MATERIAŁY ARCHIWALNE OBRAZUJĄCE POMOC JEDNOSTEK LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO MIESZKAŃCOM PRAWOBRZEŻNEJ WARSZAWY (

Transkrypt

1 Anna Gąsiorowska MATERIAŁY ARCHIWALNE OBRAZUJĄCE POMOC JEDNOSTEK LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO MIESZKAŃCOM PRAWOBRZEŻNEJ WARSZAWY ( ) 1. Rys historyczny W pierwszej połowie września 1944 roku armia radziecka i wojsko polskie rozpoczęły operację, której celem było zlikwidowanie niemieckiego przyczółka w rejonie Pragi i wyzwolenie prawobrzeżnej części Warszawy. W natarciu na Pragę obok 47 armii radzieckiej dowodzonej przez gen. Por. Nikołaja Gusiewa brała udział 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Dywizja ta od 27 lipca 1944 roku znajdowała się w rejonie Dęblina. 5 września została podporządkowana operacyjnie dowódcy 47 armii radzieckiej 1 i miała wziąć udział w natarciu jednostek radzieckich w kierunku Pragi 2. Zadaniem bojowym 1 DP było przełamanie obrony 70 pułku 73 dywizji piechoty niemieckiej na odcinku między hutą szkła a stacją kolejową w Międzylesiu, następnie opanowanie szosy Zielona Wawer, opanowanie Pragi i wyjście na wschodni brzeg Wisły pomiędzy mostem Kierbedzia a północnym nasypem kolejowym 3. Natarcie rozpoczęto 10 września 1944 roku. Już wieczorem 12 września 1 DP 1 Patrz dziennik działań bojowych 1 DP za wrzesień 1944 roku. CAW, III-7-15, k K. S o b c z a k, Wyzwolenie Pragi we wrześniu 1944, [w:] Dzieje Pragi, Warszawa 1970, s Tamże.

2 przełamała linię obrony i podeszła do północno-wschodniej części Grochowa 4, a współdziałająca z nią 175 dywizja radziecka dotarła do kościoła na Grochowie. W tym też dniu dał się zauważyć zwiększony opór nieprzyjacielski. Niemcy ulokowali się na linii folwark Dotrzyma zachodni skraj Grochowa. 13 września o godz pułk piechoty 1 DP osiągnął ulicę Grochowską, a 175 dywizja radziecka zepchnęła Niemców z terenu Grochowa w stronę Saskiej Kępy. W wyniku tych działań bojowych 14 września prawobrzeżna Warszawa została uwolniona od Niemców, poza okolicami mostu kolejowego na wprost Cytadeli. Most ten był przedmiotem natarcia 3 pułku piechoty. Rankiem 14 września Niemcy odparli szturm i 3 pp musiał się wycofać. Teren ten został zdobyty przez 3 pułk, po ponownym szturmie, dopiero rano 15 września. W tym też czasie została ostatecznie oczyszczona od Niemców Saska Kępa. Tak więc 15 września 1944 roku cała prawobrzeżna Warszawa została ostatecznie wyzwolona. W czasie 5 dni walk o Pragę 1 DP poniosła poważne straty, poległo 353 żołnierzy, 1436 zostało rannych a 109 zginęło bez wieści 5. Wkraczające do miasta jednostki LWP i władze polskie zastały około 130 tys. ludzi, tj. połowę stanu mieszkańców Pragi z roku Większość stanowiły kobiety, dzieci i starsi mężczyźni. Brak było mężczyzn w wieku od 18 do 50 lat 6. Ci ostatni zostali wywiezieni w początkach sierpnia 1944 roku do Rzeszy. Entuzjazm ludzi zmęczonych wojną i okupacją był ogromny. Żołnierzy polskich i radzieckich mieszkańcy Pragi witali bardzo gorąco 7. Warunki bytowania pozostałej przy życiu ludności były niezwykle ciężkie. Jedynym źródłem zarobku w tym czasie był handel. Czwarta część domów mieszkalnych leżała w gruzach, z pozostałych ponad 80% wymagało natychmiastowej naprawy. Brak było żywności, wody i elektryczności. Jeśli chodzi o przemysł to uległ on zniszczeniu w 50 /o, z tego 85% wskutek planowej akcji okupanta 8. Również surowce i narzędzia w większej części zostały wywiezione do Niemiec. Należy także dodać, że świeżo wyzwolone tereny znajdowały się w pasie przyfrontowym, ostrzał trwał bezustannie, poruszanie 4 Meldunek bojowy 1 DP nr 260 z dnia roku. CAW, III-7-32, k CAW, III-7-32, k. 207, 228, J. K a z i m i e r s k i, Praga w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu, [w:] Dzieje Pragi..., s Patrz meldunek zastępcy dowódcy 1 DP ds. pol-wych do szefa Zarządu Pol-Wych 1 AWP. CAW, III-7-572, k B. R u m i ń s k i, Od wyzwolenia Pragi do zdobycia Warszawy, Stolica nr 3, z dnia roku.

