Jan Wiśniewski, Jadwiga Kalinowska

Transkrypt

1 Jan Wiśniewski, Jadwiga Kalinowska Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny z czasów biskupa Marcina Kromera (1581) Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2,

2 A R T Y K U Ł Y i M A T E R I A Ł Y Jadwiga Kalinowska, Jan Wiśniewski NAJSTARSZY WARMIŃSKI FORMULARZ WIZYTACYJNY Z CZASÓW BISKUPA MARCINA KROMERA (1581) W s t ę p 1. K IL K A U W A G O W IZ Y T A C JA C H Urząd biskupi nakładał na każdego ordynariusza diecezji obowiązek i p rawo wizytowania podległego jego władzy terenu kościelno-adm inistracyjnegol. Jednakże biskupi diecezjalni niekiedy zaniedbywali obowiązki wynikające z ich urzędu. Dotyczyło to między innymi obowiązku wizytowania parafii swojej diecezji2. W prawdzie wizytacje były znane w Polsce od najdaw niejszych czasów, to jednak szczególny rozkwit tej czynności nastąpił po reform i- stycznym soborze w Trydencie ( ). W spomniany sobór dokonał przew rotu w dziedzinie wizytacji. Nakazał biskupom diecezjalnym, tak ordynariuszom jak i adm inistratorom prawnie ustanowionym, wizytować podległy sobie teren osobiście, a w razie niedyspozycji, przynajm niej katedrę i parafie kolegiackie istniejące na terenie jurysdykcyjnym. Pozostałe parafie mieli wizytować, na specjalne polecenie biskupa, archidiakoni, jako osoby delegowane przez rządcę diecezji. W każdym przypadku biskupi byli odpowiedzialni za przeprowadzenie wizytacji w swojej diecezjis. Najogólniej mówiąc wizytacji kanonicznej biskupa diecezji (to samo należy odnieść do wizytatorów delegowanych przez biskupa) podlegały osoby, instytucje i rzeczy na terenie objętym wizytacją *. W izytacje były aktem wprowadzającym do mającego się odbyć w diecezji synodu, który zajmował się rozstrzyganiem ważniejszych sporów i usuwaniem różnych wykroczeń, ujawnionych w trakcie wizytowania poszczególnych parafii6. W ynikiem przeprowadzonej wizytacji były zawsze protokoły sporządzane przez notariusza publicznego, którego dobierali sobie członkowie komisji wizytacyjnej. Protokoły wizytacyjne przekazywano do kancelarii biskupiej, gdzie po zakończeniu prac przez wizytatorów bywały one dość często wnoszone do ksiąg czystopisowych. Protokoły poszczególnych akcji wizytacyjnych oprawiano zwykle w osobne księgi *. 1 P. M e lc h e rs, D e c a n o n ic a d io e c e s iu m v is ita tio n e, C o lo n ia e 1893; S. L ib ro w s k i, W iz y ta c je d ie ce zji w ło c ła w s k ie j, A r c h iw a, B ib lio te k i i M u z e a K o śc ie ln e, 1964, t. 8, s. 13; A. T o m c z a k, K a n c e la ria b is k u p ó w w ło c ła w s k ic h w o kre sie k s iç p i w p is ó w (X V X V I I I w.), T o r u ń 1964, s A. T o m c z a k, op. cit., s Ib id e m, s. 47; S. L ib ro w s k i, op. cit., s H. E. W y c z a w s k i, W p r o w a d z e n ie d o s tu d ió w u> a r c h iw a c h k o ś c ie ln y c h, W a rs z a w a 1958, ss , S. L ib ro w s k i, op. cit., s A. T o m c z a k, op. cit., ss Komunikoty M azursko-w arm ińskie, 1979, nr 2 (144)

3 140 Jadwiga Kalinowska - Jan Wiśniewski 2. W E W N Ę T R Z N A B U D O W A W IZ Y T A C JI K R O M E R O W S K IC H Zapoznanie się z wewnętrzną budową wizytacji Marcina Kromera z przełomu lat 1581 i 1582 jest konieczne by stwierdzić, czy kromerowski form u larz wizytacyjny znalazł odbicie w protokołach i był rzeczywiście wzorcem dla prac komisji biskupiej w poszczególnych parafiach. Celem uzyskania możliwie pełnej odpowiedzi na powyższe zagadnienie wybrano trzy protokoły wizytacyjne, aby przeanalizować ich treść i porównać z formularzem. Protokoły pochodzą z parafii Frombork (Frauenburg)7, Płoskinia (Plastw igk)8, Tolkowiec (Tolksdorf) *. Poniższy wykaz zawiera spis głównych i ważniejszych części poszczególnych protokołów wizytacyjnych wybranych parafii; Frombork 1. Cyborium 2. Chrzcielnica 3. Ołtarze 4. Inw entarz kościoła 5. Sprawozdanie z dochodów kościelnych 6. Informacja o ołtarzu św. Katarzyny 7. Dochód z beneficjum kapłańskiego tegoż ołtarza 8. O bractwie kapłanów 9. O dochodach bractwa 10. Inw entarz bractwa 11. O kaplicy św. Jerzego 12. Inwentarz tejże kaplicy 13. Badanie parafian 14. Badanie proboszcza 15. Dochody parafialne 16. Inwentarz domu parafialnego 17. Badanie nauczyciela 18. Metoda wychowawcza w szkole parafialnej 19. O bractwie rybackim 20. Inwentarz tegoż bractwa 21. Wizytacja szpitala 22. O dochodach szpitala 23. Informacja o kaplicy św. Jerzego 24. Wizytacja wikariuszy kościoła katedralnego Płoskinia 1. Cyborium 2. Chrzcielnica 3. Ołtarze 4. Inwentarz kościoła 5. Zakrystia 6. Chór 7. Badanie proboszcza 8. Dochody proboszcza 9. Badanie dzwonnika 10. Badanie parafian 11. Sprawozdanie z dochodów kościelnych Tolkowiec 1. Cyborium 2. Chrzcielnica 3. Inwentarz kościoła 4. Księgi kościelne 5. Badanie parafian 6. Dochody kościelne 7. Badanie proboszcza 8. Inwentarz plebanii 9. O dochodach proboszcza 10. Badanie nauczyciela Z powyższego zestawienia, porównanego z treścią i schematem form ularza kromerowskiego, wynika, że w zasadniczym zrębie protokoły odzwierciedlały ten formularz. W przypadku parafii fromborskiej był on jak gdyby za mało szczegółowy, bo nie zawierał np. punktu o badaniu nauczycieli, o czym 7 A r c h iw u m D ie c e z ji W a rm iń s k ie j w O ls z ty n ie (d a le j A D W O ), A r c h iw u m B isk u p ie, В 2, A c ta V is ita tio n is g e n e ra lis E c c le s ia ru m E p is c o p a tu s V a rm ie n s is 1581, к Ib id e m, к a. 9 Ib id e m, k

4 Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny 141 najw yraźniej informuje fromborski protokół wizytacyjny. Natomiast w odniesieniu do pozostałych dwóch parafii form ularz wydaje się być za bardzo szczegółowy, gdyż nie wszystkie jego paragrafy zostały wykorzystane przy opracowywaniu protokołu. Jest to mimo wszystko rzecz dość złudna, gdyż studiując szczegółowo zdanie po zdaniu poszczególnych protokołów stwierdza się, że zostały one tak opracowane, i że niem al w całości wyczerpują treść i poszczególne zagadnienia, poruszane w formularzu. Należy brać jednak pod uwagę, że form ularz jest obrazem parafii funkcjonującej wzorcowo. Stąd też w stosunku do parafii dużych bądź nietypowych, jak katedra we From borku czy kolegiata w Dobrym Mieście, form ularz ten siłą rzeczy mógł spełniać rolę jedynie przewodnika wizytacyjnego. Z kolei w odniesieniu do parafii małych: wiejskich czy też kościołów filialnych, musiał być okrojony do tych zagadnień, które rzeczywiście występowały w ram ach tej konkretnej placówki duszpasterskiej. Przeglądając protokół wizytacyjny np. parafii Tolkowiec zauważa się, że kolejność schematyczna form ularza kromerowskiego nie zawsze była ściśle przestrzegana. W każdym jednak przypadku wizytację rozpoczynano od dokładnego obejrzenia tabernakulum i całego kościoła. Wizytacja tzw. wewnętrzna w protokołach wizytacji 1581/1582 jest nieco w y mieszana z drugą częścią wizytacji zewnętrznej, która dotyczyła dochodów kościelnych. W kromerowskim form ularzu wizytacyjnym tzw. wizytację zewnętrzną zatytułowano De visitatione ecclesiarum parochialium (Wizytacja kościołów parafialnych); wizytacja wewnętrzna nosi tytuł: Visitatio domus parochialis, parochi et parochianorum (Wizytacja domu parafialnego, proboszcza i parafian), zaś trzecią częścią wizytacji zostały objęte te instytucje, które nie były ściśle związane z działalnością czy oddziaływaniem duszpasterskim Kościoła, mianowicie biblioteki, szkoły i szpitale 10. Można zatem powiedzieć, że schemat wizytacji kromerowskiej z przełomu lat 1581/1582 był taki sam, jak w diecezji krakowskiej, którą to wizytację przeprowadzono za rządów bp. F. Padniewskiego ( ) u. Zresztą warm iński form ularz wizytacyjny w zasadniczym zrębie nie odbiegał też od krakowskiej Formy wizytacji kościołów, kleru i świeckich, szpitali i klasztorów z r Analizując w arm iński formularz wizytacyjny, warto przytoczyć opinie ks. Tadeusza Glemmy o kwestionariuszu krakowskim z 1546 roku: Kwestionariusz wizyty kościołów parafialnych każe kontrolować stan domu Bożego, ołtarzy, naczyń i param entów liturgicznych oraz cmentarza, po czym w 13 pytaniach zajmuje się życiem religijnym i m oralnym proboszcza i jego współpracowników, w dalszych 13 życiem «owieczek i wilków», tj. katolików i niekatolików (w tym i Żydów). Osobno mieli wizytatorzy badać stan szpitali, istniejących wówczas w każdej prawie parafii, i stwierdzić, czy przebywający w nich doznawali należytej opieki dla ciała i duszy. Stanem klasztorów męskich i żeńskich, o ile podlegały wizytacji biskupa diecezjalnego, zajmowały się oddzielne kwestionariusze ls. Kwestionariusze klasztorów stanowiły integralną część całej Form y imzytacji 10 N a t ę o d rę b n o ś ć w s k a z u ją sło w a fo r m u la rz a : p o u k o ń c z e n iu w iz y ta c ji k o ś c io łó w p a r a fia ln y c h i p a r a f ia n n ie w y łą c z a ją c p ro b o s z c z a o ra z w iz y to w a ć n a le ż y ta k ż e s z p ita le, je ż e li są b ib lio te k i, p o w in n y b y ć r ó w n ie ż w iz y to w a n e ", p o w in n o się ta k ż e w iz y to w a ć k la s z to r y. 11 T. G le m m a, W iz y ta c je d ie c e z ji k r a k o w s k ie j z la t , N a sza p rz e s z ło ś ć, t. 1, 1946, ss Ib id e m, ss Ib id e m, s. 51.

5 142 Jadwiga Kalinowska - Jan Wiśniewski z 1546 roku, ale praktycznie były trzecim etapem wizytacji parafialnej, poza częścią zewnętrzną i wewnętrzną 14. Słowem, warm iński form ularz wizytacyjny znalazł niemal stuprocentowe odbicie w protokołach wizytacyjnych, przy czym w głównej myśli przewodniej nie odbiegał od krakowskiego formularza wizytacji z roku 1546, opracowanego za czasów biskupa Samuela Maciejowskiego. 3. C Z A S P O W S T A N IA W A R M IŃ S K IE G O F O R M U L A R Z A W IZ Y T A C Y JN E G O Omawiany warm iński form ularz wizytacyjny znajduje się w rejestrze spraw duszpasterskich, zatytułowanym Liber processuum ad parochos dioecesis Varmiensis IB. Owe artykuły wizytacyjne noszą tytuł następujący: Ratio visitandi ecclesias dioecesis Varmiensis (Sposób wizytowania kościołów diecezji warmińskiej) ie. Niezmiernie jednak trudne i chyba niemożliwe jest ustalenie dokładnej daty powstania tego kwestionariusza. Pewne daty ramowe wyznaczają dwa pisma Marcina Kromera do duchowieństwa diecezji w armińskiej w sprawie przyszłej wizytacji. Zapowiedzią przyszłej wizytacji jest Edictum ad parochos de futura visitatione, et morum reformatione (Zarządzenie do proboszczów o przyszłej wizytacji i reformie życia moralnego) z 15 listopada 1580 roku. Drugim dokum entem jest Promulgatio visitationis (Promulgacja wizytacji) z 20 kwietnia 1581 roku, w którym Krom er zapowiada, iż w i zytacja rozpocznie się z końcem m aja lub początkiem czerwca, a wizytatorami będą: Jan Kreczmer kanclerz oraz Jan Schonnovius jezuita z Braniewa 18. W ynika z tego, że kwestionariusz powinien powstać pomiędzy 15 listopada 1580 roku a 20 kwietnia 1581 roku. I tak chyba było istotnie. Został on bowiem umieszczony pomiędzy tymi dwoma dokumentami kromerowskimi oraz z wcześniejszym form ularzem pytań, jakie należało postawić kandydatom do święceń wszystkich stopni 19. Ponieważ wpisy do Liber processuum są bardzo rzadkie, bowiem w ciągu lat 1580 i 1581 wpisano tylko 11 dokumentów, należy zatem przyjąć, że form ularz wizytacyjny został opracowany w pierwszym kw artale 1581 roku. Wskazuje na to nie tylko jego umiejscowienie w księdze Liber processuum, ale także fakt, iż K rom er ogłaszając term in przyszłej wizytacji musiał mieć już opracowany form ularz wizytacyjny, aby wizytatorzy mogli się z nim szczegółowo zapoznać. Koniec roku 1580 nie wchodzi tu w rachubę, gdyż należy wziąć pod uwagę, że rozpoczynał się adwent i okres świąt Bożego Narodzenia, który nie sprzyjał wytężonej pracy w kancelarii biskupiej. Ponadto potrzebny był również czas na opracowanie zestawu pytań dla kandydatów do święceń. 4. A U T O R S T W O F O R M U L A R Z A Form ularz wizytacyjny mógł opracować sam biskup ordynariusz lub kancelaria biskupia, albo wyznaczeni uprzednio do tego zadania wizytatorzy. W rozpatrywanym przypadku należy autorstwo warmińskiego form ularza w i 14 Ib id e m, ss A D W O, A k ta K u r ii, A 88, k Ib id e m, k v, L ib e r p ro c e s s u u m a d p a r o c h o s d io e c e sis V a rm ie n s is. 17 Ib id e m, k Ib id e m, k Ib id e m, k

6 Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny 143 zytacyjnego z 1581 roku przypisać w całości biskupowi Marcinowi Krom e rowi. Za taką tezą przemawia fakt, że M arcin Krom er miał w tym względzie wielkie doświadczenie i nie ulega wątpliwości, że skorzystał z niego w odniesieniu do własnej diecezji, w której przeprowadzał wizytacje. Przed przybyciem na W armię był on aktyw nym dostojnikiem Kościoła krakowskiego, biorąc udział w ważniejszych akcjach, przeprowadzanych na terenie diecezji. Na przykład w roku 1550 został, wraz z kanclerzem Przecławskim, m ianowany wizytatorem kościoła i klasztoru w Pińczow ie20. W prawdzie do tej wizytacji nie doszło, ale mimo to sami wizytatorzy musieli poczynić pewne przygotowania w tym kierunku. Nie obeszło się bez dokładnego przestudiowania Formy wizytacji z 1546 roku, a także przeglądnięcia protokołów wcześniejszych wizytacji krakowskich. Poza tym będąc w Krakowie do 1569 roku zapewne żywo interesował się akcją wizytacyjną, przeprowadzaną za biskupa Filipa Padniewskiego. Zostawszy w 1569 roku koadiutorem warm ińskim, przystępuje do zakończenia wizytacji, rozpoczętej przez Stanisława kardynała Hozjusza. Wszystkie te przesłanki, jak również fakt, jak to wykazano wcześniej, że warm iński czyli kromerowski form ularz wizytacyjny z 1581 roku jest w swoim głównym schemacie niem al identyczny z kwestionariuszem krakowskim z 1546 roku, skłaniają do przyznania autorstw a kwestionariusza Marcinowi Kromerowi. Można również snuć pewne przypuszczenia, że kanclerz Kromera, Jan Kreczmer, mógł wspomagać biskupa warmińskiego w jego pracy nad form u larzem. Dokonał on bowiem osobistego wpisu form ularza do rejestru kancelaryjnego, ale nie w całości. Wpis ręką przyszłego wizytatora szacuje się na trzecią część całości. Reszta została wpisana inną ręką, ale i w tej części widoczna jest ręka kanclerza na marginesie artykułów wizytacyjnych. Te właśnie uwagi m arginalne mogą przemawiać za pewnym udziałem Kreczmera w powstaniu form ularza2). 5. C H A R A K T E R Y S T Y K A 2 R O D Ł O Z N A W C Z A Omawiane artykuły wizytacyjne Marcina Krom era z 1581 roku należą do najstarszych w Polsce. Zachowanym do naszych czasów, starszym od nich, jest jedynie kwestionariusz wizytacyjny dla diecezji krakowskiej z 1546 roku 22. Zarówno więc z tego względu, jak i z uwagi na fakt, że jest najwcześniejszym warm ińskim form ularzem wizytacyjnym, zasługuje na wydobycie go na światło dzienne i udostępnienie szerszemu gronu historyków. Przede wszystkim jednak należy podkreślić wielką przydatność tego form ularza w kwerendzie nad dziejami W armii w drugiej połowie XVI wieku. Ów form ularz wizytacyjny jest niejako szczegółowym spisem treści tego, co zostało zebrane w protokołach wizytacyjnych. Wizytacje były przeprowadzane na podstawie wcześniej przygotowanego kwestionariusza. Stąd też form u larze wizytacyjne są podstawowym źródłem, z którym należy się zapoznać przed rozpoczęciem studiów nad samymi protokołami wizytacyjnymi. Zapoznawszy się z form ularzem wizytacyjnym można na wstępie stwierdzić, że wizytacja zewnętrzna dotyczy spraw materialnych, społecznych i związanych z należytym funkcjonowaniem wszelkich instytucji przykościelnych, natom iast 20 T. G le m m a, op. cit., s A D W O, A k ta K u r ii, A 88, k v. 22 T. G le m m a, op. cit., d o d a te k, ss

