro ny in nych, po win no prze bie gać z uwzględ nie niem ogól nie sto so wa nych praw cy wil nych i praw czło wie ka. Ogra ni cze nia w re ali za cji praw po win ny być za wsze sto so wa ne w mi ni mal nym stop niu, nie zbęd nym dla ochro ny in te re sów i do bra oso by upo śle dzo nej W ce lu za spo ko je nia po trzeb osób cier pią cych, czy to okre so wo czy sta le, z po wo du upo śle dze nia umy sło we go i cho ro by psy chicz nej jed no cze śnie, uzgod nie nia lo kal ne po win ny do pro wa dzić do za pew - nie nia peł ne go do stę pu do od po wied nich służb. Ozna cza to ko niecz ność spe cja li stycz ne go kształ ce - nia per so ne lu w za kre sie peł ne go dia gno zo wa nia i umie jęt no ści świad cze nia usług psy chia trycz nych oso bom z upo śle dze niem umy sło wym. Rze czą pierw szej po trze by jest fi nan so wa - nie te go z bu dże tu cen tral ne go Za le ca my w związ ku z tym, by or ga ni za cje mię dzy na ro do we, a tak że wszyst kie or ga ni za cje rzą do - we i nie rzą do we, bra ły pod uwa gę w swych przy szłych pla nach i wszyst kich do ku men tach do ty czą cych usług dla osób o spe cjal nych po trze bach od ręb ne, spe cy ficz ne wy ma ga nia osób upo śle dzo nych umy sło - wo i cho rych psy chicz nie.

14 PSOUU POL SKIE STO WA RZY SZE NIE NA RZECZ OSÓB Z UPO ŚLE DZE NIEM UMY SŁO WYM PSO UU jest po za rzą do wą, nie do cho do wą or ga ni za cją ro dzi ców i przy ja ciół osób z nie peł no spraw no ścią in te lek tu al ną od uro dze nia do śmier ci. Ist nie - je od 1963 ro ku. Mi sją PSO UU jest: dba nie o god ność ludz ką, miej sce w ro dzi nie i wśród in nych lu dzi oraz szczę ście osób z upo śle - dze niem umy sło wym, wspie ra nie ro dzin, aby by ły one w sta nie spro stać sy tu acjom, któ re po cią ga za so bą fakt uro - dze nia dziec ka z upo śle dze niem umy sło wym I wspól ne ży cie oraz prze kształ cać wła sny ból w go to wość nie sie nia po mo cy in nym. Ce lem PSO UU jest: dzia ła nie na rzecz wy rów ny wa nia szans osób z upo śle dze niem umy sło wym, two rze nie wa run ków prze strze ga nia wo bec nich praw czło wie ka, pro wa dze nie ich ku ak tyw ne mu uczest nic twu w ży ciu spo łecz nym, wspie ra nie ich ro dzin. Sto wa rzy sze nie dzia ła na dwóch po zio mach: lo kal nym (gmi na, po wiat) w 128 Ko łach te re no wych oraz cen - tral nym Za rząd Głów ny PSO UU. Ko ło two rzy wspól no tę ro dzin, osób nie peł no spraw nych i wo lon ta riu - szy, a tak że za trud nio ne go per so ne lu, roz po zna je po trze by, two rzy pro gra my. Na stęp nie re ali za cja tych pro gra mów od by wa się po przez: ini cjo wa nie nie zbęd nych służb i usług, lob bo wa nie, aby by ły one two rzo ne i pro wa dzo ne przez or - ga ny sa mo rzą do we oraz mo ni to ro wa nie ich funk cjo no wa nia przez Sto wa rzy sze nie, sa mo dziel ne or ga ni zo wa nie i pro wa dze nie róż nych usług i służb przez Ko ło, współ fi nan so wa nych przez róż ne pod mio ty pu blicz ne, na za sa dzie po wie rza nia, wspie ra nia lub do fi nan so wa nia, dzia ła nia wła sne, czę sto bez kosz tów, po le ga ją ce na wza jem nym wspie ra niu się przy bar dzo nie wiel - kich kosz tach po kry wa nych z da ro wizn, skła dek człon kow skich czy ma łych gran tów. Ko ła or ga ni zu ją róż ne for my re kre acji dla osób nie peł no spraw nych (np. dys ko te ki dla mło dzie ży), uczest - nic twa w kul tu rze (np. pro wa dzo ne są 3 or kie stry), tu ry sty ki i spor tu. Po pu lar ne są też spo tka nia ro dzin. Na szcze blu cen tral nym pro wa dzo ne są: ini cja ty wy le gi sla cyj ne i lob bing, aby pra wa by ły bar dziej sprzy ja ją ce wy rów ny wa niu szans w uczest nic twie w ży ciu spo łecz nym osób nie peł no spraw nych, a tak że aby po wsta wa ły od po wied nie za pi sy praw ne umoż li wia ją ce two rze nie i fi nan so wa nie kon kret nych form, któ re pro wa dzą or ga ni za cje po za rzą do we dla osób nie peł no spraw nych. Naj czę ściej form ta kich nie po - dej mu ją or ga ny czy in sty tu cje pu blicz ne lub ro bią to nie za do wa la ją co. Jest to wy peł nia nie luk w sys te mie służb pu blicz nych. Za rząd Głów ny pro wa dzi też szko le nia, dzia łal ność wy daw ni czą, a na wet ba da nia na uko we. Współ - pra cu je z mi ni ster stwa mi a tak że wspie ra Ko ła w ich kon tak tach z sa mo rzą da mi, gdy wy stę pu ją trud no - ści. Cen tra la ini cju je tak że no wa tor skie pro gra my i pro mu je wy pra co wa ne w ten spo sób do bre prak ty ki.