3 się po mieście groziło ciągłym niebezpieczeństwem. W ciągu tylko 2 dni po wyzwoleniu raniono 432 osoby 9. Ponadto, 5-letnia niewola doprowadziła pewną część społeczeństwa do rozluźnienia dyscypliny społecznej a często nawet demoralizacji, czego wyrazem były liczne grabieże i kradzież zarówno mienia społecznego jak i prywatnego 10. Wreszcie, mimo ogromnej radości spowodowanej wyzwoleniem i sympatii dla wojska, często natrafiano na negatywny stosunek do nowopowstających władz, jak i brak zaangażowania ludności po stronie tej władzy. Miało na to niemały wpływ trwające po lewej stronie Wisły powstanie, jak i propaganda obozu londyńskiego. Zaistniała sytuacja zmusiła PKWN do stworzenia jak najszybciej warunków względnej stabilizacji na terenie Pragi. Jedną z najważniejszych i pierwszoplanowych czynności mających na celu normalizację życia w mieście było utworzenie i zorganizowanie władz miejskich. Toteż, już w połowie września 1944 roku powołano Radę Narodową m.st. Warszawy, obok niej działały równolegle władze miejskie Zarząd Miejski i Starostwo Grodzkie (to ostatnie jako organ administracji miejskiej, powołany 13 listopada 1944 roku). Komórkami, które sprawowały kontrolę społeczną nad organizowaniem życia publicznego były komitety obywatelskie 11. Najniższymi zaś organami łączącymi społeczeństwo z organami władzy były komitety domowe. Zaangażowanie aparatu pol-wych i żołnierzy ludowego Wojska Polskiego w tworzeniu tych władz było niemałe. Świadczą o tym, zachowane w zbiorach CAW dokumenty z tamtego okresu Charakterystyka przekazów źródłowych Materiały archiwalne znajdujące się w CAW, a dotyczące pomocy udzielanej 9 B. B r z e z i ń s k i i J. G o ł ę b i o w s k i, Warszawska Organizacja PPR wobec zagadnień odbudowy. Studia Warszawskie t. 5, Warszawa 1970, s CAW, III-4-233, k Na terenie Pragi do końca 1944 roku działało 5 Komitetów. 12 Meldunek zastępcy dowódcy 1 DP ds. pol-wych do szefa Zarządu Pol-Wych 1 AWP (III-7-572, k. 44) i wytyczne szefa ZPW 1 AWP mówiące m.in. o pomocy wojska w organizowaniu aparatu administracyjnego (III-4-233, k. 191 i 192).

4 przez wojsko ludności Pragi i okolic w pierwszym okresie po jej wyzwoleniu, można podzielić na kilka zasadniczych grup. Na uwagę zasługują źródła obrazujące pomoc wojska w: 1) organizowaniu władz miejskich na wyzwolonym terenie; 2) odbudowie przemysłu, remoncie szpitali i szkół; 3) przydziale żywności, opału i organizowaniu opieki lekarskiej; 4) ofiarowaniu pieniędzy pochodzących z dobrowolnych składek wśród żołnierzy; 5) dziedzinie kultury i oświaty; 6) organizowaniu uroczystości i świąt narodowych. Wymienione wyżej rodzaje współpracy wojska z ludnością cywilną znalazły swoje odbicie głównie w dziennych i. okresowych meldunkach z pracy aparatu polwych jednostek, biorących bezpośredni udział w wyzwalaniu prawobrzeżnej Warszawy, lub też w wytycznych Szefa GZPW do współpracy z ludnością cywilną. Większość przekazów źródłowych znajduje się w zespole akt Dowództwa 1 AWP, sporo zachowało się w aktach Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego. Należy zauważyć, że przeważająca część meldunków nie dotyczy jednej formy pomocy, ale omawia po kilka jednocześnie. Taki charakter mają szczególnie dokumenty podsumowujące całość pracy poszczególnych jednostek wojskowych z ludnością cywilną oraz różne notatki oficerów GZPW 13. Interesującą grupę archiwaliów stanowią akta informujące o pomocy wojska w organizowaniu władz miejskich na terenie prawobrzeżnej Warszawy. Te przekazy zachowały się głównie w zespole GZPW i w dowództwie 1 AWP. Większość z nich omawia wspomniany problem w połączeniu z informacją o działalności grup agitacyjnych 14. Głównym zadaniem tych grup było m.in. organizowanie wyborów do władz terenowych, komitetów obywatelskich i domowych oraz rad narodowych; ponadto żołnierze wyjaśniali ludności wiele spraw dotyczących aktualnej sytuacji politycznej. Jak świadczą zachowane archiwalia członkowie grup agitacyjnych 13 Por. m.in. CAW, III-2-67, k Po wyzwoleniu Pragi, aparat pol-wych 1 DP zajął się natychmiast tworzeniem grup agitacyjnopropagandowych. W ich skład wchodził 1 podoficer i kilku żołnierzy. Por. CAW, III-7-572, k. 48.