7 144 Jadwiga Kalinowska - Jan Wiśniewski wizytacja wewnętrzna skupia się nad życiem moralno-obyczajowym kleru. Właściwie wizytacje przedtrydenckie i potrydenckie nie różnią się między sobą pod względem zakresu spraw, które podlegały kontroli wizytatorów w parafii, gdyż sobór trydencki podniósł bardziej rangę tej instytucji, a nie zajmował się kwestią tego, co ma być wizytowane 2S. Jaką zatem treść i rodzaj informacji kryje kromerowski form ularz wizytacyjny z 1581 roku? Całość spraw podlegającą badaniom wizytatorów można zgrupować najogólniej w dziesięciu głównych zagadnieniach: 1. Beneficja, 2. Bractwa, 3. Sprawy gospodarcze, 4. Liturgia-kult, 5. Klasztory, 6. K ontrreformacja, 7. Personalia, 8. Stypendia lipskie, 9. Szkoły, 10. Szpitale21. Każdy protokół wizytacyjny konkretnej parafii rozpoczynał się wstępem, określającym jej przynależność administracyjną. W prawdzie kromerowski formularz wizytacyjny nie zawiera takiego wstępu, jednak był on oczywisty i stanowił podstawowy element, którego nie sposób było pominąć i przejść do dalszych zagadnień, że widać uznano za rzecz zbędną umieszczanie go w kwestionariuszu. Zatem akta wizytacyjne stają się doskonałym źródłem do opracowania sieci parafialnej i przynależności do archiprezbiteratów. Dalej akta wymieniają poszczególne wsie w ram ach parafii, co stwarza możliwość badań nad osadnictwem warm ińskim II połowy XVI wieku. Następne zagadnienie to beneficja i sprawy gospodarcze, które można nazwać ogólnie uposażeniem. Rozróżnia się tu uposażenie proboszcza i kościoła parafialnego od innych instytucji kościelnych. Protokoły wizytacyjne nie ograniczają się tylko, w myśl polecenia formularza wizytacyjnego, do opisu aktualnego stanu posiadania danego beneficjum, ale sięgają do źródeł, które spowodowały powstanie tego uposażenia, a także omawiają kwestię prawnego korzystania z uposażenia, łączenia beneficjów oraz spełnienia woli fundatorów. Dalej, zajm ują się stanem zachowania budynków sakralnych, mieszkalnych i gospodarczych oraz tym, w jakiej formie te dochody napływ ają do korzystającego z uposażenia. Bardzo ważne dla historyków sztuki są uwagi wizytatorów o wyposażeniu kościoła. Osobne zagadnienie stanowią bractwa: historia ich powstania oraz kwestia zachowania pewnych zwyczajów i obrzędów, obowiązujących członków danego bractwa. Kwestionariusz porusza również sprawę dochodów bractw i opisuje ich aktualny stan posiadania. Bodajże najobszerniej kromerowski formularz wizytacyjny traktuje sprawy liturgii i kultu bożego. Według kwestionariusza wizytatorzy powinni skupić się nad zachowaniem odpowiednich przepisów w czasie sprawowania poszczególnych sakram entów i odprawiania nabożeństw, a także nad stanem poszczególnych param entów kościelnych, co jest nie tylko ważne dla historyka liturgii, ale i historyka sztuki. Szczególnie dokładnie kwestionariusz poleca zająć się duchowieństwem. Biskupa interesowało pochodzenie proboszcza i innych duchownych wszystkie dane personalne, wykształcenie, stan życia religijno-moralnego, posłuszeństwo wobec przełożonych (zwłaszcza biskupa) oraz jego najbliższe otoczenie i kontakty towarzyskie. Do grupy spraw personalnych należy wliczyć opinie o obyczajach, wierze i wynagrodzeniu służby kościelnej: ministrantów. 23 S. L ita k, A k ta w iz y ta c y jn e p a ra fii z X V I X V I I I w ie k u ja k o źró d ło h is to ryczn e, Z e sz y t y N a u k o w e KUL,, t. 5, 1962, n r 3, s P o r. tłu m a c z e n ie fo r m u la r z a S p o só b w iz y to w a n ia k o ś c io łó w d ie c e z ji w a rm iń s k ie j. 25 W y k o r z y s ta ła to ź ró d ło A. O lcz y k, Sieć p a ra fia ln a b isłcupstuio w a rm iń s k ie g o do ro k u 1525, L u b lin 1961.

8 Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny 145 kościelnych, zarządców dochodów parafialnych oraz innych pomocników przykościelnych. Parafianie byli badani pod względem uczestnictwa we mszy św. i nabożeństwach. W izytatorów interesowało to, czy na terenie parafii są heretycy, czy praktykuje się obrzędy zabobonne i jakie jest morale parafian. Akcja kontrreform acyjna wyrażała się w ścisłej kontroli bibliotek i książek nauczycieli oraz pieśni wykonywanych w czasie nabożeństw. O ile wizytatorzy natknęli się na książki lub pieśni zagrażające wierze, mieli obowiązek usunąć je. Ratowaniu W armii przed zalewem innowierstw a służyć m iały imienne spisy heretyków, aby później podjąć wobec nich odpowiednią akcję. Klasztory. W czasie wizytacji zwracano uwagę na ćwiczenia duchowne, warunki mieszkaniowe, liczbę zakonnic. Szpitale ich wizytacje obrazują stan ówczesnego lecznictwa, opieki nad chorymi i w arunki przyjęcia do zakładu leczniczego. Protokoły wizytacyjne przedstawiają dość szczegółowo stan uposażenia szpitali. Osobną kartę stanowi szkolnictwo: stypendia lipskie i szkoły parafialne. Form ularz zalecał spisać wszystkich uczniów korzystających ze stypendium oraz wskazać źródło pochodzenia tego stypendium dla biednych studentów warm ińskich w Lipsku, jak również informacje o tym, kto ich tam wysłał i jakie były efekty ich nauki. Historycy szkolnictwa parafialnego mogą sporo dowiedzieć się z protokołów wizytacyjnych o liczbie uczniów, sposobie nauczania i obyczajach nauczycieli. Form ularz wizytacyjny dla diecezji warm ińskiej z 1581 roku wskazuje, że protokoły wizytacyjne 1581/1582 są wszechstronnym źródłem dla badań historycznych. Mogą posłużyć do szczegółowego przedstawienia wielu spraw W armii II połowy XVI wieku, przede wszystkim zagadnień religijno-m oralnych, ale nie tylko. Uwidacznia się tam przecież problem atykę adm inistracyjno-osadniczą, gospodarczą, bibliotekoznawczą, szkolną, dotyczącą szpitalnictwa (jego sieci) oraz budownictwa sakralnego i sztuki. Ponieważ najstarsze obok krakowskich akta wizytacyjne potrydenckie w Polsce były dotąd mało wykorzystane w publikacjach, postuluje się podjęcie wydania protokołów wizytacyjnych, przynajmniej wizytacji przeprowadzonej przez Stanisława Hozjusza w latach oraz Marcina Kromera z przełomu 1581 i 1582 roku. W prawdzie protokoły kromerowskiej wizytacji były już w części wykorzystane, chociażby w artykułach biskupa Jana Obłąka i innych autorów 2*, tym niem niej wiele zagadnień z nimi związanych oczekuje nadal na swego badacza. 6. Z A S A D Y E D Y T O R S K IE Krom erowski form ularz wizytacyjny pochodzi z drugiej połowy XVI wieku, wobec tego za podstawę wydawniczą przyjęto aktualnie obowiązującą Instrukcję wydawniczą z 1953 ro k u 27. Są jednak pewne odstępstwa od tej instrukcji. 26 J. O b łą k, K a p lic e p o ls k ie M a r c in a K r o m e r a n a W a rm ii, s t u d ia W a rm iń s k ie, t. 2, 1965, ss. 7 30; te n ż e, Z ż y c ia e u ch a rystyczn e g o n a W a r m ii w d r u g ie j p o ło w ie X V I w ie k u, ib id e m, t. 6, 1969, ss. 5 23; te n ż e, Z a g a d n ie n ia duszp a ste rstw a lu d n o ś c i p o ls k ie j n a W a r m ii w I I p o ło w ie w ie k u X V I, ib id e m, t. 7, 1970, ss. 9 33; H. G u lb in o w ic z, G e n e z a K o n s ty tu c ji H o z ja ń ś k ic h S e m in a r iu m D u c h o w n e g o w B ra n ie w ie, ib id e m, t. 5, 1968, ss ; W. N o w a k, G eneza A g e n d y b is k u pa M a rc in a K ro m e ra, ib id e m, t. 6, 1969, ss ; E. P rz e k o p, P o w s ta n ie 4 o rg a n iz a c ja p r a w na k a p itu ły k o le g ia c k ie j w D o b r y m M ie ście do r o k u 1429, ib id e m, t. 6, 1969, ss In s tr u k c ja w y d a w n ic z a d la źró d e ł h is to ry c z n y c h od X V I d o p o ło w y X I X w ie k u, o p r. K. L e p sz y, W ro c ła w K o m u n ik a ty..

9 146 Jadwiga Kalinowska - Jan Wiśniewski W publikowanym kromerowskim form ularzu wizytacyjnym z 1581 roku zmodernizowano pisownię łacińską, a także rozwiązano skróty paleograficzne. W nawiasach klamrowych znajdują się uzupełnienia wydawcy. Form ularz zawiera znaki tekstowo-marginalne, które w Ratio visitandi (Sposobie wizytowania) zostały oznaczone pierwszą literą alfabetu a, a dalszymi wszelkie zmiany pisma i ręki. Od początku tekstu do miejsca, w którym umieszczono literę d, tekst pisany jest ręką Jana Kreczmera. Owe znaki tekstowo-marginalne posiadały zapewne, spisane na luźnych kartkach, wyjaśnienia i uzupełnienia, które czyniły sam form ularz bardziej szczegółowym i doskonalszym. Niestety, nie odnaleziono tych luźnych notatek, stąd niemożliwe jest bhższe omówienie znaczenia tych znaków. Przypisy tekstowe umieszczono pod tekstem łacińskim, a przypisy rzeczowe przy tłumaczeniu. Drukowany tekst formularza wizytacyjnego nie odtwarza jego układu graficznego. Został on pominięty dlatego, aby lepiej wydobyć treść kwestionariusza. Stąd też znaki interpunkcyjne i a linea podano zgodnie z wymogami logiki. Pozostawiono jednak zasadniczy oryginalny podział form ularza na główne jego części, które obejmują pewną całość zagadnień związanych z kontrolą każdej parafii, np. wizytację biblioteki, szkół czy szpitali. Powyższe zasady, które zostały przyjęte przy publikowaniu tekstu, pozwolą, miejmy nadzieję, na właściwsze zrozumienie intencji autora tego kwestionariusza. O ryg. n ie zn a n y K o p ia w spółcz.; O lsztyn, A D W O, A r c h iw u m B is k u p ie A 88 k. 97 I04v. T o m A D W O, A 88 o w y m ia ra c h 31X2iX 7 c m, o p ra w a te k tu ro w a, tw a rd a, k a r t p a p ie ro w y c h 400, z a ty tu ło w a n y L i b e r pro ce ssu u m ad p a ro ch o s D ioecesis V a rm le n s is z a w ie ra k o p ie w spó łcze sn ych ró ż n y c h ro zporządzeń K u r ii B is k u p ie j, o d p is y llstó u ; i d o k u m e n tó w w jęz. ła c iń s k im p ism o k ilk u rą k. [k. 97r] RATIO VISITANDI ECCLESIAS DIOECESIS VARMIENSIS Inprimis sacris canonibus consentaneum erat inchoasse visitationem ab ecclesia cathedrali et collegiata ac inde ad m onasteria virorum et mulierum (si qua essent) necnon parochiales, capellas seu oratoria, scholas, bibliothecas ac postremo ad hospitalia transivisse. Sed quia hic ordo hoc tem pore servari commode non potest, ubi et qua ratione commodius ac compendiosius videbitur, ad visitationem huiusmodi procedetur. De visitatione ecclesiarum paroehialium Inspiciatur ciborium seu locus, in quo Venerabile Sacram entum Eucharistae eta sacrum chrisma asservatur. Consideretur qua custodia, securitate ac m unditie id fiat. E t quis solitus sit aperire et serare ciborium, et quis ad id claves servet. Q uaeratur quando et quoties sacra Eucharistia renovetur, et quot hostiae plerunque pro usu infirm orum asservari soleant* notabene sacrum chrisma et oleumb. Sim iliter perquiratur de quo anno sacri liquores, et ubi consecrati sint, et unde allati, et per quos, et an pro pretio, [k. 97v] et quanto, aut gratis. Et quid [cum] veteribus liquoribus factum sit. An perenne a Z n a k t te k s to w o -m a rg in a ln e b N a d p is a n e n ie z n a n ą rę k ą

10 Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny 147 lumen dies noctesque indesinenter, vel quibus temporibus, et quandiu singulis temporibus ante Sacram entum Eucharistiae ardeat. Baptisterium 0. Inspiciatur baptisterium, "qua clausura et m unditie asservetur et quaeratur, quis claves ad hoc teneat. Item an aqua baptismi consecrata sit, a quo, quando, et an sacrum chrisma infusum sit. V ideatur quam decenter et religiose serventur reliquiae sanctorum, quarum principaliores, quae sint cognoscibiles, nom inatim describantur, praesertim si auro et argento inclusae reperiantur. De capsulis ac thecis reliquiarum, de vasis aureis et argenteis, praesertim calicibus, an ii integri sint aut profanati, deque corporalibus, sacris vestibus et ornamentis habeatur inquisitio, et quam nitide et integre ea omnia conserventur atque inventarium desuper conscribatur, vel alias conscriptum describatur et cum eo inventa conferantur. Altare m aius0. Quae omnia in sacrario seu ad altare maius fieri prim um convenit. Ubi et pallae, mappae, tabulae tam pictae quam sculptae, candelabra et alia necessaria in altaribus inspiciantur, an omnia satis munda sint, nitida et non lacera. Imagines0. Eadem ratio habeatur in dispiciendis imaginibus quibuscunque, si quae reperiantur m inus religiosae, minusve decentes, elim inentur0. Lotio corporalium0. Circa lotionem corporalium doceantur parochi cautionem hanc adhibere, ut prim a ablutio per ipsum sacerdotem, aut eo absente, per diaconum, vel saltem subdiaconum fiat, et postea dentur honestis feminis ad lavandum, hoc tamen proviso, ut prim a ablutionis aqua, in qua nullae aliae pallae lavari debent, in baptisterium m ergatur, aut saltem eo im m ittatur, quo vetus aqua baptism i effundi consuevit, [k. 98] Adm oneantur iidem parochi post lotionem eadem corporalia reconciliare secundum formam, quae illis tradetur a Dominis Visitatoribus. Missalia0. Inspiciantur missales libri, an sint integri, et quales praesertim, si habeant canonem integrum, item: gradualia, antiphonaria, psalteria, breviaria, notulae et alii libri ecclesiae ac altarium singulorum. Agendae potissimum inspiciantur e quarum norm a et praescripto sacram enta adm inistrantur. Considerentur cerei, candelabra, cruces, vexilla, organa et alia ornamenta ecclesiae. Altaria m inora0. Ab altari m aiore procedatur ad alia m inora. Investigetur ad singula altaria, num sint aliqua erecta seu fundata sacerdotia in illis, quae et quot, sub quo titulo et de cuius iure patronatus vel collatione, seu dispositione. Quis sit cuiuslibet sacerdotii vicarius seu altarista et a quo provisus. Ostendat literas investiturae seu provisionis aut commendae. Investigatio0. Si nullas habet quaeratur ex eo, an solitum debitae oboedientiae Episcopo Varmiensi, Ordinario suo unquam praestiterit iuram entum, et dicat quamdiu detinuerit illud sacerdotium, et qua authoritate ingressus sit, e t an omnes et singulos proventus sibi usurpaverit, aut quos et quantos, et in quem usum eos converterit. Si est extraneus aut ignotus sacerdos, quaera tu r etiam de ordinibus literis form atis et dimissoriis illius. Sacerdotia0. Si nullus extat beneficiatus, inquiratur quamdiu vacet illud sacerdotium, quis proventus percipiat, et quonam ii convertantur, au t ubi et qua securitate asserventur, et quantum extat in num erata pecunia de colleca Z n a k i te k s to w o -m a rg in a ln e с N a m a rg in e s ie rą k ą Ja n a K re c z m e ra, s e k re ta rz a M a rc in a K ro m e ra c - c N a m a rg in e s ie rą k ą Ja n a K re c z m e ra, s e k r e ta r z a M a r c in a K ro m e ra d S tą d do k o ń c a p is m o in n e j r ę k i 10*

11 148 Jadwiga Kalinowska - Jan Wiśniewski tis proventibus huiusmodi. Rogetur etiam vicarius seu sacerdos; num annexum ' seu alias non' suppressum et extinctum, vel quot vicarias, seu sacerdotia simul obtineat, et quae aut ubi consistentia et quo titulo, et quis ea univerit et extinxerit, qua authoritate et ex qua causa, et quis fructus percipiat de annexo, unito et suppresso sacerdotio huiusmodi et quonam convertantur, aut [k. 98v] ubi asserventur. Obligationes0. Fundatio ac dotatio cuiusquam sacerdotii exigatur et exhibita diligenter perpendatur, ac certo cognoscatur num fundatorum piae voluntati in dicendis missis aliisque per eosdem fundatores ordinatis officiis satisfiat. Si literae fundationis aut copia illarum non extant, quaeratur nihilominus, quoties et quibus diebus per hebdomadam in eodem altari missas, et quas missas celebrare, et quomodo alias illi sacerdotio deservire solitus sit. Reditus0. Quantum habeat in reditibus annuis, ubi et in quibus consistant huiusmodi reditus, et a quo, vel quibus exigendi. Specificentur fundi bona stabilia, census fixi et pecuniarii ac restantes pecuniarum haereditariarum summae nondum persolutae, cum designatione personarum, qualitatum, locorum et tem porum et aliarum circum stantiarum necessariarum. An aliquid eorum sit alienatum, aut perm utatum, vel in emphiteos datum: quibus, cum quibus, per quos, ad quod tempus, quanti et quare et quorum consensu. An omnes proventus huiusmodi sint salvi et percipiantur etiam num integre: an vero aliqui ex iis perierint; qui et quanti, ubi, qua occasione, a quo tempore et cuius culpa perierint. De exactione proventuum 0. An tempore constituto persolvantur, si minus, quaeratur cuius culpa id fiat, an non culpa et negligentia eorum, quorum interest proventus huiusmodi in tempore exegisse, vel an iidem de non solutione huiusmodi unquam coram m agistratu seu prefecto questi sint. An extet aliqua summa num eratae pecuniae, quanta, unde collecta et ubi ea servetur. Fraternitates0. Sim iliter fiat inquisitio de fraternitatibus, earum que fundationibus altaribus, sacerdotiis, proventibus et facultatibus. An fraternitas sit antiqua vel nova, a quo erecta vel confirmata. An extent literae erectionis vel confirmationis fraternitatis huiusmodi. Quae ostensae diligenter inspiciantu r et perquiratur an fraternitatis iura serventur et pie erectioni satisfiat, [k. 99] Quoties in anno vigiliae et exequiae fraternitatis peragantur et quibus temporibus. Quam frequenter illis intersint fratres et an anim advertatur in absentes et quomodo. Circa officium sepulturae, quam diligentes et religiosi existant, et quae alioqui pietatis officia exerceant. Quoties conveniant fratres in anno ad compotandum et quantum cerevisiae singulis vicibus exhauriatur, quantum que fratres singuli quotannis contribuant, tam pro sustentatione fra ternitatis quam compotatione. Quantum inde colligatur et quonam contributiones huiusmodi perveniant. Quis eligat et constituat seniores seu provisores, quibus temporibus et quoties. Quando, quoties, cui et in quorum praesentia seniores rationem adm inistrati officii reddant. Inquiratur in statuta fraternitatum, qualia sint et a quo condita et confirmata. Si quid forte parum religiosum, Christianae charitati adversum, inordinatum, inducens ad peccatum aut scandalosum in illis reperiatur, m utetur si commode fieri potest, sin m inus ad a Z n a k i te k s to w o -m a rg in a ln e b N a dpisane n ie zn a n ą rą k ą с N a m a rg in e s ie rą k ą Ja n a K re c z m e ra, se k re ta rz a M a rc in a K ro m e ra c - c N a m a rg in e s ie r ę k ą J a n a K re c z m e ra, s e k r e ta r z a M a rc in a K ro m e ra e N adpisane