15 PSOUU Za rów no na szcze blu lo kal nym jak i cen tral nym po dej mu je my róż ne dzia ła nia, któ re zmie nia ją świa do mość spo łecz ną o po trze bach i pra wach osób nie peł no spraw nych, o po trze bie otwar cia spo łe czeń stwa na in - te gra cję osób nie peł no spraw nych. Jed ną z ini cja tyw PSO UU by ło po wo ła nie w r Dnia God no - ści Oso by z Nie peł no spraw no ścią In te lek tu al ną, któ ry ob cho dzo ny jest w bli sko 100 mia stach i mia stecz kach w for mie in te gra cyj nych prze mar szów z or kie strą, z udzia łem waż nych osób oraz w for mie im prez kul tu ral nych, fe sty nów a na wet se sji rad sa mo rzą do wych po świę co nych pro ble - ma ty ce nie peł no spraw no ści. Pro wa dzi my w Pol sce: ośrod ki wcze snej in ter wen cji dla dzie ci o za bu rzo nym roz wo ju od uro dze nia do 7 ro ku ży cia i ich ro dzin fi nan so wa ne z kon trak tów Na ro do we go Fun du szu Zdro wia i do fi nan so wy wa ne z PFRON 1, ośrod ki re ha bi li ta cyj no -edu ka cyj no -wy cho waw cze dla dzie ci i mło dzie ży z głę bo kim upo śle dze - niem do 25 ro ku ży cia, w któ rych od by wa się re ali za cja obo wiąz ku szkol ne go opła ca na z sub wen cji oświa to wej ze szcze bla sa mo rzą du po wia to we go, oraz re ha bi li ta cja z kon trak tu z NFZ, ewen tu al nie z do fi nan so wa nia z PFRO N, dzien ne cen tra ak tyw no ści opła ca ne z ma łych gran tów sa mo rzą do wych i do fi nan so wa nia z PFRON, warsz ta ty te ra pii za ję cio wej dla do ro słych (fi nan so wa ne z PFRON ze szcze bla sa mo rzą do we go), śro do wi sko we do my sa mo po mo cy zle ca ne przez sa mo rząd ze środ ków rzą do wych, gru po we miesz ka nia chro nio ne, za kła dy ak tyw no ści za wo do wej (za trud nia ją ce oso by znacz nie nie peł no spraw ne in te lek tu al nie w pro - gra mie re ha bi li ta cyj no -go spo dar czym do fi nan so wy wa nym przez PFRON), klu by, or kie stry i in ną dzia łal ność w cza sie wol nym, wspie ra nie osób nie peł no spraw nych in te lek tu al nie w nie za leż nym ży ciu, w tym w sa mo dziel nym wy stę po wa niu we wła snych spra wach (tzw. sel fa dwo ka ci). Współ pra ca z sa mo rzą da mi po le ga na uka zy wa niu im przez PSO UU po trzeb w za kre sie re ha bi li ta cji, edu - ka cji, za trud nia nia, po mo cy spo łecz nej itp. osób nie peł no spraw nych i ich ro dzin, zgła sza niu pro po zy cji form ich za spo ka ja nia, wy stę po wa niu z wnio ska mi o do fi nan so wa nie re ali za cji róż nych pro jek tów pro wa dzo nych w sys te mie cią głym lub oka zjo nal nie. Sa mo rzą dy czę sto prze ka zu ją na ce le sta tu to we PSO UU obiek ty (np. bu dyn ki po szko le czy przed szko lu) lub lo ka le. 1 PFRON Pań stwo wy Fun dusz Re ha bi li ta cji Osób Nie peł no spraw nych two rzo ny jest z wpłat pra co daw ców, któ rzy nie za trud nia ją obo wią zu ją cych 6% osób nie peł no spraw nych

16 CENTRUM DZWONI CEN TRUM DO RADZ TWA ZA WO DO WE GO I WSPIE RA NIA OSÓB NIE PEŁ NO SPRAW NYCH IN TE LEK TU AL NIE Cen trum Dzwo ni po wsta ło w ra mach pro jek tu Sek to ro we go Pro gra mu Ope ra - cyj ne go Roz wo ju Za so bów Ludz kich Pro jekt jest współ fi nan so wa ny przez Pań stwo wy Fun dusz Re ha bi li ta cji Osób Nie peł no spraw nych oraz w 71,8% przez Eu ro pej ski Fun dusz Spo łecz ny (EFS). Cen trum DZWO NI jest ogól no pol skim pro gra mem re ali zo wa nym przez Za rząd Głów ny Pol skie go Sto wa rzy sze nia na Rzecz Osób z Upo śle dze niem Umy sło wym. W ra mach pro jek tu po wsta ło 9 Cen trów DZWO NI (By tom, War sza wa, Zgierz, Ko ło brzeg, Ni dzi ca, Po znań, Gło gów, Ja ro sław, Gi życ ko), w któ rych zo - sta li za trud nie