5 wygłaszali odczyty nt. powstania LWP, zajmowali się także popularyzacją dekretów i postanowień PKWN 15. Tworzenie zalążków władz cywilnych nie zawsze było sprawą możliwą do załatwienia natychmiast, często wymagało co najmniej kilku dni trudnej pracy. Tam, gdzie jeszcze nie udało się władz zorganizować, brak ten dawał się dotkliwie odczuwać. Wspomina o tym, m.in. meldunek szefa Zarządu Polityczno- Wychowawczego 1 AWP do szefa GZPW z dnia 19 września 1944 roku 16. Na uwagę zasługuje też inny meldunek szczegółowo informujący o przebiegu zebrań ludności, zorganizowanych przez grupy agitacyjne, w czasie których przeprowadzono wybory do władz miejskich 17 i komitetów domowych 18. Grupy agitacyjne 1 AWP zasięgiem swojej pracy obejmowały nie tylko centrum Pragi, ale także okolice podmiejskie, jak np. Miłosne, Wawer, Wygodę, Rembertów, Ząbki, Zielonkę, Pohulankę i Czaplowiznę. O pomocy w wyborach do gminnych rad narodowych mówią meldunki szefa Zarządu Pol.-Wych. 1 AWP z 21 września 19 i 10 października 1944 roku 20. Ten ostatni przekaz źródłowy wspomina także o ścisłej współpracy wojska z Radą Narodową na terenie Pragi. Jak z niego wynika żołnierze 1 brygady saperów przeprowadzili w gminie Wawer wybory i wytypowali 3 członków do Obywatelskiego Sądu Grodzkiego 21. W zespole akt Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego zachował się odpis raportu z działalności grup agitacyjno-propagandowych wśród ludności cywilnej, za okres od 20 września do 20 października 1944 roku 22. Wynika z niego, że w zorganizowanych w tym okresie zebraniach wzięło udział ponad 20 tys. osób; na terenie komisariatu XXIV na Pradze zwołano 140 zebrań komitetów domowych Por. meldunki o pracy z ludnością cywilną w październiku 1944 roku CAW, III-4-230, k. 157 i III , k CAW, III-2-23, k Np. meldunek z dnia roku donosi o udziale żołnierzy 1 DP im. T. Kościuszki w organizowaniu wyborów do Rady Narodowej w Rembertowie. CAW, III-4-232, k Meldunek z dnia roku donosi m.in., że 7 i 8 pułk piechoty przeprowadziły zebrania z ludnością Pragi, na których dokonano wyborów komitetów domowych. CAW, III-4-232, k CAW, III-2-23, k CAW, III-4-233, k Meldunek z dnia roku. CAW, III-2-23, k Raport por. Coben-Cieślikowskiej do szefa GZPW. CAW, Prot. 524, t. 624, k. 117, Zadaniem komitetów domowych było niesienie pomocy ludności w dziedzinie aprowizacji, głównie zaś w sprawiedliwym rozdziale żywności ofiarowanej przez wojsko. Dlatego żołnierze nie tylko pomagali w organizowaniu komitetów, ale i kontrolowali ich pracę. Por. Sprawozdanie z dnia roku. Tamże.