12 Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny 149 Illustrissimum Dominum Cardinalem referatur. De fundis, censibus, proventibus et restantibus summis quaeratur ut supra, tandem de omnibus ad vicariae seu fraternitatis altare pertinentibus. Inventarium, si quod extat, proferatur. Inventa inspiciantur et cum inventario conferantur ac conscribantur. 'C erei altaris'. Praeterea inquiratur, an cerei tam in altaribus quam ante ea, et praesertim artificum et fraternitatum procurentur, debitisque tem poribus horarum seu divinorum officiorum accendantur. 'A qua benedicta'. An aqua benedicta teneatur pro aspersione et usu christifidelium et quibus diebus ea benedicatur. 'Fabrica ecclesiae'. Investigentur portae et claustra sacrarii et templi. An vitrici seu provisores ecclesiarum tem plum sartum tectum curent. Anne fenestrae sint lacerae, ventisque nymbis et nivibus perviae. An quid alicubi ruinosum, vel restaurandum appareat, vel an quid sit aliud, quod parum deceat, quodve oculos ingredientium offendat. [k. 99v] Visitatio domus parochialis, parochi et parochianorum Absoluta visitatione ecclesiastica procedatur ad visitationem domus parochialis, parochi et parochianorum ut sequitur: Parochus'. Q uaeratur de nomine, cognomine ac aetate pastoris, et insuper si ignotus sit vel extraneus, de patria, natalibus, ordinibus, dimissoriis ac formatis literis illius. Num ipse principalis rector sit, an vicarius mercenarius, quo casu consideretur causa absentiae principalis rectoris, quo titulo praesit, an habeat investituram aut commendam: ostendat literas insuper. Si nullas habet perquiratur nihilominus, an solitum debitae oboedientiae iuram entum Episcopo Ordinario suo unquam praestiterit et quamdiu praefuerit, quis ei curam anim arum commiserit et qua authoritate se ingesserit, et an nesciat talem, qui non sit legitime vocatus, missus aut designatus, non habere facultatem ligandi e t solvendi, et quid causae fuerit, cur investituram im petrare non curaverit, aut cur illi negata sit. Perquiratur de vita, m oribus ac doctrina parochi; num sit vagabundus, aleator, ebriosus, tabernarum frequentator, rixosus, percussor, notorius concubinarius vel alias scandalosus, an habitum clericalem decentem e t tonsuram deferat3, an habeat breviarium, rubricellam et horas canonicas una cum cursu Beatae Virginis quotidie, aut quibus diebus recitet et secundum cuius ecclesiae seu dioecesis ritum. 'Fam ilia parochi'. Exploretur eius familiaris conversatio et honestas familiae, praesertim cuiusmodi "focariam etb feminas et pueros et quot eorum numero domi suae alat3. Investigetur an non clandestinum aliquot coniugium intercedat ipsi cum domestica aliqua aut alia femina et a quo tem pore3, [k. 100] Num omnia calleat, quae ad officium suum spectant, et an habeat et legat statuta synodalia dioecesis Varmiensis3. Missa'. Quibus diebus et quoties per hebdomadam Missas celebret vel per eapellanum celebrari faciat, cum cantu vel privatim sine cantu, et quem ordinem ac modum servet in electione. Missarum celebrandarum. An et quoties, et quibus tem poribus solitus sit confiteri peccata sua antequam accedat ad altare, ubi et cui sacerdoti3. An norit in legenda Missa, quid secrete, quidque alta et intelligibili voce pronuntiandum sit. a Z n a k i te k s to w o -m a rg in a ln e b N a d pisane n ie z n a n ą rę k ą c - c N a m a rg in e s ie rę łc ą Ja n a K re c z m e ra, s e kre ta rza M a rc in a K ro m e ra с N a m a rg in e s ie rę k ą Ja n a K re c z m e ra, se k re ta rz a M a rc in a K ro m e ra

13 150 Jadwiga Kalinowska Jan Wiśniewski Collectae'. Exam inetur et doceatur de impositione collectarum. Si imperitior videbitur, perquiratur etiam quomodo circa pronuntiationem canonis, fractionem, sumptionem et fractationem sacram enti ac oblutionem se gerat. An non Credo m utilum et detruncatum decantetur. An non aliquoties Praefatio aut Oratio Dominica vel penitus om m ittantur, vel sub silentio recitentur in Missa cantata. An aliquas et quas orationes canoni immiscere privatim solitus sit praesertim circa communionem. Iubeatur canonem quam simplicissime sine additamento, lente ac devote proferre, suamque specialem devotionem agendarum gratiarum et privatarum precum dicendarum in tempus, quod peracto sacro impendere illi officio constituerit, differre. 'M inister altaris et aedituus'. An m inistrans ad altare sive sit clericus, sive laicus utatur superpelliceo. Sim iliter an aeditui quoties sacramenta: Eucharistiae, unctionis et baptismi m inistrantur et in celebrationibus Missarum, divinorum officiorum ac processionibus, quibuscunque superpelliceis sint induti. 'Cantiones Germanicae'. An cantiones aliquae Germanicae canantur a populo, ante vel post contionem, vel in sacro Missae aut post, aut quando et quae. Lutheranae vel alias recens introductae antiquitusque minime receptae, abrogentur", [k. loov] Doceatur parochus admonere populum in sacris contionibus, ut ad recitationem sancti Evangelii surgat et erigat corda, muniat se signo sanctae Crucis contra insidias inimici et attente cum devotione audiat textum sancti Evangelii, quae admonitio incredibilem attentationem parat. 'Orationes post contionem'. An unquam vel quibus temporibus et diebus ex suggesto Orationem Dominicam, Salutationem Angelicam, Symbolum Apostolorum, Decalogum, Confessionem Generalem simul absolutione cum populo recitet. 'Festa [et] ieiunia'. An dies festos omnes p er totius anni circulum celebrandos et ieiunia observanda norit observandosque et observanda diebus Dominicis indicat. L ib ri' Inquiratur e quibus libris concionetur, quos authores habeat et legat, qui omnes erunt inspiciendi. Si qui noti aut suspecti erunt auferendi et tollendi sunt. Negligentia'. An ipse aut eius capellanus unquam deses aut negligens fuerit in administrandis sacramentis; praesertim baptismi, poenitentiae ac Eucharistiae. An non aliquando infantes absque baptismo et adultos absque confessionibus et Eucharistia ipsius vel capellam culpa decedere contingat. P atrini'. Inquiratur, quot comparentes in susceptione infantis ad sum mum et minimum admittat. M oneatur de admittendo uno aut altero et non pluribus iuxta decretum sacri Concilii Tridentini. M oneatur quilibet parochus, u t habeat peculiarem codicem, in quo diem, mensem, annum, nomen baptisati et nomina susceptorum conscribat iuxta decretum praefati Concilii. Cuius decreti exemplum descriptum illi praesentetur ad hoc, ut ex praescripto eiusdem decreti Dominorum Visitatorum m andatum huiusmodi commodius exequi valeat. Atque iniungatur illi, ut decreti eiusdem exemplum codici conficiendo praefigat, u t successor parochus privata authoritate id introductum ita esse ne putet. 'Baptism um in causa necessitatis'. M oneatur docere plebem, praesertim a Z n a k i te k s to w o -m a rg in a ln e с N a m a rg in e s ie r ę k ą Ja n a K re c z m e ra, se k re ta rz a M a r c in a K ro m e ra c -c N a m a rg in e s ie rą k ą Ja n a K re c z m e ra, se k re ta rz a M a rc in a K ro m e ra

14 Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny 151 obstetrices et matronas, quomodo se gerere debeant si quando baptisandum sit in casu necessitatis, ut noverint m ateriam 0, form am baptismi quocunque idiomate. Ne tam en praesum ant baptisare nisi evidens necessitas postulet, et tunc [k. 101] nonnisi absente sacerdote, aut aliquo in sacris ordinibus constituto, qui prae caeteris per se ipsum m unus exequi possit et debeat. An infantes sine baptismo et adultos sine poenitentia*1 et communione decedentes, schismaticos bvel haereticos etb excommunicatos sacro loco condere solitus sit. 'Sacram entum poenitentiae'. Idem si rudior videbitur, exam inetur circa sacram entum poenitentiae, oirca differentiam inter peccata m ortalia et venialia ac circa formam absolutionis, quam si non noverit, doceatur deturque illi in scriptis. Confessio'. Idem si videbitur, adm oneatur de interrogationibus, quas adhibere debeat in confessione uniuscuiusque peccatoris, praesertim illius, qui simplicior et verecundior appareat. Prim o cognito statu et conditione confitentis, interroget eum; ex quo tempore non sit confessus, quia unusquisque tenetur saltem semel in anno, cum ad annos discretionis pervenerit confiteri peccata sua et communionem suscipere, alioqui peccavit m ortaliter. Pueri ta men vel puellae, qui post annos discretionis non fuerint de hoc instructi, non sunt tem ere condemnandi de peccato mortali, sed debent acriter reprehendi. Item interroget, an in ultim a confessione malitiose reticuit aliquod peccatum mortale, vel quod credidit esse mortale. Quia peccavit m ortaliter violando sacram entum poenitentiae cum absolutio facta sit propter eius m alitiam super indebita m ateria et indisposita, et ideo tenetur reiterare confessionem illam et omnes procedentes confessiones imperfectas, quia in illis, quas hoc modo fecit non fuit vere sacram entum poenitentiae. Item interroget, si complevit poenitentiam a sacerdote iunctam pro peccatis m ortalibus confessis, quia si non complevit eam ex dolo, peccavit et tenetur eam adimplere, si eam recordatur. Confessarius tamen poterit eam commutare, si peccator illam recordatus fuerit, dummodo non fuisset illi imposita a superiore, nim irum ab episcopo propter peccata et casus, a quibus ipse vel alias inferior non posset absolvere. Item interroget, an peccator sit excommunicatus aliqua excommunicatione maiore, vel minore. Quia si sit, debet prius absolvi ab excommunicatione quam a peccatis, eo quod excommunicatus non est particeps sacramentorum. [k. lolv] Item interroget etiam, an calleat Orationem Dominicam, Salutationem Angelicam, Symbolum Apostolorum, Decem praecepta et alia, quae sunt fidei ac saluti necessaria. Si nescit, arguat eum et iniungat ei, ut discat omnino. Item investigat diligenter, an gerat odium, rancorem vel inim i citiam contra aliquem, et an paratus parcere sit seu condonare illis, qui ipsum offenderunt, vel in ipsum vel suos peccaverunt. Item an velit abstinere a peccatis, quae hactenus commisit, et an velit satisfacere ac emendare, si quid alicui abstulit, tam in fama quam in rebus. Quibus omnibus exploratis noverit pro modo culpae condignam poenitentiam imponere. 'Casus reservati'. Q uaeratur an novit casus reservatos, in quibus6 ipse absolutionem impendere non possit et confitentes ad episcopum rem ittere debeat, et an unquam in talibus casibus aliquos absolverit, vel ad episcopum remiserit. a Z n a k i te k s to w o -m a rg in a ln e b N a d p is a n e n ie z n a n ą rę k ą b -b N ad p isa n e n ie zn a n ą rą k ą с N a m a rp in e s ie r ę k ą J a n a K re c z m e ra, se k re ta rz a M a rc in a K ro m e ra c -c N a m a rg in e s ie rą k ą J a n a K re c z m e ra, se k re ta rz a M a rc in a K ro m e ra

15 152 Jadwiga Kalinowska - Jan Wiśniewski 'Delatio Eucharistiae'. Perquiratur qua reverentia et quibus caeremoniis deferatur Eucharistia per plateas ad infirmos, an cum superpelliceo et stola, necnon praecedente lucerna ardente et tinnitu campanulae ad minus, aut quomodo. Admoneatur docere populum ex suggesto, ut tali casu assuescat comitari Venerabile Sacram entum cum vel sine cereis. Qui tam en possunt, ut cereos ardentes praeferre non negligant, nec erubescant. Sim iliter qua reverentia viaticum referatur extra per campos ad infirmos, admoneatur parochus habere dependentem stolam a collo more sacerdotum gestareque secum tintinnabulum, quod commodo aliquo loco appendatur, ita ut inter eundem sponte tinnitum edat. Doceaturque populus, ut talibus signis admoniti in via et agris statim Deo praesenti debitum cultum et reverentiam exhibeant. Si tam en aliquod periculum, scandalum aut irreverentia Sacramento in via imminere verisim iliter tim eatur post habitis sdgnis supradictis simpliciter sub silentio Sacramentum deferatur. 'Communicandi modus'. M oneatur parochus communicaturis recitare Generalem Confessionem eisque absolutionem impenderi. Deinde quoque recitare tribus vicibus: [k. 102] Domine non sum dignus etc. iubens eos singulis vicibus tundere pectus. Inquiratur an aliquos unquam communicaverit sub utraque specie et quot, quos, et quoties, vel an aliqui parochiani existant, qui talem communionem ab eo pertinaciter flagitarint, edat nomina eorum". M atrimonium'. An norit tempora interdicti sollenisandi matrimonii. Iubeatu r tem pora in statutis synodalibus expressa observare, praeterquam quod tempus Septuagesimae usque ad feriam quartam Cinerum exclusive decreto Concilii Tridentini deinceps sit relaxatum, ita ut per id tempus de caetero solennes copulae fieri licite possint, reliquis temporibus prohibitis, in suo vigore permanentibus. An norit impedimenta contrahendi bet dirim endi 1 matrimonii. De quibus, si satis instructus non fuerit, vel aliquod dubium habuerit, occurrente casu, poterit Vicarium Generalem consulere. An solitus sit sollennisare aliqua clandestina matrimonia, non praemissis de more trinis proclamis seu bannis ex suggesto. An scienter unquam in gradibus prohibitis sponsum vel sponsam copulavit et quos. M oneatur non copulare sponsos aliquos absque speciali Ordinarii licentia, nisi saltem alter eorum de ipsius parochia fuerit. Sim iliter moneatur, ut iuxta decretum supradicti Concilii habeat peculiarem librum, in quo cum annotatione diei, mensis et anni ac testium saltem duorum honoratiorum tunc praesentium, nomina eorum, quos sollenniter copulaverit ex ordine conscribat". Unctio'. An etiam sacram entum extrem ae unctionis impendat, quoties id petitur. 'M inistri ecclesiae'. Cuiusmodi ministris u tatu r parochus, praesertim capellanis, ludimagistris, cantoribus, collaboratoribus, aedituis, organistis; sintne catholici et bonae famae", [k. 102v] Exam inetur vita eorum et inquiratur simul de salario et sustentatione eorumdem. An ipse parochus, vel eius cappellani aliquid exigant et accipiant pro sacram entorum administratione vel sepulturis aut etiam Missis. Quid illud sit et quantum". 'Sepultura in ecclesia'. An ipsius parochi tempore, vel ab annis aliquot, a Z n a k i te k s to w o -m a rg in a ln e b N a d p is a n e n ie z n a n ą rę k ą b -b N a d p is a n e n ie z n a n ą rę k ą с N a m a rg in e s ie rę k ą Ja n a K re c z m e ra, se k re ta rz a M a rc in a K ro m e ra c - c N a m a rg in e s ie rę k ą Ja n a K re c z m e ra, se k re ta rz a M a rc in a K ro m e ra

16 Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny 153 aliqui laici sepulti fuerint in parochiali ecclesia et qui, et an iidem aliquid ecclesiae legaverint, et quid. Quantum quisque eorum persolverit pro iure sepulturae et quantum ecclesiae, quantum episcopo, quantum parocho ex huiusmodi iure sepulturae cedat. Quis partem episcopi perceperit, aut quonam ea versa sit, cuius mandato et permissu. Quoties id factum sit, quod episcopo vel eius m andatario pars sua non fuerit consignata, aut transmissa et qua de causa seu cuius culpa. 'Visitatio scholae a parocho'. M oneatur parochus visitare scholam saltem singulis quatuor- duodecim diebus semel, praesertim imminentibus aliquibus festivitatibus maioribus ad quas potissimum in cantu et caeremoniis ecclesiasticis instituendi sunt, ut sunt tem pora et festivitates: Natalis Domini [25X11], Purificationis Beatae M ariae [2 II], Palm arum, Hebdomadae Sanctae et Paschatis, Penthecostes, Corporis Christi, Assumptionis Beatae Mariae [15 VIII] etc. Ubi etiam sim iliter inquirere non negligat, quomodo pueri in literis instituantur, qui libri et praecipue qui eathechismi eis tradantur, quomodo tem pore Quadragesimae de confessionibus e t' sacramento Eucharistiae instituantur. 'Domus parochialis'. Exploretur, num parochialem domum in bono statu conservet eiusque ruinis occurrat. Inquiratur de inventario domus parochialis, inventa conferantur et describantur. 'Reditus parochi'. Num de rebus ecclesiae alienationes faciat, aut consensu seu scientia su a' fieri perm ittat. Num illi necessarius victus suppetat. Quantum habet in decimis, offertoriis, strenis et aliis reditibus annuis. An illi exsolvantur, an unquam questus sit praefecto vel m agistratui de non exsolutione huiusmodi et fiat percontatio, quam diligens fuerit [k. 103] praefectus vel m agistratus in compellendis parochianis ad solutionem iurium parochialium huiusmodi'. Quot mansos habeat pro dote plebanali, an ii culti sint, vel inculti seu deserti in toto vel in parte. An ipse eos colat, vel aliis colendis locet, in toto, vel in parte, ad quod tempus et quo pretio seu pacto interveniente, an aliquid alienatum sit de agris suis huiusmodi. 'Plures ecclesiae'. Investigetur etiam, an unam, duas vel plures ecclesias parochiales regendas obtineat, quo titulo, cuius commissione et quamdiu. Quam commode e t diligenter omnibus deserviat. An capellanum aliquem ad hoc alat et quantum ex omnibus proveniat, et quam procul eae parochiales ecclesiae ab invicem distent. 'Filialis ecclesia'. Sim iliter fiat inquisitio de annexis, connexis membris attinentiis et iuribus cuiuslibet parochialis. Si qua alia parochialis sit unita seu incorporata, quam filiam appellant. Qua authoritate et a quo tem pore id factum sit, et num etiam illi satisfiat in divinis officiis et administratione sacram entorum et quomodo, an per ipsum solum aut etiam capellanum vel vicinum parochum aliquem. Parochiani'. Quam frequentes sint parochiani in sacris et divinis concionibus audiendis, praesertim ii, qui sunt prim arii vel notabiliores'. An omnes sacram enta ecclesiae participant saltem semel in anno. An omnes festi dies et ieiunia ab Ecclesia indicta observentur, et specialiter inquiratur de festis: Visitationis B eatae' Mariae [2 VII], Jacobi Apostoli [25VH1, Laurentii [10 VIII], Assumptionis Beatae Mariae [15 VIII], Bartholomaei [24 VIII], Nativitatis Beatae a Z n a lci te k s to w o -m a rg in a ln e b N a d p isa n e n ie zn a n ą rę k ą b - b N ad p isa n e n ie zn a n ą rę k ą с N a m a rg in e s ie rę k ą Ja n a K re c z m e ra, s e kre ta rza M a rc in a K ro m e ra c -c N a m a rg in e s ie rę k ą J a n a K re c z m e ra, se k re ta rz a M a rc in a K ro m e ra