ni do rad cy za wo do wi, psy cho lo go wie/pe da go dzy oraz tre ne rzy pra cy. Umoż li wi ło to zak - ty wi zo wa nie za wo do we bez ro bot nych bądź też bier nych za wo do wo osób nie peł no spraw nych in te lek tu al nie (ONI), któ re sta no wią jed ną z naj bar dziej wy klu czo nych grup spo łecz nych z otwar te go ryn ku pra cy. Łącz na licz ba osób nie peł no spraw nych in te lek tu al nie za re je stro wa nych w Cen trach Do radz twa Za - wo do we go i Wspie ra nia Osób Nie peł no spraw nych In te lek tu al nie w By to miu, Gi życ ku, Gło go wie, Ja ro sła - wiu, Ko ło brze gu, Ni dzi cy, Po zna niu, War sza wie i Zgie rzu wy no si 705 osób, w tym 297 osób sta no wią ko bie ty (42%), na to miast 408 osób męż czyź ni (58%). Jak wy ni ka z do świad czeń eu ro pej skich oraz pra cow ni ków Cen trum DZWO NI klu czo wy mi eta pa mi w pro ce sie ak ty wi za cji ONI są: 1. Oce na wstęp na kan dy da ta do za trud nie nia i stwo rze nie In dy wi du al ne go Pla nu Dzia ła nia. 2. Wy szu ki wa nie miejsc pra cy. 3. Za trud nie nie i szko le nie oso by za trud nia nej w miej scu pra cy. 4. Sta łe wspar cie i mo ni to ro wa nie prze bie gu pra cy. 5. Uczest nic two oso by nie peł no spraw nej już za trud nio nej w gru pie mo ty wu ją co wspie ra ją cej. Pro jekt Cen trum DZWO NI oka zał się du żym suk ce sem, gdyż: Po wsta ło 9 Cen trów Do radz twa Za wo do we go i Wspie ra nia Osób Nie peł no spraw nych In te lek tu - al nie. Cen trum jest je dy ną w Pol sce pro fe sjo nal ną, bez płat ną agen cją po śred nic twa pra cy i do radz twa za wo do we go dla osób z nie peł no spraw no ścią in te lek tu al ną. W każ dym z Cen trum zo sta li za trud nie ni do rad cy za wo do wi, psy cho lo go wie/pe da go dzy oraz tre ne - rzy pra cy. Umoż li wi ło to zak ty wi zo wa nie za wo do we bez ro bot nych bądź też bier nych za wo do wo osób nie peł no spraw nych in te lek tu al nie (ONI), któ re sta no wią gru pę naj bar dziej wy klu czo ną z otwar te go ryn - ku pra cy.

17 CENTRUM DZWONI W swo im dzia ła niach po dej mo wa nych w sto sun ku do ONI, pra cow ni cy Cen trum skon cen tro wa li się na moż li wo ściach, a nie na ogra ni cze niach klien tów, po przez za pew nia nie oso bom wspar cia od po wied nie - go do ich in dy wi du al nych po trzeb. Każ de z Cen trum pod ję ło kon kret ne dzia ła nia ak ty wi zu ją ce, w sto sun ku do swo ich klien tów, któ re moż - na po dzie lić na: spo tka nia in for ma cyj ne z klien tem, wy wia dy psy cho lo gicz ne z klien tem, wy wia dy do rad cze z klien tem, warsz ta ty dla ONI (tre ning umie jęt no ści spo łecz no-za wo do wych dla osób przy go to wu ją cych się do pra - cy, warsz ta ty umie jęt no ści spo łecz nych dla osób przy go to wu ją cych się do pra cy, gru py mo ty wu ją co wspie ra ją ce dla ONI), warsz ta ty prak tycz ne, prak ty ki za wo do we, in dy wi du al ne spo tka nia dla ONI, re je stra cja ONI w Urzę dzie Pra cy, do pa so wa nie sta no wi ska pra cy do oso by, wpro wa dze nie na sta no wi sko pra cy, szko le nie w miej scu pra cy, mo ni to ring, udzie le nie po mo cy w za ła twia niu for mal no ści zwią za nych z za trud nie niem (le karz me dy cy ny pra cy, ba - da nia Sa ne pi du, Urząd Skar bo wy, bank, spra wy ka dro we u pra co daw cy i in ne), udzie la nie wspar cia w miej scu pra cy. Pra wie dwu let nie do świad cze nia pra cy Cen trów po ka zu ją, iż si łą ta kich dzia łań jest kon cen tro wa nie się na in dy wi du al nych moż li wo ściach lu dzi z nie peł no spraw no ścią in te lek tu al ną, co za pew nia zin dy wi du ali - zo wa ne i za leż ne od po trzeb wej ście w praw dzi wy świat pra cy.