6 Sprawozdanie miesięczne szefa ZPW i AWP o przebiegu pracy politycznej z ludnością cywilną na Pradze i w okolicznych osiedlach w miesiącu październiku, podaje, że na tym terenie zorganizowano 40 zebrań, w których uczestniczyło 15 tys. osób, a w 100 podwarszawskich miejscowościach przeprowadzono 80 wieców przy frekwencji 25 tys. osób 24. O tym, jak czynnie i licznie aparat pol-wych 1 AWP brał udział w organizowaniu władz cywilnych na terenie prawobrzeżnej Warszawy świadczy ilość meldunków na ten temat przechowywanych w zespołach akt GZPW, 1 AWP, 1 DP i 1 pal. Rola wojska w tym początkowym okresie stabilizacji życia na Pradze nie ograniczała się tylko do pomocy w wyborze władz cywilnych; często też musiano u tych władz interweniować w wielu codziennych sprawach, chociażby takich jak regulacja cen 25. * Następnym zagadnieniem wielokrotnie poruszanym w meldunkach, a mającym ogromne znaczenie dla unormowania życia na wyzwolonym terenie, była pomoc w odbudowa i uruchomieniu przemysłu. Jak już wspomniano 50% fabryk praskich zostało zniszczonych przez okupanta oraz w czasie działań wojennych, reszta była całkowicie zdewastowana i rozgrabiona. Uruchomieniem ich zajęli się przede wszystkim robotnicy i personel techniczny. Wielką pomoc w tym przedsięwzięciu niosło wojsko, zabezpieczając obiekty, dając transport i pomoc materialną. Już 17 września 1944 roku żołnierze 1 AWP zabezpieczyli hutę szkła i Warszawską Fabrykę Pomp na Grochowie 26. Zakłady te powierzono specjalnie do tego celu wydzielonym jednostkom, a mianowicie batalionom zdobyczy wojennej. Archiwalia informują o podjęciu przez naczelne władze wojskowe walki z wszelkimi nadużyciami i samowolą 27. W zespole akt Głównego Zarządu Polityczno- Wychowawczego zachowało się pismo i zarządzenie szefa Wydziału Organizacyjnego 24 CAW, III-4-233, k CAW, III-2-23, k CAW, III-4-232, k CAW, III-2-23, k. 58.

7 GZPW z dnia 17 października 1944 roku do zastępcy dowódcy 1 AWP i Naczelnej Prokuratury WP w sprawie sposobów przeciwdziałania. grabieży dokonywanej przez ludność cywilną i wojsko w zakładach przemysłowych na Pradze oraz w sprawie pomocy aparatu pol-wych w tępieniu bezprawia i kradzieży na niekorzyść państwa i obywateli 28. Wśród archiwaliów traktujących o odbudowie przemysłu na terenie prawobrzeżnej Warszawy spotyka się także akta informujące o indywidualnych wystąpieniach żołnierzy, mających na celu pomoc w odbudowie zniszczeń wojennych. I tak np. w jednym z meldunków znajdujemy informację o tym, że st. sierżant Wł. Dziekan z jedn. wojsk. nr zobowiązał się ofiarować własną działkę hodowlaną i maszyny stolarskie dla powstających w Palenicy warsztatów stolarskich, których zadaniem była produkcja na rzecz odbudowy zniszczeń wojennych na Pradze 29. Nie mniej palącym problemem była pomoc w remoncie szpitali i szkół. Meldunek zastępcy dowódcy ds. pol-wych 1 DP do Zarządu Polityczno- Wychowawczego 1 AWP z dnia 19 września 1944 roku donosi o remoncie 2 budynków szpitalnych na terenie Pragi 30. Inny przekaz archiwalny, dotyczący pracy aparatu pol-wych 1 DP, mówi o dostarczeniu przez wojsko materiałów budowlanych i środków transportu do odbudowy szkół m.in. w Zaciszu i Zielonce 31. Dzięki tej pomocy dzieci w Zielonce mogły rozpocząć naukę już 4 grudnia 1944 roku 32. O pomocy udzielanej przez żołnierzy 3 DP w odremontowaniu szkoły na Bródnie wspomina meldunek dzienny o stanie pracy politycznej w jednostkach 1 armii, przesłany do Naczelnego Dowództwa WP 33. * Zasadniczym problemem, który wymagał natychmiastowego załatwienia było 28 CAW, III-2-79, k. 265 i CAW, III-2-85, k CAW, m-7-572, k CAW, III-7-572, k O remontowaniu szkół przez wojsko donosi m.in. meldunek zastępcy dowódcy 1 DP ds. pol-wych z dnia 22.09, 1844 roku. CAW. III-7-572, k Meldunek zastępcy dowódcy ds. pol-wych 1 AWP z dnia roku mówi m.in. o uroczystym rozpoczęciu roku szkolnego przy licznym udziale żołnierzy 1 DP. CAW, III , k CAW, III-4-234, k. 85 i 86.