17 154 Jadwiga Kalinowska Jan Wiśniewski Mariae [8IX], M atthaei Evangelistae [21IX], quam religiose ii dies festi celebrentur. An sit ullus haereticus, schismaticus de fide suspectus vel excommunicatus in tota parochia, et num haeresis aliqua serpat. An sint in parochia, praesertim in sacra nocte Nativitatis Domini et vigilia Joannis Baptistae [23 VI] superstitiones, sortilegia, divinationes, incantationes et id genus diabolicae fraudis imposturae. Num periuria, blasphemiae, adulteria, usurae concubinatus6 et similia crimina. Num aliqui filii sint, qui male tractant parentes, vel aliqui parochiani manifestis criminibus obnoxi. 'De templi frequentatione. An servetur edictum Reverendissimi [Episcopi Varmiensis] et an m uletae secundum id exigantur et quo convertantur, négligentes compellantur ad satisfaciendum', [k. 103v] Si qui reperiantur contumaces, rebelles et inoboedientes, edantur nomina eorum. 'Proventus ecclesiastici'. Inquiratur de proventibus et iuribus cuiusvis ecclesiae, quos habet fundos et bona stabilia. Quantum habeat quotannis in censibus fixis, pecuniariis et pecuniis haereditariis, et quantum ad praesens in num erata pecunia sit apud ecclesiam. Quo pacto et quam secure id servetur. Vitrici'. Quis vitricos seu provisores ecclesiarum constituat, quot numero, quando, quoties et ad quod tempus. An vitrici de proventibus ecclesiae nomine salarii pro se aliquid percipiant, vel in compotatione quippiam consumant. Quam diligenter m uneri suo intendant, quam prudenter stipem collectam dispensent. Cui rationem adm inistrati officii reddant, quo tempore, quoties et quorum praesentia. 'Stipendia Lips[i]ensia'. Exploretur certo de stipendiis pro pauperibus scholaribus ex Episcopatu Varmiensi in Universitate Lips[i]ensi fundatis, quae et quanta ea sint. Quanti census annui, super quibus fundis assignati, ubi et a quibus exigendi, quantae summae capitales, pro quot scholaribus. An adhuc scholares m ittantur Lipsiam et quot, et e quibus civitatibus seu locis, ad quod tempus, a quibus seu quorum electione, commendatione vel opera et quo fructu id fiat. Describantur nominatim omnes, qui memoria hominum ibidem illis stipendiis usi fuere. Visitatio capellanorum Visitatio capellanorum eadem fere habenda est, quae et parochorum, quandoquidem vices parochorum gerunt. Perquiratur de ordinibus, vita, moribus, patria, idoneitate, fam iliari conversatione, libris eorum, recitatione breviarii, celebratione Missarum, administratione sacram entorum et aliis suprascriptis, quae pro conditione locorum et personarum in toto vel in parte repetantur. Si tam en et ipsi capellani alicubi sint curati cum ad parochias eorum ventum fuerit, u t parochi visitabuntur per omnia. [k. 104] Visitatio scholarum Absoluta visitatione parochialium et parochianorum, assumpto similiter parocho, visitentur etiam scholae et cognoscatur, quales sint ludimoderatores, a Z n a k i te k s to w o -m a rg in a ln e b N a d p is a n e n ie zn a n ą rę k ą Ъ-b N a d p is a n e n ie zn a n ą rą k ą с N a m a rg in e sie rą k ą Ja n a K re c z m e ra, se k re ta rz a M a rc in a K ro m e ra c -c N a m a rg in e s ie rą k ą J a n a K re c z m e ra, s e kre ta rza M a rc in a K ro m e ra t - t D o p isane p o d te k s te m n a d o ln y m m a rg in e s ie rą k ą Ja n a K re c z m e ra

18 Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny 155 quot sint pueri, quo pacto in literis, cantu, moribus instituantur, qui libri eis legendi proponantur. Iubeantur praeceptores catholicum aliquem cathechismum tradere pueris, e quo rudim enta fidei perdiscant. Is autem sit talis, qualem patres Societatis Iesuitae suis tradere pro tempore cognoverint. Libri ludim oderatorum. Inspiciantur libri praeceptorum; noti et suspecti auferantur u t supra. Inquiratur de fide, vita et moribus ludim oderatorum et praeceptorum, item de salario eorum et an illis exsolvatur. Usus aspersorii. An singulis Dominicis diebus peracta Missa maiore, antiquus et laudabilis aspersorii usus domesticatim servetur et quomodo parochiam in consueta exhibitione unius denarii se gerant. Iubeatur parochus admonere et m agistratus compellere (quantum fieri potest) populum ad persolvendum debitum cantoribus et ministris ecclesiae, quo illi qui laborant habeant, quod manducent ac sustentari queant. Consideretur, num aedificium sartum tectum conservetur et cuius sumptu schola extrui aut reparari solita sit. Visitatio bibliothecarum V isitentur etiam bibliothecae, si quae extant. In quibus, si qui libri haeretici aut suspecti reperti fuerint, descriptis eorum nominibus et titulis solummodo ad illustrissim um Dominum Cardinalem de illis referatur, quo is constituat, num tollendi an vero tollerandi fuerint. Sin in ecclesiis collocatae aliquae fuerint, poterunt simul cum visitatione ipsarum ecclesiarum expediri. Visitatio hospitalium Visitentur et hospitalia pauperum. Q uaeratur a quo sit institutum aut dotatum quodlibet. Qui sint patroni, qui provisores aut quis curam illius habeat. Quis eos ad hoc elegerit et confirm ant. Quando et quoties id fieri soleat, et ad quod tempus, quos habeat fundos et bona stabilia, [k. 104v], An bona omnia sint integra, vel aliquid eorum alienatum, cui, quando, per quem, ex qua causa, quorum consensu, et ad quod tempus. Quos reditus habeat in censibus fixis pecuniariis et pecuniis haereditariis. An fideliter colligantur et expendantur ac quomodo asserventur. Si quae sint pecuniae num eratae et quantae. Quot alantur pauperes ordinarie, cuius conditionis aetatis aut valetudinis homines eo recipiantur, gratisne, an pro pecunia et quanta, et ad quod tempus et alias quibus pactis intervenientibus. An habeat aliquas porrectiones ordinarias statis diebus ab hospitalariis et quas, quoties, quibus temporibus et quantas et qua ratione alias sustententur, aut necessaria eis suppetant. Quomodo aedificium sartum tectum curetur et in bono statu conservetur. De lectis, spondis, suppellectilibus et utensilibus aliisque ad hospitale pertinentibus perquiratur et omnia diligenter conscribantur. Visitatio monasteriorum V isitentur quoque monasteria seu domus mulierum, quas Clepcas seu Beguinas vocant. Investigetur quot earum sit numero. Quaenam praesit. Qua a Z n a k i te k s to w o -m a rg in a ln e b N a dpisane n ie zn a n ą rę k ą Ъ-Ъ N a d p is a n e nie zn a n ą rę k ą с N a m a rg in e s ie r ę k ą J a n a K r e c z m e r a, s e k r e ta r z a M a r c in a K r o m e r a c-c N a m a rg in e s ie rę k ą J a n a K re c z m e ra, se k re ta rz a M a rc in a K ro m e ra

19 156 Jadwiga Kalinowska - Jan Wiśniewski honestate habitent et vivant, quam concordiam et disciplinam servent inter se. Quod exercitium habeant. Unde victum quaeritent et quomodo sustententur. Circumspiciantur dorm itoria et claustra earum diligenter. TŁ U M A C Z E N IE {k. 97rJ S P O S Ö B W IZ Y T O W A N IA K O S C IO Ł O W D I E C E Z J I W A R M IŃ S K IE J W e d łu g ś w ię ty c h k a n o n ó w i n a le ż a ło ro z p o c z y n a ć w iz y ta c ję p rz e d e w s z y s tk im od k o ścio ła k a te d r a ln e g o i k o le g ia c k ie g o, n a s tę p n ie w iz y to w a ć k la s z to r y m ę s k ie i ż e ń s k ie (je ś lib y ta k ie b y ły ), a ta k ż e k o ś c io ły p a r a f ia ln e, k a p lic e i d o m y m o d litw y, sz k o ły, b ib lio te k i, a w k o ń c u szp i ta le, p o n ie w a ż z a c h o w a n ie te g o p o r z ą d k u o b e c n ie n ie je s t ła tw e, [tam ] g d z ie z p e w n e j p r z y c z y n y u z n a się z a s to s o w n e n a le ż y p rz e p ro w a d z ić te g o r o d z a ju w iz y ta c ję : W iz y ta c ja k o śc io łó w p a r a f ia ln y c h O b e jr z e ć n a le ż y ta b e r n a k u lu m a lb o m ie js c e, g d z ie je s t p r z e c h o w y w a n y N a jś w ię ts z y S a k r a m e n t E u c h a r y s tii i ś w ię te k rz y ż m o, trz e b a z b a d a ć z a m k n ię c ie, b e z p ie c z e ń s tw o i c z y sto ść tego p o m ie sz c z e n ia. K to z w y k le o tw ie r a i z a m y k a ta b e r n a k u lu m i k to p r z e c h o w u je k lu c z e d o n ie go. P o w in n o się z a p y ta ć k ie d y i ile r a z y [w m ie sią c u ] ś w ię ta e u c h a r y s tia je s t z m ie n ia n a oraz ile h o s tii z w y k le p rz e c h o w u je się p rz e w a ż n ie d la c h o r y c h, p o n a d to (z a p y ta ć ] o ś w ię te k rz y ż m o i o le j. P o d o b n ie d o w ie d z ie ć się: w k tó r y m r o k u i g d z ie b y ły k o n s e k r o w a n e ś w ię te o le je, sk ąd tu p rz y n ie s io n e, p rz e z k o g o, c z y za o p ła tą [k. 97v] i z a J a k ą, cz y te ż b e z p ła tn ie, co się stało z e s ta r y m i o le ja m i. C zy p rz e d n a jś w ię ts z y m s a k r a m e n te m e u c h a r y s tii p a li się w ie c z n a la m p k a n ie u s ta n n ie d n ie m i n o c ą, c z y ty lk o w ja k ic h ś o k re s a c h c z a su i j a k d łu g o w p o sz c z e g ó ln y m w y p a d k u. C h rz c ie ln ic a. O b e jr z e ć c h rz c ie ln ic ę, z b a d a ć je j z a m e k, sp ra w d z ić c z y sto ść i z a p y ta ć : k to m a d o n ie j k lu c z e, czy w o d a c h r z c ie ln a je s t k o n s e k r o w a n a, p rz e z k o g o i k ie d y, czy św ięte k rz y ż m o z o s ta ło [do n ie j] w la n e. T rz e b a s p ra w d z ić, czy z n a le ż y tą cz c ią s ą p rz e c h o w y w a n e re lik w ie ś w ię ty c h, z n a c z n ie js z e, ła tw e d o ro z p o z n a n ia n a le ż y o p isa ć im ie n n ie, z w ła sz c z a jeśli z n a jd u ją się w z ło te j lu b w s r e b r n e j o p ra w ie. Z b a d a ć re lik w ia rz e, p u s z k i z r e lik w ia m i, n a c z y n ia z ło te i s re b rn e, sz c z e g ó ln ie k ie lic h y ; cz y n ie są z n isz c z o n e alb o c z y n ie u le g ły d e s a k ra liz a - cji, o b e jrz e ć k o r p o r a ły *, ś w ię te s z a ty i p r z y b o r y d o m s z y ś w.: cz y to w s z y stk o je s t p rz e c h o w y w a n e w o d p o w ie d n im p o rz ą d k u. N a le ż y z ro b ić sp is t y c h rz e c z y, a lb o je ś li t a k i ju ż is tn ie je o d p isa ć go i p o ró w n a ć z e s ta n e m fa k ty c z n y m. G łó w n y o łta rz. W y p a d a n a jp ie r w p rz e p ro w a d z ić w iz y ta c ję w z a k ry s tii a lb o p r z y g łó w n y m o łta rz u. T a m o b e jrz e ć p a lk i*, o b ru s y, o b ra z y m a lo w a n e i p ła s k o rz e ź b y, ś w ie c z n ik i i in n e rz e c z y p o tr z e b n e n a o łta rz a c h ; cz y w s z y stk o je s t o d p o w ie d n io c z y s te i w d o b r y m s ta n ie. O b ra z y. W te n s a m sp o só b trz e b a o b e jrz e ć w s z y stk ie o b ra z y ; n ie r e lig ijn e a lb o n ie o d p o w ie d n ie n a le ż y u s u n ą ć. P r a n ie k o rp o r a łó w. P o w in n o się p o u c z y ć p ro b o sz c z ó w, ż e b y o d n o ś n ie p r a n ia k o rp o ra łó w z a c h o w a li o s tro ż n o ś ć w t e n sp o só b, b y n a jp ie r w je u p r a ł k a p ła n a lb o w ra z ie je g o n ieo b e cn o ści d ia k o n lu b p r z y n a jm n ie j s u b d ia k o n. P o te m t e k o r p o r a ły m o ż n a d a ć d o p r a n ia z a c n y m k o b ie to m, j e d n a k z ty m z a s tr z e ż e n ie m, b y p ie rw s z a w o d a z p r a n ia, w k tó r e j n ie m o ż n a p r a ć ża d n y c h in n y c h p a le k, b y ła w y le w a n a do c h r z c ie ln ic y a lb o ta m, g d z ie z w y k le w y le w a się d a w n ą w o d ę c h rz c ie ln ą, [k. 98]. T rz e b a p o u c z y ć ty c h ż e p ro b o sz c z ó w, ż e b y u p r a n e k o r p o r a ły po św ięc ili p o n o w n ie d o u ż y tk u s a k r a ln e g o w e d łu g fo r m y p r z e k a z a n e j im p rz e z k s ię ż y w iz y ta to r ó w. M sza ły. N a le ż y s p ra w d z ić k s ię g i m sz a ln e ; ja k ie p rz e d e w s z y s tk im są, cz y są w d o b ry m s ta n ie, zw ła sz c z a c z y m a ją c a ły k a n o n, [o b e jrze ć] r ó w n ie ż g r a d u a ły, a n ty f o n a r z e, p sa łte rz e, b re w ia rz e, r u b r y c e lle i i n n e k s ię g i litu r g ic z n e, a ta k ż e k s ię g i d o ty c z ą c e in n y c h o łta rz y, zw ró cić u w a g ę z w ła sz c z a n a r y t u a ł y d o s p ra w o w a n ia s a k r a m e n tó w ś w ię ty c h, o b e jrz e ć św ie c e, św iec z n ik i, k rz y ż e, c h o r ą g w ie, o r g a n y i p o z o s ta ły w y s tró j k o śc io ła. B o c z n e o łta rz e. P o u k o ń c z e n iu w iz y ta c ji o łta rz a g łó w n e g o n a le ż y w iz y to w a ć b o c z n e o łta rz e. S p ra w d z ić, c z y z p o s z c z e g ó ln y m i o łta r z a m i z w ią z a n e są e r y g o w a n e b e n e fic ja k a p ła ń s k ie * 1 C h o d zi tu o p o s ta n o w ie n ia so b o ru try d e n c k ie g o. 2 K o rp o ra l czw o ro b o czn a chusta, b ia ła z ln u lu b p łó tn a, to fo rm ie k w a d ra tu, która słu ży ja k o p o d k ła d p o d m o n s tra n c ją czy też k ie lic h podczas m szy św. 3 P a lk a m a ła k w a d ra to w a k o p e rta ln ia n a, za z w y c z a j nacią g a n a n a k a rto n, k tó rą p rz y k r y w a się k ie lic h p o d c z a s m szy św. 4 K a ż d y d u c h o w n y o b e jm u ją c s ta n o w is k o ko ścielne, s ta w a ł stę u ż y tk o w n ik ie m z góry określo n e g o źró d ła d o c h o d u osobistego, tz w. b e n e fic ju m, k tó re b y ło w y n a g ro d z e n ie m za pracą.