8 zaopatrzenie głodującej ludności w podstawowe środki żywnościowe i opał oraz zapewnienie jej pomocy lekarskiej. Sprawami tymi, obok władz miejskich, zajęły się również jednostki WP. Żołnierze starali się przyjść z materialnym wsparciem wynędzniałym mieszkańcom miasta, organizując zbiórki żywności. W zasobach CAW znajduje się dużo materiałów obrazujących tę pomoc. Niemalże w każdym meldunku czy sprawozdaniu z pracy wśród ludności cywilnej są wzmianki o oddawaniu własnych racji żywnościowych przez żołnierzy 34 i wydawaniu przez kuchnie wojskowe obiadów najbardziej potrzebującym 35. Zebraną przez żołnierzy żywność oddawano do dyspozycji obywatelskich komitetów pomocy stolicy 36, a te z kolei rozdawały je najbiedniejszym 37. Np. uciekinierzy z Warszawy, przebywający czasowo w Wesołej, otrzymali od Obywatelskiego Komitetu Pomocy Stolicy 2,5 tony mąki przydzielonej przez wojsko 38. W zespole akt Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego znajduje się m.in. kopia meldunku szefa ZPW 1 AWP z dnia 20 września 1944 roku, w której czytamy, że 1 baon 2 pp złożył dla uchodźców z Warszawy 20 bochenków chleba, a 3 kompania tego baonu oddała na ten sam cel swoje porcje cukru. W meldunku zawarta jest też informacja o przesłaniu przez Komitet Obywatelski XV komisariatu na Pradze listu do gen. Bolesława Kieniewicza z podziękowaniem za skuteczną i natychmiastową pomoc w zlikwidowaniu głodu wśród najbiedniejszych mieszkańców miasta 39. Na uwagę badacza zasługuje też miesięczne sprawozdanie znajdujące się w zespole akt 1 armii WP, a będące podsumowaniem całokształtu pracy żołnierzy wśród ludności cywilnej w październiku 1944 roku Wymienia ono m.in. dary żywnościowe, 34 Np. żołnierze z 3 BAL oddali 25% swoich racji żywnościowych osobom potrzebującym natychmiastowej pomocy. CAW, III-2-23, k. 71. W innym wypadku informacja, że żołnierze baonu kobiecego oddają ze swej porcji każdego dnia (w ciągu całego miesiąca) po 100 gramów chleba dla dzieci szkolnych. CAW, III-2-23, k M.in. żołnierze 1 samodzielnego baonu chemicznego zobowiązali się wydawać dziennie kilkanaście obiadów. Patrz meldunek szefa ZPW 1 AWP z dnia roku. CAW, III-4-233, k. 37. Kompania fizylierów 1 DP oddawała 10 porcji posiłków dziennie dla przytułku w Rembertowie. CAW, Prot. 524, t. 624, k Dwutygodniowy meldunek z działalności politycznej w 7 samodzielnym baonie zapasowym z dnia roku donosi m.in. o wyborze Komitetu Pomocy Stolicy. CAW, III-2-28, k Komitety obywatelskie niesienia pomocy mieszkańcom Pragi Obdarowały ponad 15 tyś. osób żywnością otrzymaną od żołnierzy 4 DP. CAW, III-2-23, k CAW, III-7-571, k CAW, III-2-23, k. 64.

9 jakie złożyli żołnierze z jednostek 1 armii w ciągu tego miesiąca 40. O opiece, jaką żołnierze otaczali młodzież szkolną i sieroty świadczą wzmianki w meldunkach, sporządzanych w dowództwie 1 AWP. I tak np. 4 pp dostarczył w ramach pomocy sierocińcowi w Wawrze 5 ton ziemniaków, 2 tony węgla, 75 kg mąki i 5 kg mydła, żołnierze 5 BAC oddali dzienne racje chleba, cukru i konserw 41. W innym meldunku czytamy, że 2 baon 9 pp oddał na rzecz sierot z Warszawy 845 porcji cukru i 570 porcji konserw, a 1 baon 12 pp 15 kg cukru i 22 bochenki chleba 42. Na Święta Bożego Narodzenia żołnierze 1 pal zorganizowali, dzieciom szkolnym w Ząbkach gwiazdkę. Wśród darów, oprócz zeszytów, ołówków i książek, były mydła toaletowe, kubeczki a nawet łyżwy 43. Należy wspomnieć o pomocy dla ludności Pragi udzielonej przez Ludowy Komisariat Obrony ZSRR w postaci 10 tys. ton mąki, znacznej ilości lekarstw i środków opatrunkowych. Wzmianki na ten temat znajdujemy również w materiałach archiwalnych przechowywanych w CAW 44. Ludność oswobodzonego miasta cierpiała w niemałym stopniu również na brak opieki lekarskiej i lekarstw. O zorganizowaniu pomocy w tej dziedzinie wspomina m. in. meldunek dzienny zastępcy dowódcy 1 DP z dnia 25 września 1944 roku. Jeśli chodzi o zaopatrzenie ludności w opał to i tu wojsko przyszło z pomocą, dając transport 45 a niekiedy i sam opał 46. Liczną grupę stanowią archiwalia dotyczące finansowego wsparcia ludności. Żołnierze jednostek frontowych LWP, stacjonujących na terenie prawobrzeżnej Warszawy, widząc ogromną nędzę ludności i brak podstawowych środków utrzymania, samorzutnie organizowali nie tylko zbiórki artykułów żywnościowych; 40 I tak, 6 kompania łączności oddała mieszkańcom Pragi i Wawra 817 kg chleba, 85 kg cukru, 31 kg konserw, 105 kg sucharów, 35 kg mąki i 178 kg kaszy. CAW, III-4-230, k Meldunek szefa ZPW 1 AWP z dnia roku. CAW, III-4-233, k Meldunek szefa ZPW 1 AWP z dnia roku. CAW, III-2-23, k. 317, 43 CAW, III , k Pismo szefa GZPW do zastępców dowódców jednostek polecające przeprowadzenie pogadanek z ludnością cywilną nt. pomocy udzielonej przez ZSRR mieszkańcom Pragi. CAW, III-7-564, k. 48; III-2-243, k. 95. Źródła dotyczące tego zagadnienia omawia Cz. T o k a r z, Archiwalia obrazujące pomoc materiałową dla LWP w latach , Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1669, s; Meldunek zastępcy dowódcy dywizji ds. pol-wych do szefa ZPW 1 AWP z dnia roku donosi m.in. o pomocy w transporcie przy zaopatrywaniu mieszkańców Pragi w węgiel. CAW, III-7-572, k Meldunek ZPW 1 AWP do GZPW z dnia roku dotyczy m.in. dostarczenia dla szkoły w Rembertowie 10 ton torfu przez żołnierzy z batalionu zdobyczy wojennej. CAW, III-2-23, k. 41.

10 pragnęli też podzielić się z mieszkańcami miasta własnym skromnym żołdem. Można tu przytoczyć fragment meldunku szefa ZPW i AWP skierowanego do GZPW dnia 19 września, w którym czytamy: żołnierze współczują wynędzniałej i znękanej ludności Pragi. Dzielą się posiłkami i chlebem, 1 dyon 1 pal organizuje samorzutnie zbiórkę pieniężną na pomoc ludności Warszawy, zebrano już rb. Podobną zbiórkę rozpoczął 8 pułk piechoty. 5 BAC na pomoc dzieciom Warszawy zebrał rb. 47. Inne meldunki mówią o żołnierzach 1 pal, którzy zebrali na pomoc mieszkańcom Pragi do 27 września 1944 roku sumę zł. Ponadto bateria parkowa 3 BAHL zainicjowała zbiórkę pieniężną, w wyniku której zebrano zł. Natomiast żołnierze samodzielnego batalionu saperów 1 DP podjęli na ogólnym wiecu uchwałę, aby cały jednomiesięczny żołd, ofiarować na pomoc Warszawie 48. Meldunków dotyczących pomocy finansowej wojska dla ludności stolicy zachowało się stosunkowo wiele 49. W zespole akt dowództwa 1 AWP na uwagę zasługuje meldunek podsumowujący pracę jednostek 1 armii z ludnością Pragi w październiku 1944 roku; m.in. podaje on, że w miesiącu tym jednostki 1 AWP złożyły w komitetach pomocy Warszawie i przekazały do Banku Polowego sumę zł, a na pomoc mieszkańcom miasta samodzielna bateria Sztabu Dowództwa Artylerii i 6 kompania łączności 50 zadeklarowały przekazanie całomiesięcznych poborów. Inny, późniejszy meldunek 1 AWP przesłany do szefa GZPW w dniu 9 grudnia 1944 roku mówi, iż żołnierze i oficerowie jednostek podległych zebrali na pomoc ludności Warszawy w październiku i listopadzie 1944 roku kwotę złotych 51. * Władze miejskie i dowództwa jednostek wojskowych przebywających na 47 CAW, III-2-23, k Patrz: CAW, III-7-571, k. 82; meldunki: III-2-23, k. 79 i , k Por. m.in. meldunek szefa ZPW 1 AWP z dnia roku informujący o tym, że pracownicy pralni nr 5 zebrali na pomoc Warszawie zł (III-2-23, k. 153). Meldunek 1 DP z dnia roku podaje sumy zebrane w poszczególnych pułkach: 1 pp zł, 2 pp zł, 3 pp zł, 1 pal zł oraz Sztab dywizji zł (III , k. 140). 3 samodzielny pułk artylerii samochodowej złożył na pomoc Warszawie zł; a 5 brygada artylerii ciężkiej zł (III-2-23, k. 264). 50 Meldunek z dnia roku. CAW, III-4-230, k Meldunek z dnia roku. CAW, III-2-23, k. 306.