20 Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny 157 ja k ie i ile, p o d ja k im w e z w a n ie m, p o d c z y im p a tr o n a te m p r a w n y m, z c z y je g o p r z y d z ia łu lu b p rz e z n a c z e n ia. K to je s t k a ż d e g o b e n e f ic ju m w ik a r iu s z e m lu b a lta r y s tą 6 i p rz e z k o g o m ia n o w a n y ; n ie c h o k a ż e d o k u m e n t s tw ie rd z a ją c y p r a w n e p o s ia d a n ie d a n e g o b e n e f ic ju m a lb o p ism o p rz y d z ie la ją c e m u to b e n e f ic ju m lu b z e z w o le n ie n a p o b ie r a n ie d o c h o d ó w z p re b e n d y. B a d a n ie. J e ż e li ( u ż y tk o w n ik d a n e g o b e n e fic ju m ] n ie p o s ia d a ż a d n e g o d o k u m e n tu [w y żej w y m ie n io n e g o ], n a le ż y z a p y ta ć go, czy zło ż y ł z w y k łą p rz y s ię g ę b is k u p o w i w a rm iń s k ie m u, sw o je m u o rd y n a riu s z o w i. N ie c h p o w ie o d J a k ie g o c z a s u p o s ia d a to b e n e fic ju m, z c z y je g o u p o w a ż n ie n ia j e o b ją ł, cz y w s z y stk ie i p o sz c z e g ó ln e d o c h o d y [z te g o b e n e fic ju m ] p rz y w ła s z c z y ł so b ie, a lb o k t ó r e i ja k ie o ra z n a co j e p rz e z n a c z y ł. J e ż e li je s t k a p ła n e m in n e j d ie c e z ji lu b n ie z n a n y m, n a le ż y z a p y ta ć go o d o k u m e n t b is k u p i, s tw ie r d z a ją c y u d z ie le n ie ś w ię c e ń k a p ła ń s k ic h i z e z w o le n ie o r d y n a r iu s z a n a p rz e jś c ie d o in n e j d ie c e z ji. B e n e f ic ja k a p ła ń s k ie. J e ż e li o k a ż e się, ż e ja k ie ś b e n e f ic ju m k a p ła ń s k ie w a k u je, tr z e b a z a p y ta ć o d k ie d y to się d z ie je, k to p o b ie r a z n ie g o d o c h o d y i n a co je p rz e z n a c z a, a lb o gd zie 1 j a k są o n e z a b e z p ie c z o n e, ile je s t p ie n ię d z y w g o tó w c e z te g o r o d z a ju z e b ra n y c h d o c h o d ó w. N a le ż y r ó w n ie ż z a p y ta ć k s ię d z a b e n e f ic ja ta, c z y d o sw e g o b e n e f ic ju m n ie m a d o łą c z o n y c h j a k ic h ś in n y c h b e n e fic jó w, k t ó r e z r a c ji sw e g o u s z c z u p le n ia s tr a c iły s a m o d z ie ln y b y t, alb o ile k a p e la n ii c z y li b e n e fic jó w k a p ła ń s k ic h je d n o c z e ś n ie p o s ia d a ' i J a k ie, g d z ie się z n a jd u ją i z j a k ie g o t y t u łu je p o s ia d a. K to j e d o łą c z y ł i u z a le ż n ił, ja k im p r a w e m i z ja k ie g o p o w o d u. K to p o b ie ra d o c h o d y z p rz y łą c z o n e g o i n ie s a m o d z ie ln e g o b e n e f ic ju m k a p ła ń s k ie g o, n a co są o n e p rz e z n a c z a n e, a lb o (k. 98vj g d z ie p r z e c h o w y w a n e. Z o b o w ią z a n ia. Z b a d a ć n a le ż y z a ło ż e n ie i w y p o s a ż e n ie k a ż d e g o b e n e f ic ju m k a p ła ń s k ie g o, a p rz e d ło ż o n y d o k u m e n t d o k ła d n ie p rz e jrz e ć i z p e w n o ś c ią stw ie rd z ić, c z y w y p e łn ia się p o b o ż n ą w o lę fu n d a to r ó w p rz e z o d p r a w ia n ie m s z y ś w ię ty c h i s p e łn ia n ie in n y c h, u s ta n o w io n y c h p rz e z ty c h ż e f u n d a to r ó w, p o w in n o ś c i. J e ż e li n ie m a d o k u m e n tu f u n d a c ji a lb o je g o k o p ii, trz e b a z a p y ta ć, ile r a z y w ty g o d n iu i w j a k ie d n i o r a z j a k ie m s z e p r z y ty m o łta r z u s ą c e le b ro w a n e i ja k s p e łn ia się i n n e z w y k łe o b o w ią z k i, w y n ik a ją c e z p o s ia d a n ia d a n e g o b e n e fic ju m. D o c h o d y. I le d o c h o d ó w ro c z n ie m a [b e n e fic ja t], g d z ie i w ja k ie j fo r m ie z n a jd u ją się te d o c h o d y o ra z p rz e z k o g o a lb o ja k im i s p o s o b a m i są e g z e k w o w a n e. N ie c h b ę d ą w y sz c z e g ó ln io n e p o sia d ło śc i g ru n to w e, n ie ru c h o m o ś c i, c z y n s z e s ta łe i p r o c e n ty, a ta k ż e p o z o s ta łe s u m y o d z ie d zic z o n y c h p ie n ię d z y, je s z c z e n ie sp ła c o n e, z o z n a c z e n ie m o só b, Ja k o śc i, m ie js c, cz a só w i in n y c h k o n ie c z n y c h o k o lic z n o śc i. C zy c o k o lw ie k z p o s ia d a n y c h d ó b r z o s ta ło s p rz e d a n e, z a m ie n io n e a lb o d a n e w d z ie rż a w ę ; k o m u, n a j a k ic h w a r u n k a c h, p rz e z k o g o, n a j a k d łu g o, w j a k ie j m ie rz e, d la c z e g o, i z a c z y ją zg o d ą. C zy w s z y stk ie d o c h o d y te g o r o d z a ju są o trz y m y w a n e w ca ło śc i, cz y k tó r e k o lw ie k z n ic h z a g in ę ły ; j a k i e i j a k w ie lk ie, g d zie, p rz y j a k ie j o k a z ji, od ja k ie g o c z a su i z c z y je j w in y z a g in ę ły. E g z e k w o w a n ie d o c h o d ó w. C zy [d o c h o d y ] w o z n a c z o n y m c z a s ie o d d a w a n e s ą w c a ło śc i, j e żeli n ie n a le ż y z a p y ta ć z c z y je j w in y to się d z ie je ; c z y n ie z w in y i n ie d b a ls tw a ty c h, k t ó rz y m a ją o b o w ią z e k w o d p o w ie d n im c z a sie z b ie ra ć t e d o c h o d y, a lb o cz y c i k o le k to r z y n ie e k a rż y li się k ie d y ś w o b e c w ła d z m ie js k ic h lu b s ta r o s ty n a n ie s p ła c e n ie t y c h n a le ż n o ś c i. Czy Jest ja k a ś s u m a p ie n ię d z y w g o tó w c e ; ja k a, s k ą d z e b r a n a i g d z ie p rz e c h o w y w a n a. B ra c tw a. P o d o b n ie n a le ż y p rz e p ro w a d z ić b a d a n ie b r a c tw, ic h fu n d a c ji, o łta rz y, b e n e fic jó w, d o c h o d ó w i u p r a w n ie ń. C zy b r a c tw o is tn ie je o d d a w n a, cz y je s t n o w e, p rz e z k o g o za ło ż o n e lu b z a tw ie rd z o n e, czy je s t d o k u m e n t Jeg o z a ło ż e n ia lu b z a tw ie rd z e n ia. O k a z a n e p ism o n a le ż y d o k ła d n ie p r z e jr z e ć i z a p y ta ć : cz y są z a c h o w y w a n e p rz e p is y p r a w n e b r a c tw a i c z y p o b o ż n ie sp e łn ia się w a r u n k i e r e k c ji, [k. 99] Ile r a z y w r o k u i k ie d y o d p r a w ia ją się m o d litw y i n a b o ż e ń s tw a ż a ło b n e z a z m a r ły c h c z ło n k ó w b r a c tw a. J a k lic z n ie b r a c ia w n ic h u c z e s tn ic z ą, czy i w J a k i sp o só b k a r c i się n ie o b e c n y c h n a ty c h n a b o ż e ń s tw a c h. J a k g o rliw ie i p o b o ż n ie w y p e ł n ia ją c z ło n k o w ie b r a c tw a o b o w ią z e k p o g rz e b u [sw ego w s p ó łb ra ta ] i ja k ie w o g ó le s p e łn ia ją a k ty p o b o ż n o śc i. Ile r a z y z b ie r a ją się n a w s p ó ln ą u c z tę i ile p iw a w y p ija ją w p o sz c z e g ó ln y c h w y p a d k a c h. Ile w y n o s i ro c z n a s k ła d k a o d p o s z c z e g ó ln y c h c z ło n k ó w n a u tr z y m a n ie b r a c tw a i n a w s p ó ln e b ie s ia d y, ile s tą d z b ie ra się [p ie n ię d z y ] i n a j a k i c e l j e p rz e z n a c z a. K to w y b ie r a T e k s t ła c iń s k i n a z y w a b e n e fic ju m k a p ła ń s k ie s a c e rd o tia ", a b y d o k o n a ć ro z ró ż n ie n ia doch o d u proboszcza o d d o c h o d u, c z y li b e n e fic ju m k o śc io ła, k tó r e fo rm u la rz k ro m e ro w s k i z w ie p ro v e n tus e ccle siastici. 5 A lta r y s ta d u c h o w n y p e łn ią c y o b o w ią z k i p rz y w y z n a c z o n y m o łta rz u i p o b ie ra ją c y z w ią z a n e z t y m d o c h o d y. 6 S o b ó r tr y d e n c k i z a b ra n ia ł k u m u lo w a n ia k ilk u b e n e fic jó w w je d n y m r ę k u. (P o r. A. Szorc, S ta n isła w H o z ju s z a re fo rm a c ja w E lb lą g u, S tu d ia W a rm iń s k ie, t. 12, 1970, s. 61, p rz y p is 156; K o re s p o n d e n c ja S ta n is ła w a H ozjusza, k a rd y n a ła i b is k u p a w a rm iń s k ie g o, t. V, R o k 1564, o p r. ks. A. S zorc, ib id e m, t. 13, 1976, ss list n r 2 J a n F ra n c is z e k C o m m e n d o n e do H o zjusza).

21 158 Jadwiga Kalinowska Jan Wiśniewski i u s ta n a w ia s ta rs z y c h cz y li z a rz ą d c ó w, k ie d y i j a k c z ę sto. K ie d y, ile r a z y [w r o k u ], k o m u 1 w c z y je j o b e c n o śc i p rz e ło ż e n i z d a ją s p ra w ę z z a rz ą d u [b r a c tw e m ]. N a le ż y z b a d a ć s ta tu ty b ra c tw ; ja k ie są, p rz e z k o g o u ło ż o n e i z a tw ie rd z o n e. J e ż e li p rz y p a d k ie m z n a jd z ie się w n ic h coś n ie p o b o ż n e g o, n ie z g o d n e g o z c h r z e ś c ija ń s k ą m iło śc ią, co m o że p ro w a d z ić d o g rz e c h u lu b z g o rsz e n ia, je ś li m o ż liw e, tr z e b a to z m ie n ić ; Jeż eli n ie, n a le ż y d o n ie ść P r z e w ie le b n e m u K sięd zu K a r d y n a ło w ił. S ta n p o sia d ło śc i g ru n to w y c h, p o d a tk i, d o c h o d y i p o z o s ta łe s u m y p ie n ię ż n e n a leż y z b a d a ć j a k w y ż e j, w k o ń c u trz e b a z a p y ta ć o w s z y stk ie s p ra w y d o ty c z ą c e w ik a r ii, czyli o łta rz a b r a c tw a. D o m a g a ć się o k a z a n ia Je śli je s t in w e n ta r z a, w o p a r c iu o n ie g o z w e ry f i k o w a ć a k tu a ln e p o sia d ło śc i b r a c tw a i sp isać je. Ś w ie c e o łta rz o w e. P o n a d to n a le ż y s p ra w d z ić, czy św ie c e b r a c tw rz e m ie ś ln ic z y c h ta k na o łta rz a c h, ja k i p rz e d n im i są z a p a la n e w o d p o w ie d n ic h g o d z in a c h, cz y li p o d c z a s m o d litw n a b o ż e ń s tw litu r g ic z n y c h. W o d a ś w ię c o n a. C zy p r z e c h o w u je się w o d ę ś w ię c o n ą d la p o k ro p ie n ia i u ż y tk u w ie r n y c h c h r z e ś c ija n i w ja k ic h d n ia c h się ją św ięc i. B u d y n e k k o ś c ie ln y. N a le ż y z b a d a ć d rz w i i z a m k i z a k ry s tii i k o ś c io ła. C zy p ro w iz o rz y tro sz c z ą się o d o b r y s ta n ś w ią ty n i. C zy o k n a k o ś c io ła są z n iszc zo n e, o tw a r te n a w ia tr y, d e sz cze i śn ie g i. M oże je s t coś w ru in ie i w y m a g a n a p r a w y, m o ż e Je st coś n ie o d p o w ie d n ie g o, co ra z i w c h o d z ą c y c h d o św ią ty n i. [k. 99v] W iz y ta c ja d o m u p a r a fia ln e g o, p ro b o sz c z a i p a r a f ia n P o u k o ń c z e n iu w iz y ta c ji w k o ś c ie le w iz y tu je się d o m p a r a f ia ln y, p ro b o sz c z a i p a r a fia n w n a s tę p u ją c y sp o só b : P ro b o sz c z. N a le ż y z a p y ta ć o im ię, n a z w is k o i w ie k p a s te r z a, a p o n a d to, je ś li Jest n ie z n a n y a lb o o b c o k r a jo w ie c, o o jc z y z n ę, p o c h o d z e n ie, ś w ię c e n ia k a p ła ń s k ie, p o z w o le n ie n a p rz e jśc ie d o in n e j d ie c e z ji i d o k u m e n ty u rz ę d o w e w ty c h s p ra w a c h. C zy je s t o n g łó w n y m z a rz ą d c ą k o śc io ła, czy ty lk o w y n a ję ty m w ik a r iu s z e m ; w ty m w y p a d k u n a le ż y ro z w a ż y ć s p ra w ę n ie o b e c n o śc i g łó w n e g o p rz e ło ż o n e g o, n a ja k ie j p o d s ta w ie o n p ia s tu je te n u rz ą d ; cz y m a p is m o w p r o w a d z a ją c e a lb o z e z w a la ją c e n a p o b ie r a n ie d o c h o d ó w z p r e b e n d y, n ie c h o k a ż e te n d o k u m e n t. J e ż e li go n ie p o s ia d a, tr z e b a p y ta ć ; c z y k ie d y k o lw ie k zło ż y ł z w y k łą p rz y s ię g ę n a le ż n e g o p o słu s z e ń s tw a s w e m u b is k u p o w i o rd y n a riu s z o w i i j a k d łu g o je s t p ro b o sz c z e m. K to p o w ie r z y ł m u tr o s k ę o d u s z e i j a k ą p o w a g ą w tr ą c a się d o [z a rz ą d u k o śc io ła ]. C zy z n a k o g o ś, k to je s t p r a w n ie w e z w a n y, p o s ła n y a lb o m ia n o w a n y [n a te n u rz ą d ], k to m a w ła d z ę w ią z a n ia i ro z w ią z y w a n ia. Z ja k ie j p rz y c z y n y [p roboszcz] n ie p o s ta r a ł się o in w e s ty tu r ę, a lb o d la c z e g o je j n ie o trz y m a ł. N a le ż y z b a d a ć d o k ła d n ie ż y c ie, o b y c z a je i w y k s z ta łc e n ie p ro b o sz c z a. C zy n ie je s t w łó c z ę g ą, h a z a rd z is tą, czy c z ę sto się u p ija, c z y o d w ie d z a k a r c z m ę, cz y lu b i się k łó c ić, cz y je s t m o r d e r c ą, ja w n y m k o n k u b in a r iu s z e m a lb o in n e g o r o d z a ju g o rsz y c ie le m, czy n o si o d p o w ie d n i stró j d u c h o w n y i to n s u rę, czy m a b re w ia r z i r u b r y c e llę, czy o d m a w ia g o d z in y k a n o n ic z n e ra z e m z o ff ic iu m b ło g o s ła w io n e j M a r y i D z ie w ic y c o d z ie n n ie a lb o w ja k ie d n i ty g o d n ia i w e d łu g ry tu Ja k ie g o k o ś c io ła cz y d ie c e z ji. D o m o w n ic y p ro b o sz c z a. N a le ż y z b a d a ć p r y w a tn e ży c ie p ro b o sz c z a i m o ra ln o ś ć je g o d o m o w n ik ó w, zw ła sz c z a ja k ą m a k u c h a r k ę, k o b ie ty słu ż e b n e i c h ło p c ó w n a p o s y łk i; ilu z n ic h u tr z y m u je w s w o im d o m u. T rz e b a s p ra w d z ić, czy n ie z a w a r ł p o ta je m n ie z w ią z k u m a łż e ń sk ie g o z ja k ą ś k o b ie tą z je g o d o m u, a lb o in n ą i od k ie d y. [k. 100]. C zy z n a w s z y s tk ie o b o w ią z k i z w ią z a n e z Jego u rz ę d e m. C zy m a i c z y ta s ta tu ty s y n o d a ln e d ie c e z ji w a r m iń s k ie j». M sza św ię ta. Ile r a z y w ty g o d n iu i w ja k ie d n i [p roboszcz] c e le b r u je m sz e ś w ię te [osob iście] a lb o p o le c a o d p ra w ia ć k a p e la n o w i, ze ś p ie w e m lu b p o c ic h u, b e z śp ie w u, i ja k im p o rz ą d k ie m lu b sp o so b e m p o s łu g u je się w d o b o rz e c e le b ro w a n ia m sz y ś w ię ty c h. C zy, j a k często i k ie d y, g d z ie i p rz e d ja k i m k a p ła n e m [proboszcz] m a z w y c z a j s p o w ia d a ć się ze sw o ic h g rz e c h ó w z a n im p rz y s tą p i d o o łta rz a. C zy w ie, ja k ie m o d litw y w c z y ta n e j m sz y św. n a le ż y odm a w ia ć p o c ic h u, a ja k ie d o n o ś n y m i z r o z u m ia ły m gło sem. M o d litw y p rz y m sz y św. N a le ż y s p ra w d z ić czy [p ro b o szcz w ie i w ra z ie p o trz e b y ] po u cz y ć go o ro z ło ż e n iu m o d litw m sz a ln y c h. J e ż e li o k a ż e się w ty m n ie z b y t b ie g ły, tr z e b a go ta k ż e z a p y ta ć : ja k so b ie r a d z i z o d m a w ia n ie m k a n o n u, p rz e ła m a n ie m, p rz y jm o w a n ie m i ro z d z ie la n ie m k o m u n ii św. o ra z o c z y sz c z a n ie m [k ielich a ]. Czy C redo [ W ierzę w je d n e g o B o g a ] śp iew a 7 Z a p e w n e ch o d zi o k a rd y n a ła n u n c ju s z a a p o stolskiego w Polsce. 8 M o w a o s ta tu ta c h s y n o d a ln y c h M a r c in a K ro m e ra z 1575 i 1577 r., a ta k ż e s ta tu ta c h Hozjusza z 1565 r. o ra z je g o p o p rz e d n ik ó w. (P or. J. S o jk a, U s ta w o d a w s tw o syn o d a ln e biskupa M a rc in a K ro m e ra ( f 1589) ib id e m, t. 7, 1970, ss ; W p d a n le k ry ty c z n e s ta tu tó w w a r m iń s k ic h : F. H ip le r, C o n s titu tio n e s synodales W arm ie n se s, Sam bienses, Pom esanienses, Culmenses, n ecnon p ro v in c ia le s Rigenses, B ra u n sb e rg a e 1899).