11 terenie prawobrzeżnej Warszawy nie ograniczały się tylko do zaspakajania podstawowych potrzeb materialnych mieszkańców. Przystąpiły równocześnie energicznie do uruchomienia szkolnictwa i życia kulturalnego. O pomocy wojska w tej dziedzinie mówią m.in. przekazy źródłowe znajdujące się w zasobach CAW 52. Meldunek szefa ZPW 1 AWP do GZPW z dnia 14 listopada 1944 roku wspomina m.in. o pomocy wojska w uruchomieniu szkół i zorganizowaniu Związku Nauczycielstwa Polskiego na Pradze 53. Zachowany w CAW protokół z odprawy dowódców dywizji, brygad i jednostek samodzielnych, zwołanej w dniu 21 listopada 1944 roku, a poświęconej omówieniu pracy wojska wśród ludności cywilnej, daje wskazówki dalszej działalności w tej dziedzinie, polegającej m.in. na organizowaniu świetlic, zakładaniu bibliotek oraz nawiązywaniu kontaktów z młodzieżą szkolną 54. Archiwalia informują też o organizowaniu przez wojsko kursów dla lektorów 55 i działaczy oświatowych 56. Dnia 1 grudnia 1944 roku szef ZPW 1 AWP wydał dla oddziałów i pododdziałów armii wytyczne, w których czytamy m.in. do wojska należy zabezpieczenie dóbr kulturalnych i majątku narodowego 57. Działając w myśl tych wytycznych żołnierze 1 DP zabezpieczyli i przekazali miastu bibliotekę Potockich, liczącą ponad tomów 58. O tym, jak dużą wagę przywiązywano do odrodzenia życia kulturalnego niszczonego bezwzględnie przez Niemców, świadczy ilość przedstawień i koncertów organizowanych przez grupy żołnierskie i teatry wojskowe. Teatry dywizyjne i pułkowe niemal codziennie dawały przedstawienia dla spragnionej rozrywki ludności miasta 59. Organizowano także seanse filmowe. Często występy teatrów żołnierskich były odpłatne, a dochód przekazywano na pomoc ludności lub na inne cele społeczne. 52 Jak przypisy 31, 32, 33 i CAW, III-4-233, k CAW, III-2-23, k Np. aparat polityczny 1 DP zorganizował 5 dniowy kurs lektorski dla 12 osób. Por. meldunek z dnia roku. CAW, III-7-608, k Sprawozdanie miesięczne z pracy propagandowej za okres od do roku mówi m.in. o zorganizowaniu 80-osobowego kursu działaczy oświatowych. CAW, III-4-230, k CAW, III-4-233, k. III Patrz meldunek zastępcy dowódcy 1 DP ds. pol-wych do szefa ZPW 1 AWP z dnia roku. CAW, III-7-572, k Meldunek szefa ZPW 1 AWP do GZPW z dnia roku donosi m.in. o tym, że teatr 3 DP organizował codziennie przedstawienia w różnych dzielnicach Pragi, a brygada kawalerii w dniu roku po wiecu urządziła koncert grupy artystycznej (III-2-23, k. 69). Teatr 9 pułku piechoty dał w końcu grudnia 1944 roku dwa przedstawienia dla ludności cywilnej (meldunek z dnia roku, III , k. 349).

12 I tak np. w Rembertowie staraniem TPŻ i 2 DP urządzono dla mieszkańców osiedla wieczór sylwestrowy, w czasie którego występował teatr i orkiestra dywizyjna. Dochód z tej imprezy w sumie około 20 tys. złotych przekazano na budowę Domu Kultury w Rembertowie 60. Popularną formą informacji politycznej i rozrywki były organizowane przez wojsko publiczne audycje nadawane przez przenośną radiostację wojskową. Świadczą o tym meldunki zachowane w aktach Głównego. Zarządu Polityczno Wychowawczego 61. Fragment raportu instruktora Wydziału Propagandy ZPW do szefa ZPW 1 AWP informuje o tym, że dwukrotnie przeprowadzano audycje radiowe w Radości i Palenicy; wysłuchało je około osób 62. * Ostatnią grupą zasługującą na uwagę stanowią materiały archiwalne dotyczące pomocy wojska w urządzaniu i obchodzie świąt narodowych i uroczystości państwowych. Działające na Pradze grupy agitacyjno-propagandowe zwoływały m.in. wiece dla ludności cywilnej, organizowały zebrania, na których wyjaśniano aktualną sytuację polityczną, omawiano i propagowano dekrety oraz postanowienia PKWN 63. Grupy te czynnie uczestniczyły w organizowaniu obchodów świąt narodowych i państwowych. W zespołach archiwalnych zachowały się źródła dotyczące tego problemu. Są to głównie jak większość omawianych materiałów meldunki zastępców dowódców jednostek ds. pol-wych, kierowane do instytucji nadrzędnych. Już 12 października 1944 roku uroczyście obchodzono rocznicę bitwy pod Lenino; jeden z meldunków donosi, że podczas tych uroczystości zakonnice z klasztoru w Glinkach wręczyły sztandar 3 pułkowi piechoty, a aparat pol-wych 1 DAPlot. zorganizował akademię, w której brało udział ponad 600 osób 64. Również 60 Patrz raport sporządzony na podstawie meldunków otrzymywanych z jednostek 1 armii przesłany do Wydziału Organizacyjnego Armii dnia roku. CAW, III-4-292, k Np. meldunki z jednostek nadesłane do ZPW 1 AWP dnia roku. CAW, Prot. 524, t. 624, k CAW, Prot. 524, t. 624, k Patrz meldunki zastępcy dowódcy 1 DP do szefa ZPW 1 AWP z dnia roku (III-7-572, k. 48) oraz z dnia roku (III-2-23, k. 283). 64 Meldunki szefa ZPW 1 AWP do GZPW z dnia 14J roku (III-4-233, k. 25) i z dnia roku (III , k. 116).