22 Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny 159 w c a ło śc i, c z y te ż p o m ija ja k ie ś f r a g m e n ty. C zy n ie je d n o k r o tn ie w e m sz y św. ś p ie w a n e j a lb o z u p e łn ie o p u sz c z a lu b o d m a w ia p o c ic h u P re fa c ję a lb o n a w e t M o d litw ę P a ń s k ą [O jcze nasz]. C zy m a z w y c z a j p r y w a tn ie w łą c z a ć do k a n o n u, z w ła sz c z a p r z y k o m u n ii św., ja k ie ś m o d litw y i ja k ie. N a le ż y ro z k a z a ć [p ro b o szcz o w i], ż e b y o d m a w ia ł k a n o n b a r d z o p ro s to, b e z d o d a tk u, po* w o li i p o b o ż n ie, a sw o je s p e c ja ln e, p o b o ż n e d z ię k c z y n ie n ie i o d m a w ia n ie p r y w a tn y c h m o d litw n ie c h o d ło ż y n a c z a s p o m sz y św., k t ó r y n a to p rz e z n a c z y. M in is tr a n t i k o ś c ie ln y. [Z a p y ta ć ], cz y u s łu g u ją c p rz y o łta r z u ś w ie c k i lu b d u c h o w n y m i n is tr a n t je s t u b r a n y w k o m ż ę, p o d o b n ie [sp ra w d z ić ] cz y k o ś c ie ln i u ż y w a ją k o m ż ile k ro ć s p r a w o w a n e są s a k r a m e n ty : e u c h a ry s tii, n a m a sz c z e n ia c h o r y c h i c h r z tu ś w. o ra z p o d c z a s m szy św., m o d litw b re w ia rz o w y c h, a ta k ż e ja k ic h k o lw ie k p ro c e s ji. P ie ś n i n ie m ie c k ie. C zy ja k ie ś p ie ś n i n ie m ie c k ie są ś p ie w a n e [w k o śc ie le ] p rz e z lu d p rz e d a lb o p o k a z a n iu, p o d c z a s m s z y św. lu b p o je j z a k o ń c z e n iu, a lb o k ie d y in d z ie j i ja k ie. L u te r a ń - s k ie lu b n ie d a w n o w p r o w a d z o n e n a le ż y u s u n ą ć, [k. 100vJ. T rz e b a p o u c z y ć p ro b o sz c z a, ż e b y n a ś w ię ty c h z g r o m a d z e n ia c h n a p o m in a ł lu d, a b y z w ró c ił u w a g ę n a c z y ta n ą E w a n g e lię św., ż e g n a ł się z n a k ie m k rz y ż a św. p rz e c iw k o z a s a d z k o m z łe g o d u c h a i u w a ż n ie z p o b o ż n o śc ią s łu c h a ł t e k s tu E w a n g e lii św. T a k ie n a p o m n ie n ie n a d z w y c z a jn ie p r z y g o to w u je d o s k u p ie n ia. M o d litw y p o k a z a n iu. [T rz e b a z a p y ta ć ] czy, lu b w j a k ic h o k re s a c h cz a su i d n ia c h [p ro boszcz] z a m b o n y o d m a w ia w r a z z lu d e m : M o d litw ę P ań ską, P o z d ro w ie n ie A n ie ls k ie IZ d ro w a ś M a r y jo ], S k ła d A p o s to ls k i (W ie rz ę го B o g a ]t D e k a lo g [10 B o ż y c h p rz y k a z a ń ] i S p o w ie d ź p o w szechną w r a z z ro z g rz e sz e n ie m. D n i ś w ią te c z n e [i] p o s ty. C zy [p ro b o szcz ] w ie, ż e w s z y s tk ie d n i ś w ią te c z n e p rz e z c a ły ro k n a le ż y u ro c z y ś c ie o b c h o d z ić i z a c h o w y w a ć w s z y stk ie p o s ty i cz y w [p o p rz e d z a ją c e ] n ie d z ie le je z a p o w ia d a. K sią ż k i. N a le ż y z a p y ta ć, n a p o d s ta w ie ja k ic h k s ią ż e k [p ro b o szcz ] g ło si k a z a n ia, ja k ic h m a i c z y ta a u to r ó w p o w in n o się w s z y s tk ic h p rz e jrz e ć, z a k a z a n y c h lu b p o d e jr z a n y c h [o h e r e z ję ] u s u n ą ć. Z a n ie d b a n ia. C zy sa m [proboszcz] lu b je g o w ik a r y b y ł k ie d y le n iw y lu b n ie d b a ły w s p r a w o w a n iu s a k r a m e n tó w św. z w ła sz c z a : c h r z tu, p o k u ty i e u c h a ry s tii. C zy n ie m o w lę ta u m ie r a ły k ie d y k o lw ie k b e z c h r z tu a d o ro śli b e z s p o w ie d z i i k o m u n ii św. z w in y sa m e g o [p ro b o szcz a] lu b je g o w ik a r iu s z a. R o d z ic e c h r z e s tn i. N a le ż y z a p y ta ć [p ro b o szcz a] n a ilu n a jw ię c e j i n a ilu n a jm n ie j ś w ia d k ó w p o z w a la p rz y c h r z c ie n ie m o w lę c ia. T rz e b a m u p rz y p o m n ie ć o p o z w o le n iu n a je d n e g o lu b d w ó c h a n ie n a w ię c e j ś w ia d k ó w w e d łu g d e k r e tu ś w ię te g o s o b o ru t r y d e n c k i e g o 10. P o w in n o się z w ró c ić u w a g ę k a ż d e m u p ro b o sz c z o w i, a b y m ia ł s p e c ja ln ą k s ię g ę, w k tó r e j w e d łu g w s k a z a ń Ju ż w s p o m n ia n e g o so b o ru, b ę d z ie z a p isy w a ł: d z ie ń, m ie sią c, ro k [c h rz tu św.], im ię o c h rz c z o n e g o i im io n a ro d z ic ó w c h r z e s tn y c h. O d p is a n y e g z e m p la rz te g o d e k r e t u n a le ż y d a ć [p ro b o sz c z o w i], a b y m ó g ł ła tw ie j, z p o le c e n ia te g o ż d e k r e tu, w y p e łn ić z a rz ą d z e n ia k s ię ż y w iz y ta to r ó w. T rz e b a ta k ż e go z o b o w ią z a ć, b y s p o rz ą d z iw s z y k s ię g ę p rz e p is a ł e g z e m p la rz te g o ż d e k r e tu, a b y n a s tę p c a [tego] p ro b o sz c z a n ie sąd z ił, ż e z o sta ło to w p r o w a d z o n e z w ła s n e j w o li Jeg o p o p rz e d n ik a. C h rz e st w w y p a d k u k o n ie c z n o ś c i. P o w in n o się p rz y p o m n ie ć [p ro b o sz c z o w i], b y p o u c z y ł lu d, z w ła sz c z a a k u s z e r k i i z a m ę ż n e k o b ie ty, ja k p o w in n y p o s tę p o w a ć, g d y z a jd z ie p o trz e b a o c h rz c ić d z ie c k o w w y p a d k u k o n ie c z n o śc i, b y z n a ły m a te r ię i f o r m ę c h r z tu w ja k im k o lw ie k ję z y k u. N ie c h n ie p o d e jm u ją się u d z ie la ć c h r z tu c h y b a, ż e w y r a ź n ie k o n ie c z n o ś ć te g o w y m a ga i w te d y [k. 101] w y łą c z n ie w n ie o b e c n o ś c i k a p ła n a a lb o k o g o ś z e s ta n u d u c h o w n e g o, k t ó r y p rz e d e w s z y s tk im m o ż e i p o w in ie n s a m w y p e łn ić sw ó j o b o w ią z e k. C zy [p roboszcz] z w y k ł z e z w a la ć n a g rz e b a n ie w ś w ię ty m m ie js c u : d zie ci, k t ó r e z m a r ły b e z c h r z tu św., d o ro s ły c h, z m a r ły c h b e z s a k r a m e n tu p o k u ty i k o m u n ii św., s c h iz m a ty k ó w lu b h e r e ty k ó w i e k s k o m u n ik o w a - n y c h. S a k r a m e n t p o k u ty. T e n ż e [p ro b o szcz ], je ż e li o k a ż e się n ie z b y t b ie g ły, p o w in ie n b y ć e g z a m in o w a n y co d o s a k r a m e n tu p o k u ty ; w k w e s tii ró ż n ic y m ię d z y g rz e c h a m i ś m ie r te ln y m i i p o w s z e d n im i o ra z fo r m u ły ro z g rz e s z e n ia. Je ż e li je j n ie z n a, n a le ż y go p o u c z y ć i d a ć m u tę f o r m u łę n a p iśm ie. S p o w ie d ź. N a le ż y, je ś li to b ę d z ie słu sz n e, p o u c z y ć te g o ż [p ro b o szcz a] o p y ta n ia c h, k tó r e p o w in ie n z a d a w a ć p rz y s p o w ie d z i k a ż d e m u z o s o b n a g rz e s z n ik o w i, zw ła sz c z a te m u, k t ó r y o k a 9 P re fa c ja u ro c z y s ta m o d litw a, ro zp o c z y n a ją c a część m szy św. z w a n e j m o d litw ą e u ch a r y s ty c z n ą. 10 S o b ó r tr y d e n c k i dopuszczał n a jw y ż e j d w ó c h ś w ia d k ó w, tz w. o jc ó w ch rz e s tn y c h. (Por. J. O b lą k, bp, W p ro w a d z e n ie u c h w a l s o b o ru try d e n c k ie g o n a W a rm ii. O b o w ią z e k p ro w a d z e n ia ksiąg m e try k a ln y c h, w : K się g a p a m ią tk o w a ju b ile u s z u S e m in a riu m D u c h o w n e g o w T a r n o w ie, T a rn ó w 1972, s. 239; ta k ż e w te j s p ra w ie pisze T e o d o r L in d a n u s do H o zju sza w liś c ie z S6S r. A D W O, r k p s D 15, k. 7 8).

23 160 Jadwiga Kalinowska - Jan Wiśniewski że się b a r d z ie j p o k o r n y i s k ro m n y. P o z n a w s z y s ta n i w ie k s p o w ia d a ją c e g o się n ie c h g o z a p y ta, o d ja k ie g o c z a s u n ie s p o w ia d a ł się, p o n ie w a ż k a ż d y p o d o jś c iu d o p e łn o le tn o ś c i p o w in ie n p r z y n a jm n ie j r a z w r o k u s p o w ia d a ć się i k o m u n ię św. p rz y jm o w a ć, w p rz e c iw n y m ra z ie g rz e szy ś m ie rte ln ie. C h ło p c ó w J e d n a k a lb o d z ie w c z ę ta, k tó r z y p o d o jś c iu d o w ie k u d o jrz a łe g o n ie b y lib y o t y m p o u c z e n i, n ie n a le ż y p o s p ie s z n ie u z n a w a ć z a w in n y c h g rz e c h u ś m ie rte ln e g o, lec z trz e b a ic h o s tro u p o m n ie ć. P o d o b n ie n ie c h p y ta, cz y p rz y o s ta tn ie j s p o w ie d z i [p e n ite n t] n ie p rz e m ilc z a ł ja k ie g o ś g rz e c h u ś m ie rte ln e g o a lb o cz y w ie rz y ł, ż e je s t to g rz e c h ś m ie rte ln y. P o n ie w a ż z g rz e sz y ł ś m ie r te ln ie z n ie w a ż a ją c s a k r a m e n t p o k u ty, g d y z p o w o d u je g o p o d s tę p u z o sta ło d o k o n a n e o d p u sz c z e n ie g rz e c h ó w, k ie d y n ie b y ło n a to o d p o w ie d n ic h w a r u n k ó w, d la te g o te ż z o b o w ią z a n y je s t p o w tó rz y ć o w ą s p o w ie d ź i w s z y stk ie p o p rz e d n ie sp o w ie d z i n ie w a ż n e, p o n ie w a ż w ty c h, k tó r e w te n sp o só b o d b y ł, n ie b y ło p ra w d z iw e g o s a k r a m e n tu p o k u ty. N ie c h s p o w ie d n ik z a p y ta ró w n ie ż, c z y [p e n ite n t] w y p e łn ił p o k u tę, n a ło ż o n ą p rz e z k a p ła n a z a w y z n a n e g rz e c h y c ię ż k ie. J e ż e li je j n ie w y p e łn ił ś w ia d o m ie, z g rz e sz y ł i z o b o w ią z a n y je s t, je ś li p a m ię ta, w y p e łn ić ją. S p o w ie d n ik je d n a k m o ż e j ą z m ie n ić, je ż e li p e n ite n t j ą p a m ię ta, b y le b y n ie b y ła n a ło ż o n a p rz e z w y ż sz e g o [g o d n o ś c ią ], m ia n o w ic ie b is k u p a, z e w z g lę d u n a g rz e c h y z a s tr z e ż o n e d o o d p u sz c z a n ia b is k u p o w i. P o d o b n ie n ie c h z a p y ta, cz y g rz e s z n ik je s t z w ią z a n y e k s k o m u n ik ą w ię k s z ą c z y m n ie js z ą u, Je ż e li ta k, p o w in ie n n a jp ie r w b y ć u w o ln io n y o d e k s k o m u n ik i n iż o d g rz e c h u, g d y ż e k s k o m u n ik o w a n y n ie je s t u c z e s tn ik ie m s a k r a m e n tu, [k. I01v]. P o d o b n ie n ie c h z a p y ta, c z y [p e n ite n t] z n a M o d litw ę P ańską, p o z d ro w ie n ie A n ie ls k ie, S k ła d A p o s to ls k i, D ziesięć p rz y k a z a ń [b o ż y c h ] i in n e p r a w d y w ia r y k o n ie c z n e d o z b a w ie n ia. Je ż e li n ie z n a, n ie c h s p o w ie d n ik s k a r c i g o i z o b o w ią ż e d o n a u c z e n ia się [tego] w sz y stk ie g o. P o d o b n ie p o w in ie n d o k ła d n ie z b a d a ć, cz y [sp o w ia d a ją c y się] ż y w i d o k o g o ś n ie n a w iść, z a w z ię to ś ć lu b n ie p rz y ja ź ń. C zy g o to w y je s t p rz e b a c z y ć, cz y li d a r o w a ć ty m, k tó r z y g o o b ra z ili lu b z a w in ili p rz e c iw k o n ie m u a lb o je g o k r e w n y m. T a k ż e [p o w in ie n s p o w ie d n ik z a p y ta ć g rz e s z n ik a ], c z y c h c e p o w s trz y m a ć się o d g rz e c h ó w, k t ó r e d o ty c h c z a s p o p e łn ił i c z y c h c e z a d o ś ć u c z y n ić i n a p r a w ić, je ż e li k o m u ś w y r z ą d z ił ja k ą ś k rz y w d ę z a ró w n o n a d o b r y m im ie n iu, j a k i w rz e c z a c h [ m a te r ia ln y c h ]. P o z b a d a n iu ty c h w s z y s tk ic h s p ra w s p o w ie d n ik p o w in ie n n a ło ż y ć p o k u tę p r o p o r c jo n a ln ą do w in y. G r z e c h y z a s trz e ż o n e. N a le ż y z a p y ta ć [p ro b o szcz a], cz y z n a g rz e c h y z a s tr z e ż o n e, z k tó r y c h s a m n ie m o ż e ro z g rz e sz y ć, w te d y p e n ite n tó w p o w in ie n o d e s ła ć d o b is k u p a. C zy k ie d y ś w t a k ic h w y p a d k a c h k o g o ś ro z g rz e sz y ł, cz y o d e s ła ł d o b is k u p a. N o sz e n ie e u c h a ry s tii. T rz e b a d o k ła d n ie z a p y ta ć, z ja k i m s z a c u n k ie m n o si się e u c h a r y s tię p rz e z u lic e d o c h o r y c h, c z y w k o m ż y i s tu le, a ta k ż e cz y z p o p rz e d z a ją c y m p ło n ą c y m ś w ia tłe m i c ic h y m g ło s e m d z w o n e c z k a a lb o w in n y sp o só b. P o w in n o się n a p o m n ie ć [p ro b o sz c z a ], b y p o u c z y ł lu d z a m b o n y, ż e b y w ta k im w y p a d k u to w a r z y s z y ł n a jś w. s a k r a m e n to w i z e ś w ie c a m i lu b b e z n ic h. K to j e d n a k m o ż e n ie ść p rz e d so b ą św ie c e, n ie c h te g o n ie z a n ie d b u je a n i się w s ty d z i. P o d o b n ie [z a p y ta ć ], czy z n a le ż y ty m s z a c u n k ie m n o s z o n y je s t w ia ty k 11 p rz e z p o l n e d ro g i d o c h o r y c h, p rz y p o m n ie ć p ro b o sz c z o w i, b y w te d y z w y c z a je m k a p ła ń s k im m ia ł z w i s a ją c ą z szy i s tu łę, a ta k ż e d z w o n e c z e k, z a w ie s z o n y sw o b o d n ie w ja k im ś m ie js c u ta k, a b y w c z asie d ro g i s p o n ta n ic z n ie w y d a w a ł d ź w ię k. N ie c h [p roboszcz] p o u c z y lu d, a b y o strz e ż o n y ta k im i z n a k a m i n a p o ln y c h d r o g a c h n a ty c h m ia s t o b e c n e m u B o g u o d d a ł n a le ż n y k u l t i sz a c u n e k. J e ż e li j e d n a k w d ro d z e, p o o k a z a n iu w y ż e j w y m ie n io n y c h z n a k ó w, z a c h o d z iła b y o b a w a, że g ro z i e u c h a r y s tii J a k ie k o lw ie k n ie b e z p ie c z e ń s tw o, z g o r s z e n ie alb o z n ie w a g a, w te d y trz e b a n ie ś ć n a jś w ię ts z y s a k r a m e n t p o p r o s tu w ciszy. S p o só b p r z y jm o w a n ia k o m u n ii św. T rz e b a p rz y p o m n ie ć p ro b o sz c z o w i, b y n a d m a ją c y m i p r z y ją ć k o m u n ię św. b y ła o d m a w ia n a S p o w ie d ź P o w szechna i u d z ie lo n e im ro z g rz e sz e n ie, a ta k ż e, b y tr z y ra z y o d m ó w ić : [k. 102] P a n ie n ie je s te m g o d z ie n, n a k a z u ją c im za k a ż d y m r a z e m u d e r z a ć się w p ie rs i. N a le ż y z a p y ta ć [p ro b o szcz a] cz y k ie d y k o m u k o lw ie k u d z ie lił k o m u n ii św. p o d o b ie m a p o s ta c ia m i i ile ra z y, k o m u i j a k cz ęsto, a lb o c z y ja c y ś p a r a f ia n ie d o m a g a li się u p a r c ie ta k ie g o p r z y jm o w a n ia k o m u n ii św., n ie c h p o d a ic h n a z w is k a łs. 11 E k s k o m u n ik a w y łą c z e n ie z p r a w sp o łe c z n o ś c i w ie r n y c h, c z y li z u p e łn e w y k lu c z e n ie z k o rz y s ta n ia i u ż y w a n ia d ó b r, ła s k i p r a w k o ś c ie ln y c h, lecz n ie z u z y s k a n e j przez chrzest p rzyn a le żn o ści do w s p ó ln o ty ko ś c ie ln e j. Jest to n a jw ię k s z a k o ście ln a k a ra d u c h o w a. E k s k o m u n ik a w ię k s z a i m n ie js z a zależała od w ie lk o ś c i p o łą c z o n e j z n ią k a r y k o ś c ie ln e j i c y w iln e j. 12 W ia ty k u d z ie le n ie najśw ię tsze g o s a k ra m e n tu c h o re m u w n ie b e z p ie c z e ń s tw ie śm ie rc i, ja k o za o p a trze n ie w p o d ró ż d o w ieczności. 13 W czasach M a rc in a K r o m e ra K o ś c ió ł b y ł jeszcze b a rd z o o s tro ż n y co d o często tliw o ści p rz y s tę p o w a n ia do k o m u n ii św., a t y m b a rd z ie j po d o b ie m a p o s ta c ia m i Chleba i w in a. J a k w y n ik a z sam ego p o s ta w ie n ia k w e s tii b y ł, is tn ia ł, b y ć m oże jeszcze m in im a ln y p rą d o d d o ln y, aby p rz y jm o w a ć k o m u n ię częściej i to p o d o b ie m a p o sta cia m i. C o dzienna k o m u n ia św. m o g ła być je d y n ie p rz y w ile je m. (P or. M. B o rz y s z k o w s k i, J. W iś n ie w s k i, B ło g o s ła w io n a D o ro ta z M ą to w ó w, P rz e w o d n ik K a to lic k i, 1977, n r 24, s. 4.

24 Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny 161 S a k r a m e n t m a łż e ń s tw a. [N a le ż y z a p y ta ć ], c z y [p ro b o szcz ] z n a o k r e s y cz a su, w k t ó r y c h n ie m o ż n a u ro c z y ś c ie b ło g o sła w ić m a łż e ń s tw. T rz e b a m u p rz y p o m n ie ć, b y p r z e s tr z e g a ł c z a só w z a k a z a n y c h, o z n a c z o n y c h w s t a t u t a c h s y n o d a ln y c h o p ró c z c z a s u S ie d e m d z ie sią tn ic y 14 a ż do c z w a r tk u, z w y ją tk ie m ś r o d y p o p ie lc o w e j. Z o s ta ło w r e s z c ie p o z w o lo n e d e k r e te m s o b o ru t r y d e n c k ie g o, b y w t y m c z a sie m o ż n a b y ło u ro c z y ś c ie z a w ie ra ć m a łż e ń s tw a, z a c h o w a w s z y j e d n a k w m o c y in n e c z a sy z a k a z a n e. C zy [p ro b o szcz ] z n a p rz e s z k o d y d o z a w ie r a n ia i r o z w ią z y w a n ia m a łż e ń s tw a. J e ś lib y o t y m d o k ła d n ie n ie w ie d z ia ł lu b m ia ł ja k ie w ą tp liw o ś c i m o ż e p o ra d z ić się w ik a r iu s z a g e n e r a l n e g o C z y m a z w y c z a j u ro c z y ś c ie b ło g o s ła w ić t a j n e m a łż e ń s tw a n ie p o p rz e d z iw s z y ic h, w e d łu g z w y c z a ju, tr z e m a o g ło sz e n ia m i, c z y li z a p o w ie d z ia m i z a m b o n y. C zy św ia d o m ie p o b ło g o s ła w ił k ie d y ś m a łż e ń s tw o i ja k ie, m im o p rz e s z k ó d p o k r e w ie ń s tw a. T rz e b a u p o m n ie ć [p ro b o sz c z a ], b y n ie łą c z y ł ja k ic h k o lw ie k n a r z e c z o n y c h w z w ią z e k m a łż e ń s k i b e z s p e c ja ln e g o p o z w o le n ia [b isk u p a ] o rd y n a r iu s z a, c h y b a ż e p r z y n a jm n ie j je d n o z n ic h je s t z j e go p a r a f ii. P o d o b n ie p o w in n o się n a p o m n ie ć [p ro b o sz c z a ], b y z g o d n ie z d e k r e te m w y ż e j w s p o m n ia n e g o s o b o ru m ia ł o d p o w ie d n ią k się g ę, w k t ó r e j b y z a p is y w a ł w e d łu g p o r z ą d k u n a z w is k a n o w o ż e ń c ó w, k t ó r y c h p o łą c z y ł u ro c z y ś c ie w z w ią z e k m a łż e ń s k i, d z ie ń, m ie s ią c, r o k [z a w a rc ia m a łż e ń s tw a ], a ta k ż e n a z w is k a p r z y n a jm n ie j d w ó c h h o n o r o w y c h ś w ia d k ó w w te d y o b e c n y c h 1*. S a k r a m e n t n a m a sz c z e n ia c h o r y c h. C zy p ro b o s z c z u d z ie la s a k r a m e n tu o s ta tn ie g o n a m a s z c z e n ia ile k ro ć J e s t o to p ro sz o n y. P o m o c n ic y k o ś c ie ln i. J a k ie g o r o d z a ju p ro b o s z c z m a p o m o c n ik ó w, z w ła sz c z a w ik a r iu s z y, n a u c z y c ie li w s z k o le p a r a f ia ln e j, k a n to r ó w, w s p ó łp ra c o w n ik ó w, z a k r y s tia n ó w ; c z y są k a to lik a m i i cz y cie sz ą się d o b r ą sła w ą. [k. 102v] N a le ż y z b a d a ć ic h ż y c ie p r y w a tn e i z a p y ta ć je d n o cz e śn ie o ic h w y n a g ro d z e n ie i u tr z y m a n ie. C zy p ro b o s z c z z a ś a lb o je g o w ik a r iu s z e za u d z ie la n ie s a k r a m e n tó w ś w ię ty c h, p r z e w o d n ic z e n ie p o g rz e b o m, a ta k ż e za c e le b ro w a n ie m sz y św. ż ą d a ją ja k ie jk o lw ie k z a p ła ty i o tr z y m u ją ; ja k ie i j a k w ie lk ie je s t to [w y n a g ro d z e n ie ]. P o g rz e b p o d k o ś c io łe m. C zy za r z ą d ó w te g o p ro b o s z c z a a lb o od ilu la t Jac y ś ś w ie c c y lu d z ie i ja c y b y li g rz e b a n i p o d k o ś c io łe m p a r a f ia ln y m i cz y o n i z a p isa li c o k o lw ie k i c o k o ś c io ło w i. Ile k a ż d y z n ic h z a p ła c ił za p r a w o p o g rz e b u ; ile [zy sk u ] z te g o p rz y p a d ło w u d z ia le k o śc io ło w i, a ile b is k u p o w i u i p ro b o sz c z o w i. K to o d e b r a ł cz ęść z a p ła ty n a le ż n ą b is k u p o w i, alb o n a j a k i c e l z o s ta ła o n a p rz e z n a c z o n a, z c z y je g o ro z k a z u i p o z w o le n ia. Ile ra z y, z ja k ie j p r z y c z y n y lu b z c z y je j w in y p ie n ią d z e n a le ż n e b is k u p o w i a lb o je g o p e łn o m o c n ik o w i n ie b y ły o z n a c z o n e lu b w o g ó le n ie o d d a n e. W iz y ta c ja s z k o ły p rz e z p ro b o sz c z a. T rz e b a p rz y p o m n ie ć p ro b o sz c z o w i, b y w iz y to w a ł sz k o łę p r z y n a jm n ie j ra z n a o k re s o d c z te re c h d o d w u n a s tu d n i, z w ła sz c z a p rz e d ja k im iś w ię k sz y m i ś w ię ta m i, d o k t ó r y c h n a le ż y p rz y g o to w a ć d z ie c i u c z ą c ic h ś p ie w u i z a z n a ja m ia ją c z c e r e m o n ia m i k o ś c ie ln y m i. S ą to o k r e s y c z a su i ś w ię ta : B o żeg o N a ro d z e n ia, O c z y sz c z e n ia N a jś w. M a ry i P a n n y, N ie d z ie li P a lm o w e j, W ie lk ie g o T y g o d n ia i W ie lk a n o c y, Z ie lo n y c h ś w i ą t e k. B o że g o C ia ła, W n ie b o w z ię c ia N a jś w. M a r y i P a n n y itd. N ie c h p o d c z a s w iz y ta c ji [p ro b o szcz ] n ie z a n ie d b a sp ra w d z ić, w j a k i sp o só b u c z y się d z ie c i c z y ta n ia i p is a n ia, z j a k i c h k s ią ż e k, a szc zeg ó ln ie z j a k ic h k a te c h iz m ó w się u c z ą, j a k p r z y g o to w u je się d z ie c i w o k re s ie w ie lk ie g o p o s tu d o s p o w ie d z i i p r z y ję c ia k o m u n ii św. D o m p a r a f ia ln y. N a le ż y s p ra w d z ić, c z y d o m p a r a f ia ln y je s t w d o b r y m s ta n ie i c z y z a p o b ie g a się je g o n isz c z e n iu, z b a d a ć in w e n ta r z d o m u p a r a fia ln e g o, p o r ó w n a ć z e s ta n e m f a k ty c z n y m i o p isać. D o c h ó d p ro b o sz c z a. C zy [p roboszcz] u c z y n ił p rz e n ie s ie n ie w ła s n o ś c i k o ś c ie ln y c h n a in n ą ' o so b ę, a lb o p o z w o lił n a to. C zy w y s ta r c z a m u [d o c h o d u ] n a k o n ie c z n e u tr z y m a n ie. I le m a [d o c h o d u ] w d z ie się c in a c h, w d a r a c h o fia r n y c h, d a tk a c h z o k a z ji k o lę d y i w in n y c h r o c z n y c h p lo n a c h. C zy o tr z y m u je t e d o c h o d y, c z y k ie d y ś n ie s k a r ż y ł się p rz e d s ta r o s tą lu b w ła d z a m i m ie js k im i n a n ie d o s ta r c z e n ie m u ty c h d o c h o d ó w i c z y b y ło p rz e s łu c h a n ie [w te j s p ra w ie ]. C zy s ta ro s ta i w ła d z e m ie js k ie o k a z y w a ły g o rliw o ś ć [k. 103] w p r z y m u s z a n iu p a r a f ia n d o w y p e łn ie n ia te g o r o d z a ju o b o w ią z k ó w p a r a f ia ln y c h. I le p o s ia d a ła n ó w [ziem i] n a le ż ą c y c h d o p le b a n ii; cz y o n e są u p r a w ia n e c z y n ie, c z y le ż ą o d ło g ie m w ca ło śc i lu b w części. C zy s a m [p ro boszcz] je u p r a w ia, cz y k o m u ś w y d z ie rż a w ia w ca ło śc i lu b cz ę śc io w o ; n a ja k i o k r e s i z a j a k ą ce n ę, cz y z a p o ś r e d n ic tw e m u m o w y. C zy [p ro b o szcz ] n ie p rz e n ió s ł p r a w a w ła s n o ś c i d o j a k i e j k o lw ie k c z ę śc i s w o ic h g r u n tó w ro ln y c h n a in n ą o sobę. 14 S ie d e m d zle sią tn ica trz e c ia n ie d z ie la p rz e d w ie lk im p ostem. W tą nied zie lą ro z p o c z y n a ł się o k re s postu. 15 W ik a riu s z g e n e r a ln y z a s tę p c a b is k u p a u> r z ą d a c h d ie c e z ją. 16 P o r. J. O b łą k, b p, W p ro w a d z e n ie u c h w a ł, s P o d k o śc io łe m grze b a n o fu n d a to ró w k o ś c io ła czy też w ie rn y c h, z a s łu żo n ych d la p a ra fii. J e żeli k to ś k u p o w a ł so b ie p ra w o do p o g rz e b u w p o d z ie m ia c h, w te d y p e w n ą c z ęść przeznaczano z tego d o c h o d u na p o trz e b y огоедо k o śc io ła, a r e s z tę p rz e k a z y u ja n o d o d y s p o z y c ji b is k u p a d ie cezji. 11. K o m u n ik a ty...

25 162 Jadwiga Kalinowska - Jan Wiśniewski W ię k sz a lic z b a k o śc io łó w. N a le ż y z b a d a ć, c z y p ro b o sz c z o b e jm u je sw o im z a rz ą d e m je d e n, d w a lu b w ię c e j k o ś c io łó w p a r a f ia ln y c h ; z ja k ie g o ty tu łu, z c z y je g o p o le c e n ia i j a k d łu g o, z ja k i m p o ż y tk ie m i g o rliw o ś c ią o b s łu g u je t e w s z y stk ie k o śc io ły. C zy m a d o p o m o c y ja k ie g o ś w ik a r iu s z a i ja k w ie lk i m a d o c h ó d z ty c h w s z y stk ic h k o śc io łó w. W J a k ie j o d le g ło śc i o d sie b ie z n a jd u ją się te k o śc io ły p a r a fia ln e. K o śc io ły filia ln e. P o d o b n ie n a le ż y z ro b ić p rz e g lą d k o śc io łó w d o łą c z o n y c h i p ra w p a r a f ia l n y c h k a ż d e g o z n ic h. J e ż e li są ja k ie ś k o ś c io ły d o łą c z o n e c z y li in k o r p o r o w a n e ; n a ja k ie j z a sa d z ie i o d ja k ie g o c z a su ta k i s ta n is tn ie je. C zy w ty c h k o ś c io ła c h p ro b o s z c z sa m, cz y z p o m o c ą w ik a r iu s z a lu b s ą s ie d n ie g o ja k ie g o ś p ro b o s z c z a o d p ra w ia d o s ta te c z n ą lic z b ę n a b o ż e ń s tw i u d z ie la s a k r a m e n tó w ś w ię ty c h i w j a k i sp o só b to czyni. P a r a f ia n ie. J a k lic z n ie u c z e s tn ic z ą p a r a f ia n ie, sz c z e g ó ln ie z a jm u ją c y n a c z e ln e s ta n o w is k a, w e m sz y św. i s łu c h a n iu sło w a b o że g o. C zy w sz y sc y p r z y jm u ją s a k r a m e n ty św. p r z y n a jm n ie j r a z w ro k u. C zy są z a c h o w y w a n e w s z y stk ie d n i ś w ią te c z n e i p o s ty n a k a z a n e p rz e z K o śc ió ł, s p e c ja ln ie n a le ż y z a p y ta ć o ś w ię ta : N a w ie d z e n ia N a jś w. M a r y i P a n n y, J a k u b a A p o sto ła, W a w rz y ń c a, W n ie b o w z ię c ia N a jś w. M a r y i P a n n y, B a rtło m ie ja, N a ro d z e n ia N a jś w. M a r y i P a n n y, M a te u s z a E w a n g e lis ty ; c z y t e d n i ś w ią te c z n e są p o b o ż n ie c z cz o n e. C zy w c a łe j p a r a f ii je s t ja k iś h e r e ty k, s c h iz m a ty k lu b e k s k o m u n ik o w a n y. C zy s z e rz y się ja k a ś h e r e z ja. C zy w p a r a fii, zw ła sz c z a w ś w ię tą n o c B o żeg o N a ro d z e n ia i w w ig ilię J a n a C h rz c ic ie la u p r a w ia się: z a b o b o n y, w ie s z c z b ia rs tw o, w ró ż b y, w z y w a n ie z ły c h d u c h ó w te n ro d z a j p o d s tę p n e g o sz a ta ń s k ie g o o s z u k a ń s tw a. C zy [sz erz y się w p a r a fii] b e z p ra w ie, b lu ż n ie r s tw a p rz e c iw B o g u, c u d z o łó stw a, ż y c ie w k o n k u b in a c ie i p o d o b n e w y s tę p k i, m o ż e są dzie ci, k t ó r e ź le t r a k t u j ą s w o ic h ro d z ic ó w a lb o ja c y ś p a r a f ia n ie, k tó r z y ja w n ie p o p e łn ia ją z b ro d n ie. U c zęsz cza n ie d o k o śc io ła. C zy p rz e s trz e g a się e d y k tu P rz e w ie le b n e g o [b is k u p a w a r m iń sk ieg o ] 18, cz y w e d łu g n ie g o w y m ie rz a n e s ą k a r y [p ie n ię ż n e ] i n a ja k i c e l p rz e z n a c z a n e ; n ie d b a ły c h n a le ż y p o b u d z a ć d o z a d o ś ć u c z y n ie n ia, [k. I03v] je ż e li b y lib y u p a r c i, b u n to w n ic z y i n ie p o słu sz n i, n a le ż y p o d a ć ic h n a z w is k a. D o c h o d y k o ś c ie ln e. T rz e b a z a p y ta ć o d o c h o d y i p r a w a k a ż d e g o k o śc io ła ; ja k ie m a u p o sa ż e n ie z ie m s k ie i n ie ru c h o m o ś c i, ile co r o k u m a d o c h o d u ze s ta ły c h cz y n sz ó w p ie n ię ż n y c h i p ie n ię d z y o d z ie d z ic z o n y c h o ra z ile je s t o b e c n ie p ie n ię d z y w g o tó w c e w k a s ie k o ś c ie ln e j, w j a k i sp o só b i w ja k im z a b e z p ie c z e n iu s ą o n e p rz e c h o w y w a n e. Z a r z ą d z a ją c y k a s ą k o ś c ie ln ą. K to u s ta n a w ia z a rz ą d z a ją c y c h k a s ą k o ś c ie ln ą, cz y li p ro w iz o ró w : ilu, k ie d y, j a k c z ę sto i n a j a k d łu g o. C zy o n i o tr z y m u ją coś d la sie b ie z d o c h o d ó w k o ś c ie ln y c h ty tu łe m w y n a g ro d z e n ia lu b j a k ą cz ęść [ty c h d o c h o d ó w ] z u ż y w a ją n a w s p ó ln ą u c z tę. C zy g o rliw ie w y p e łn ia ją sw o je o b o w ią z k i i cz y ro z tr o p n ie r o z d z ie la ją z e b r a n ą s k ła d k ę [p ien ię ż n ą ]. K o m u, w ja k im c z asie, ile r a z y [w r o k u ] i w c z y je j o b e c n o śc i z d a ją s p ra w ę z w y k o n a n ia sw e g o o b o w ią z k u. S ty p e n d ia lip sk ie,j. N a le ż y z b a d a ć d o k ła d n ie, ja k ie są i ile w y n o sz ą s ty p e n d ia n a u n i w e rs y te c ie w L ip s k u, u f u n d o w a n e d la b ie d n y c h u c z n ió w z b is k u p s tw a w a rm iń s k ie g o. J a k ie c z y n sz e ro c z n e, z ja k ic h p o sia d ło śc i g r u n to w y c h o z n a c z o n e, g d z ie i p rz e z k o g o e g z e k w o w a n e, ja k w ie lk ie s ą s u m y z a s a d n ic z e i d la ilu u c z n ió w. C zy d o ty c h c z a s są w y s y ła n i d o L ip s k a u c z n io w ie i ilu, z ja k ic h m ia s t c z y m ie jsc o w o śc i, ira j a k i czas, p rz e z k o g o c z y z c z y je g o w y b o r u a lb o p o le c e n ia i ja k i je s t s k u te k te g o. T rz e b a im ie n n ie sp isa ć w s z y stk ic h, k tó rz y, ja k p a m ię ć lu d z k a sięg a, k o rz y s ta li z te g o r o d z a ju s ty p e n d ió w. W iz y ta c ja w ik a r iu s z y W iz y ta c ja w ik a r iu s z y, s k o r o o n i p e łn ią o b o w ią z k i p ro b o sz c z ó w, p o w in n a b y ć p r z e p r o w a d z o n a w te n s a m sp o só b. N a le ż y z a p y ta ć o ś w ię c e n ia k a p ła ń s k ie, ż y c ie, o b y c z a je, o jc z y z n ę, 18 W s p o m in a się tu rozpo rzą d ze n ie M a rc in a K ro m e ra z 1570 r., zw ane w s k ró c ie K i r c h g a n g ", o o b o w ią z k u uczęszczania n a m szę św. го n ie d z ie le 1 ś w ię ta. (P o r. F. D ittr ic h, G eschichte des K a th o liz is m u s in A ltp re u s s e n v o n 1535 b is z u m A u sgange des 18. J a h rh u n d e rts, E Z B d. 13, 1900, ss S ty p e n d ia lip sk ie s w ó j p o c z ą te k b io rą w fu n d a c ji T om asza W e rn e ra i Jana K n o lle y s e n a d la m ło d z ie ż y p o c h o d z ą c e j z B ra n ie w a t O lsztyn a, a s tu d iu ją c e j w L ip s k u. N a s tę p n ie b is k u p stw o w a rm iń s k ie s tw o rz y ło s ty p e n d ia d la z d o ln y c h, ale u b o g ic h m ło d z ie ń c ó w, k tó r y c h w y s y ła no n a s tu d ia d o L ip s k a. F u n d a c ja ta b y ła rozło żo n a n a całą diecezją, c z y li poszczególne p a ra fie m ła ty w n ie j sw ó j u d z ia ł, przezn a cza ją c p e w n ą k w o tę p ie n ię d z y na s ty p e n d iu m d la s tu d e n tó w w a rm iń s k ic h n a u n iw e rs y te c ie w L ip s k u. (P or. H. F re y ta g, D ie B e zie h u n g e n d e r U n i v e rs itä t L e ip z ig zu P reussen v o n ih r e r B e g rü n d u n g b is z u r R e fo rm a tio n , Z e its c h r if t des W estpreussischen G eschich tsve re in s, H. 44, 1902; A. R o galski, K o ś c ió ł k a to lic k i n a W a rm ii i M a z u ra c h, W a rsza w a 1956, ss ; M. B o rz y s z k o w s k i, S z k o ły d ie c e z ji w a r m iń s k ie j w o k re sie o d X I I I d o p o ło w y X V I w ie k u, S tu d ia W a rm iń s k ie, t. 2, 1965, ss

26 Najstarszy warmiński formularz wizytacyjny 163 u z d o ln ie n ia, s to s u n e k d o d o m o w n ik ó w, o ic h k s ią ż k i, o d m a w ia n ie b r e w ia r z a, c e le b ro w a n ie m sz y św., u d z ie la n ie s a k r a m e n tó w św. i o in n e w y ż e j w y m ie n io n e s p ra w y, k t ó r e z e w z g lę d u n a w a r u n k i m ie js c a i o so b y, w c a ło śc i lu b c z ę śc io w o n ie c h b ę d ą p o w tó rz o n e. C h o c ia ż b y je d n a k ci w ik a r iu s z e b y li g d z ie in d z ie j d u s z p a s te rz a m i, w c z a s ie w iz y ta c ji w ic h p a r a f ii n ie c h b ę d ą w iz y to w a n i w e w s z y stk im j a k p ro b o sz c z o w ie. [k. 104] W iz y ta c ja szk ó ł P o u k o ń c z e n iu w iz y ta c ji k o ś c io łó w p a r a f ia ln y c h i p a r a f i a n n ie w y łą c z a ją c p ro b o sz c z a, n a leż y w iz y to w a ć ta k ż e s z k o ły i p o z n a ć : z a rz ą d sz k o ły, lic z b ę u c z n ió w, sp o só b n a u c z a n ia p is a n ia, c z y ta n ia i śp ie w u, k s z ta łto w a n ie o b y c z a jó w o ra z k s ią ż k i d a w a n e u c z n io m d o c z y ta n ia. N a le ż y p o le c ić n a u c z y c ie lo m, b y d a w a li d z ie c io m k a to lic k i k a te c h iz m d o n a u k i p o d s ta w o w y c h p ra w d w ia r y. K a te c h iz m te n n ie c h b ę d z ie ta k i. J a k i o jc o w ie Je z u ic i u z n a ją z a sto s o w n y d o w y k ła d a n ia sw o im u c z n io m w o d p o w ie d n im cz asie. K sią ż k i n a u c z y c ie li. N a le ż y o b e jrz e ć k s ią ż k i n a u c z y c ie li; z a k a z a n e i p o d e jr z a n e [o h e r e zję] tr z e b a u s u n ą ć j a k w y ż e j. D o k ła d n ie z b a d a ć w ia r ę, ż y c ie i o b y c z a je p rz e ło ż o n y c h szkół i n a u c z y c ie li, z a p y ta ć t a k i e, czy je s t i m w y p ła c a n e w y n a g r o d z e n ie za p ra c ę. P o k r o p ie n ie [w o d ą ś w ię c o n ą ]. C zy w p o sz c z e g ó ln e n ie d z ie le p o o d p r a w ie n iu S u m y z a c h o w y w a n y je s t s ta r y, c h w a le b n y, o jc z y s ty z w y c z a j p o k ro p ie n ia w o d ą ś w ię c o n ą i czy p a r a f ia n ie s k ła d a ją w e d łu g z w y c z a ju o f ia r ę je d n e g o,.d e n a r a. N a le ż y r o z k a z a ć p ro b o sz c z o w i, b y n a p o m i n a ł lu d, a w ła d z o m m ie js k im, b y p rz y m u s z a ły (o ile to m o ż liw e ) d o z a p ła c e n ia n a le ż n o ś c i o rg a n iś c ie i u s łu g u ją c y m w k o ś c ie le, ż e b y m o g li m ie ć z a p e w n io n e w y ż y w ie n ie i u trz y m a n ie. N a le ż y o b e jrz e ć, c z y b u d y n e k [sz k o ln y l je s t w d o b r y m s ta n ie, c z y im k o s z te m z w y k le b u d u je się lu b r e m o n tu je szk o łę. W iz y ta c ja b ib lio te k J e ż e li są b ib lio te k i, p o w in n y b y ć r ó w n ie ż w iz y to w a n e. G d y b y w n ic h z n a le z io n o k s ią ż k i h e r e ty c k ie lu b p o d e jr z a n e o h e r e z ję, w ó w c z a s w y k a z t y c h k s ią ż e k i ic h a u to r ó w n a le ż y p r z e d s ta w ić w y łą c z n ie P r z e ś w ie tn e m u K się d z u K a r d y n a ło w i 20, a b y o n z a d e c y d o w a ł, cz y p o w in n o się j e u s u n ą ć z b ib lio te k i, c z y p o z o sta w ić. J e ż e li b ib lio te k i są u m ie s z c z o n e w k o ś c io ła c h, w iz y ta c ję ic h m o ż n a p rz e p ro w a d z ić je d n o c z e ś n ie z w iz y ta c ją s a m y c h k o śc io łó w. W iz y ta c ja s z p ita li [s c h ro n is k d la u b o g ic h ] W iz y to w a ć n a le ż y ta k ż e sz p ita le d la b ie d n y c h, z a p y ta ć p rz e z k o g o k a ż d y z n ic h je s t z a ło ż o n y lu b w y p o s a ż o n y. J a c y są p a tro n o w ie, ja c y a d m in is tr a to r z y, a lb o k o m u p o w ie r z o n a je s t tr o s k a o s z p ita l. K to w y b r a ł n a t e n u r z ą d a d m in is tr a to r ó w sz p ita la i z a tw ie rd z ił ic h. K ie d y, ja k c z ę sto z w y k le to się d z ie je i n a j a k i o k r e s c z a su. J a k ie [sz p ita l] p o s ia d a u p o s a ż e n ie z ie m sk ie i Ja k ie n ie ru c h o m o ś c i: [k. I04v] c z y w s z y s tk ie o n e są w ca ło śc i z a c h o w a n e, cz y n ie p r z e n ie sio n o p r a w a w ła s n o ś c i n a in n ą o so b ę ; ja k ą, k ie d y, p rz e z k o g o, z j a k ie j p rz y c z y n y, z a c z y ją zg o d ą i n a ja k d łu g o. J a k ie d o c h o d y m a s z p ita l w c z y n s z a c h p ie n ię ż n y c h s ta ły c h i p ie n ią d z a c h o d zie d z ic z o n y c h. Czy p ie n ią d z e t e są u c z c iw ie z b ie r a n e i w y d a w a n e i w j a k i sp o só b są p r z e c h o w y w a n e. C zy s z p ita l m a ja k ie ś p ie n ią d z e w g o tó w c e i j a k ą s u m ę. I lu w e d łu g n o r m y ży w i u b o g ic h. W ja k im w ie k u lu d z ie i w j a k im s ta n ie z d r o w ia są tu p rz y jm o w a n i, c z y b e z p ła tn ie, czy za o p ła tą i ja k ą, n a j a k d łu g o, a w in n y m r a z ie, n a z a s a d z ie j a k ic h u m ó w p o ś re d n ic z ą cy c h. C zy s z p ita l o tr z y m u je ja k ie ś s ta łe o f ia r y w u s ta lo n y c h d n ia c h p r z e z a d m in is tr a to r ó w h o s p itiu m i ja k ie, j a k c z ęsto, w j a k ic h o k r e s a c h cz a su i j a k w ie lk ie, j a k im in n y m s p o so b e m sz p ita l m a z a p e w n io n e u tr z y m a n ie i k o n ie c z n e rz e c z y. J a k [z a rz ą d sz p ita la ] tro s z c z y s ię o r e m o n ty b u d y n k u i u tr z y m a n ie g o w d o b r y m s ta n ie. N a le ż y s p ra w d z ić i d o k ła d n ie sp isa ć : łó żk a, n o sz e i in n y s p rz ę t s z p ita ln y. W iz y ta c ja k la s z to r ó w P o w in n o się ta k ż e w iz y to w a ć k la s z to r y, c z y li d o m y z a k o n n e [k o b ie t] z w a n y c h k le p k a m i lu b b e g i n k a m i Sl; s p ra w d z ić ic h lic z b ę, z a p y ta ć o p rz e ło ż o n e, z b a d a ć m a te r ia ln e w a r u n k i, m ie s z k a n io w e, c z y w ż y c iu w s p ó ln y m z a c h o w u ją z g o d ę i k a r n o ś ć, ja k ie o d p r a w ia ją ć w ic z e n ia d u ch o w n e, s k ą d m a ją u tr z y m a n ie. N a le ż y o b e jrz e ć d o k ła d n ie s y p ia ln ie i z a m k n ię c ie k la s z to r u ty c h k o b ie t. 20 T u ta kże ch o d zi o k a rd y n a ła n u n c ju s z a aposto lskie g o w Polsce. 21 B e g in k i, zw a n e In a c z e j k le p k a m i, b y ły z g ro m a d z e n ie m k o b ie t, k tó re łą c z y ło ż ycie w s p ó l ne, ale bez ślu b ó w z a k o n n y c h. Z a jm o w a ły się o p ie k ą n a d c h o ry m i, n a u c z a n ie m d zie w czą t i w y k o n y w a ły p r a c e ręczne. K la s z to r ic h s ta n o w iły m a łe d o m k i, tw o rz ą c e ja k b y k o lo n ię. P o w s ta ły w B elp it, a p a p ie ż G rze g o rz I X, ze w z g lę d u n a, s p rz e c iw y d u c h o w ie ń s tw a, w 1233 r. w y s ta w ił im U st o p ie k u ń c z y. (P or. E n c y k lo p e d ia k a to lic k a, t. 2, L u b lin 1976, «. 178). 11

27 164 D A S Ä L T E S T E E R M L Ä N D IS C H E V IS IT A T IO N S F O R M U L A R A U S D E R Z E IT M A R T IN K R O M E R S (Zusam m enfassung) J e d e r D iö z e sa n b isc h o f h a tte d a s R e c h t u n d d ie P f lic h t d a s s e in e r M a c h t u n te r s te llte k ir c h lic h - a d m in is tr a tiv e G e b ie t zu v is itie r e n. D ie V is ita tio n zog d ie N o tw e n d ig k e it n a c h sich, e in e n e n ts p r e c h e n d e n F ra g e b o g e n v o rz u b e re ite n, d e m g e m ä s s d e r B isc h o f o d e r d ie v o n ih m d e le g ie r te n V is ita to re n d ie e in z e ln e n P f a r r e ie n k o n tr o llie r te n. D a s p u b liz ie rte ä lte s te e r m lä n d is e h e V is ita tio n s f o rm u la r s ta m m t a u s d e r Z e it M a r tin K r o m e rs. E s b e f in d e t s ic h im e r m lä n d is c h e n D iö z e s a n a r c h iv in O ls z ty n in d e r A b te ilu n g B is c h o fs a rc h iv, im S e e ls o rg e re g is te r u n te r d e r S ig n a tu r A 88, B l v. R a tio v is ita n d i e c c le sia s d io e c e sis V a rm ie n s is w u r d e in d e r Z e it z w isc h e n d e r V is ita tio n s a n s a g e (15 X1 1580) u n d ih r e r P r o m u lg a tio n (20IV 1581) b e a r b e ite t. D ie L o k a lis ie r u n g d e s F ra g e b o g e n s im R e g is te r u n d d ie A d v e n ts - u n d W e ih n a c h ts z e it, d ie a n s tr e n g e n d e r K a n z le ia r b e it n ic h t z u tr ä g lic h w a re n, w e is e n d a r a u f h in, d a s d e r F r a g e b o g e n im e r s te n Q u a r ta l 1581 e n ts ta n d e n ist. D ie A u to r s c h a f t d e s e r m lä n d is c h e n V is ita tio n s f ra g e b o g e n s a u s d e m J a h r e 1581 is t d e m B is c h o f M a r tin K r o m e r z u z u s c h re ib e n, d e r h ie r se in e g ro s s e E r f a h r u n g h in s ic h tlic h d ie s e r P r o b le m a tik n u tz te, d ie e r w ä h r e n d s e in e r le b h a f te n T ä tig k e it a u f d e m H o fe d e s K r a k a u e r B isc h o fs u n d w ä h r e n d d e r F o r ts e tz u n g d e r d u r c h K a r d in a l H o siu s im J a h r e 1585 im E rm la n d b e g o n n e n e n V is ita tio n e r w o r b e n h a tte. D a s K r o m e rs c h e V is ita tio n s f o rm u la r a u s d e m J a h r e 1581 b e s te h t a u s d r e i T e ile n. D er 1. T e il b e tr if f t d ie sog. ä u s s e r e V isita tio n, d ie sic h a u f m a te r ie lle u n d so ziale, s o w ie d ie m it d e m F u n k tio n ie r e n d e r d e r K irc h e z u g e o r d n e te r In s titu tio n e n v e r b u n d e n e n P r o b le m e k o n z e n t r ie r t. D ie s e r T e il d e s F o r m u la r s h a t d e n T ite l: D e V is ita tio n e e c c le s ia r u m p a r o c h ia liu m. D e n 2. T e il b ild e t d ie sog. i n n e r e V is ita tio n u n d i h r T ite l la u te t: V is ita tio d o m u s p a r o c h ia - lis, p a r o c h i e t p a r o c h ia n o r u m. H ie r le n k t d e r V e rfa s s e r d e s F o r m u la r s s e in e A u f m e r k s a m k e i t a u f d a s m o ra lis c h - s ittlic h e L e b e n d e s K le r u s u n d d e r G lä u b ig e n. D e r 3. T e il d e s V is ita tio n s f o r m u la r s u m fa s s t d ie n ic h t s tr e n g m it d e r s e e ls o r g e ris c h e n T ä tig k e it d e r K ir c h e v e r b u n d e n e n E in ric h tu n g e n, n ä m lic h : B ib lio th e k e n, S c h u le n, K r a n k e n h ä u s e r. D ie G e s a m th e it d e r d u r c h d a s V is ita tio n s f o rm u la r M a r tin K r o m e rs e r fa s s te n P r o b le m a tik k a n n m a n im a llg e m e i n e n in 10 H a u p tf r a g e n g r u p p ie r e n : B e n e fiz ie n, V e re in e, w ir ts c h a f tlic h e P ro b le m e, L itu r g ie K u ltu s, K lö s te r, G e g e n re fo rm a tio n, P e rs o n a lie n, L e ip z ig e r S tip e n d ie n, S c h u le n, K r a n k e n h ä u se r. D ie S tr u k tu r d e s d a r g e s te llte n V is ita tio n s f o rm u la rs w e ic h t in ih r e n w ic h tig s te n V o r a u s s e tz u n g e n n ic h t v o m K r a k a u e r V is ita tio n s f o rm u la r a u s d e m J a h r e 1546 a b, d a s in d e r Z e it d e s B isc h o fs S a m u e l M a c ie jo w s k i b e a r b e ite t w u r d e. E s is t h in z u z u fü g e n, d a s s d ie V is ita tio n s p r o to k o lle u m d ie W e n d e d e r J a h r e 1581 u n d 1582 d u r c h d ie V is ita tio n s k o m m is s io n e n d e r a r t b e a r b e ite t w u r d e n, d a s s sie fa s t g ä n z lic h d ie e in z e ln e n P r o b le m e d e s F o r m u la r s a u s d e m J a h r e 1581 e rs c h ö p fe n.