13 uroczyście obchodzono w wyzwolonej części Warszawy Święto Zmarłych, organizując m.in. manifestacje przy grobach osób zamordowanych przez Niemców w Wawrze 65. Poza tym aparat pol-wych organizował uroczyste obchody rocznicy Rewolucji Październikowej 66, odzyskania niepodległości w dniu 11 listopada 1918 roku 67, wybuchu Powstania Listopadowego 68 i Świąt Bożego Narodzenia 69. Święta te miały w roku 1944 szczególnie uroczysty charakter i chociaż jeszcze trwała wojna, to na tym wolnym skrawku, jakim była prawobrzeżna Warszawa, cieszono się ogromnie 70. Wyrazy tej radości często spotykamy w dokumentach. Nie tylko żołnierze organizowali niespodzianki ludności cywilnej w czasie świąt, dając podarki dzieciom 71, bezpłatne koncerty i przedstawienia. Mieszkamy Praga chcąc okazać wdzięczność swoim wyzwolicielom urządzali gwiazdki dla żołnierzy, a nawet zapraszali ich do swoich domów na święta Uwagi końcowe Stwierdzić należy, że zgromadzone w Centralnym Archiwum Wojskowym materiały, obrazujące pomoc jednostek LWP ludności prawobrzeżnej Warszawy w ciągu pierwszych 4 miesięcy po jej wyzwoleniu stanowią pokaźną bazę źródłową dla badaczy zajmujących się dziejami najnowszymi. W niniejszej informacji została omówiona tylko niewielka część archiwaliów, 65 Meldunek ZPW 1 AWP do GZPW z dnia roku. CAW, III-4-233, k. 80 i III-2-23, k. 177 i Patrz sprawozdanie szefa ZPW 1 AWP z dnia roku z obchodów Rocznicy Rewolucji Październikowej w Rembertowie, na Grochowie, w Radości i w Palenicy. Uroczystość trwała ponad 40 minut. Brało udział osób. CAW, Prot. 524, t. 624, k CAW, Prot. 524, t. 624, k Uroczystości związane z obchodami rocznicy Powstania Listopadowego omawiają m.in. meldunki szefa ZPW 1 AWP do GZPW i naczelnego dowódcy WP z dnia roku CAW, III-4-233, k. 184, III-4-234, k. 81, 82 i III-23, k Dotyczy tego m.in. meldunek z dnia roku znajdujący się w zespole 1 AWP. Stwierdza się w nim, że w okresie od 1 do 27 grudnia współpraca z ludnością cywilną ograniczała się do przygotowań świątecznych i pisania przez żołnierzy listów do ofiarodawców. CAW, III , k Meldunek zastępcy dowódcy 1 pal ds. pol-wych do Wydziału Pol-Wych 1 DP z dnia roku. CAW, III , k. 218 i Tamże. Patrz też meldunek zastępcy dowódcy ds. pol-wych 1 pal do WPW 1 DP z dnia roku. CAW, III , k Np. mówi o tym meldunek zastępcy dowódcy ds. pol-wych 1 pal do WPW 1 DP z dnia roku. CAW, III , k. 209 i 206.

14 zasygnalizowano przede wszystkim te zespoły akt, w których źródła dotyczące pomocy wojska dla ludności Pragi występują w znacznej ilości. Przedstawione grupy materiałów archiwalnych zostały w pełni opracowane i są udostępniane badaczom, Istotną pomoc dla historyków podejmujących omawiany temat stanowi przygotowany przez pracowników CAW i wydany drukiem inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego.