Żywieniowe czynniki ryzyka aterogenezy w grupie otyłych kobiet po menopauzie z hipercholesterolemią

Transkrypt

1 Grygiel-Górniak Probl Artykuły Hig Epidemiol oryginalne B i wsp. 2010, Żywieniowe 91(4): / original czynniki papers ryzyka aterogenezy w grupie otyłych kobiet po menopauzie Żywieniowe czynniki ryzyka aterogenezy w grupie otyłych kobiet po menopauzie z hipercholesterolemią Nutritional risk factors of atherosclerosis in a group of obese postmenopausal women with hypercholesterolemia Bogna Grygiel-Górniak 1/, Juliusz Przysławski 1/, Marta Stelmach 1/, Marian Grzymisławski 2/, Marek Chuchracki 3/, Maria Mosor 4/, Jerzy Nowak 4/ 1/ Katedra i Zakład Bromatologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 2/ Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Metabolicznych i Dietetyki Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 3/ Centralne Laboratorium Ginekologiczno-Położniczego Szpitala Klinicznego Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 4/ Zakład Patologii Molekularnej, Instytut Genetyki Człowieka PAN w Poznaniu Cel pracy. Ocena wybranych czynników ryzyka rozwoju zmian aterogennych w grupie otyłych kobiet po menopauzie, u których rozpoznano dyslipidemię. Materiał. Pomiary antropometryczne oraz ocenę sposobu żywienia wykonano w grupie 63 otyłych kobiet w wieku pomenopauzalnym, u których stwierdzono hipercholesterolemię. Wszystkie osoby nie stosowały leczenia hipolipemizującego. Wyniki. W przeprowadzonych badaniach w grupie otyłych kobiet po menopauzie (średnia wieku 57±5,13 lat) wykazano wysokie wartości wskaźnika BMI (31,9±4,02 kg/m2) oraz zwiększoną zawartość tkanki tłuszczowej mierzonej z wykorzystaniem metody bioimpedancji (42,3±2,85%). Wartości obwodu pasa (93,8±15,2 cm) oraz wskaźnika talia-biodra WHR (0,86±0,07) wskazywały na brzuszne rozmieszczenie tkanki tłuszczowej. W badanej grupie stwierdzono wysokie stężenie cholesterolu całkowitego (228±41,7 mg/dl) oraz frakcji LDL w surowicy krwi (141,7±37,9 mg/dl). Wprawdzie wartość energetyczna całodziennych racji pokarmowych w niewielkim stopniu odbiegała od wartości zalecanych, jednak były one źle zbilansowane. Wysoki poziom spożycia tłuszczu ogółem (34,0±6,67% energii), nasyconych kwasów tłuszczowych (12,2±2,68% energii), cholesterolu pokarmowego (395±154 mg na dzień), oraz niski poziom spożycia wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (5,55±2,29% energii), EPA&DHA%en (0,13±0,18% energii ) i błonnika pokarmowego (19,9±5,80g) są czynnikami ryzyka wystąpienia miażdżycy. Wnioski. Całodzienne racje pokarmowe badanych kobiet były źle zbilansowane, co może zwiększać ryzyko aterogenezy. W badanej grupie otyłych kobiet po menopauzie z dyslipidemią konieczna jest zmiana sposobu żywienia oraz edukacja żywieniowa. Aim. The assessment of selected risk factors of atherosclerosis development in a group of obese postmenopausal women with diagnosed hypercholesterolemia. Material and methods. The anthropometric measurements and the estimation of nutritional habits have been conducted in a group of 63 obese women of postmenopausal age with diagnosed changes in lipid profile. All women did not use hypolipemic treatment. Results. In the conducted study of a group of postmenopausal obese women (mean age 57±5.13 years) high values of body mass index BMI (31.9±kg/m2) and increased amount of adipose tissue content (42.3±2.85%) measured with bioimpedance method were assessed. The value of waist circumference (93.8±15,2 cm) and waist-to-hip ratio WHR (0.86±0.07) indicated visceral deposition of adipose tissue. The study group was characterized by high values of total blood cholesterol (228±41.7 mg/dl) and LDL cholesterol concentrations (41.7±37.9 mg/ dl). Although the energy value of daily food rations did not differ very much from the recommendations, the rations were improperly balanced. The risk factors of atherosclerosis development included: high intake of total fat (34.0±6.67 % energy), saturated fatty acids (12.2±2.68% energy), nutritional cholesterol (395±154 mg per day), and low intake of polyunsaturated fatty acids (5.55±2.29% energy), EPA&DHA%en (0.13±0.18%) and dietary fibre (19.9±5.80g). Conclusions. Daily food rations of studied women were improperly balanced and may increase the risk of atherosclerosis development. It is necessary to modify nutritional habits in the study group of obese women after menopause with diagnosed dislipidaemia. Key words: postmenopausal obesity, dyslipidaemia, nutritional habits Słowa kluczowe: otyłość pomenopauzalna, dyslipidemia, sposób żywienia Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Bogna Grygiel-Górniak Katedra i Zakład Bromatologii Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu ul. Marcelińska 42 tel./fax

2 538 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Skróty BMI wskaźnik masy ciała C18:2 n-6 kwas linolowy C18:3 n-3 kwas linolenowy EPA&DHA suma kwasu eikozapentaenowego i dokozaheksaenowego. ESC European Society of Cardiology FM zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie FSH hormon folikulotropowy M jednonienasycone kwasy tłuszczowe NNKT niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe P wielonienasycone kwasy tłuszczowe S nasycone kwasy tłuszczowe WHR wskaźnik talia/biodra Wstęp Wzrastająca zachorowalność na choroby sercowonaczyniowe u kobiet w okresie pomenopauzalnym stała się powodem szczególnego zainteresowania klinicystów i żywieniowców tą grupą pacjentów. Znalazło to również swoje odzwierciedlenie w wytycznych European Society of Cardiology (ESC), dotyczących prewencji chorób serca i naczyń u kobiet w okresie klimakterium [1]. W licznych badaniach klinicznych i epidemiologicznych udowodniono, że okres pomenopauzalny charakteryzuje się zwiększonym ryzykiem wystąpienia powikłań metabolicznych, w tym dyslipidemii [2, 3]. W krajach rozwiniętych, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, choroby sercowo-naczyniowe są głównym czynnikiem zwiększonej śmiertelności u kobiet. Stanowią one około 1/3 przyczyn całkowitej śmiertelności kobiet na świecie [4]. Co więcej, w krajach zachodnich większa liczba kobiet niż mężczyzn umiera co roku z powodu chorób serca i naczyń [5,6]. Zmusza to do podjęcia intensywniejszych kroków zapobiegawczych celem zmniejszenia ogólnej zachorowalności kobiet na choroby sercowo-naczyniowe. Jednocześnie wzrost masy ciała w okresie okołomenopauzalnym, złe nawyki żywieniowe i zmniejszona aktywność fizyczna predysponują do rozwoju zmian miażdżycowych [7, 8]. Wzrastająca liczba interwencji profilaktycznych i strategii leczniczych jest wciąż za mała, by skutecznie zapobiegać chorobowości i śmiertelności spowodowanej chorobami układu krążenia, u podstawy których leży zaawansowana i często nieleczona miażdżyca. Cel pracy Biorąc pod uwagę powyższe fakty przeprowadzono ocenę sposobu żywienia i stanu odżywienia w grupie kobiet po menopauzie, u których rozpoznano dyslipidemię. Celem badania było wykrycie czynników ryzyka aterogenezy. Do badania zostały zakwalifikowane tylko te kobiety, które nie stosowały leczenia hipolipemizującego. Materiał i metody Badania przeprowadzono w grupie 63 otyłych kobiet (BMI > 30kg/m 2 ) po menopauzie z hipercholesterolemią. Pacjentki zakwalifikowano do badań w oparciu o przeprowadzony wywiad ginekologiczny oraz wartości wybranych wskaźników hormonalnych (FSH stężenie hormonu folikulotropowego). Jednoczenie wszystkie badane kobiety nie stosowały leczenia hipolipemizującego przez minimum ostatnich 6 miesięcy. Oznaczenia profilu lipidowego wykonano metodą standardową z użyciem odczynników firmy ANALCO-CBG. Podstawowe pomiary antropometryczne (wzrost, masa ciała, wielkość obwodu pasa i bioder) posłużyły do określenia wskaźników masy ciała BMI oraz talia-biodra WHR. Ocenę zawartości tkanki tłuszczowej dokonano za pomocą aparatu BODYSTAT 1500, natomiast ocenę sposobu żywienia przeprowadzono metodą wywiadu o spożyciu z ostatnich 24 godzin przez 7 kolejnych dni [9]. Uzyskano 441 wywiadów żywieniowych. Do analizy wyników badań wykorzystano komputerowe bazy danych przygotowane w programie Microsoft Access 2000 [10] na podstawie tabel składu i wartości odżywczej produktów spożywczych [1]. Ocenę sposobu żywienia przeprowadzono w oparciu o obowiązujące normy żywieniowe, przyjmując jako podstawę obliczeń, należną masę ciała i niską aktywność fizyczną deklarowaną przez badane kobiety [12]. Uzyskane wyniki poddano dalszej analizie żywieniowej i porównano do wartości rekomendowanych [13]. Przeprowadzone badania były realizowane w ramach projektu finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji N N Wyniki Średnia wieku badanych kobiet wynosiła 57,0±5,13 lat. Wysokość ciała równała się 161±5,81 cm, a średnia masa ciała przekraczała 89,1±10,7 kg, przy czym wartości mediany osiągnęły około 90,2±6,38 kg (tab. I). Obliczona ma podstawie omawianych danych wartość wskaźnika masy ciała wynosiła 34,6±4,02 kg/m 2. Średni obwód pasa przekraczał 100 cm, a wartość wskaźnika WHR osiągnęła 0,86±0,07, przy wartościach mediany 0,88±0,04. Średnia ilość tkanki tłuszczowej wynosiła 43,8±8,09 kg, co odpowiadało 48,9±3,94% całkowitej masy ciała. Stężenie cholesterolu w surowicy krwi wynosiło 228±41,7 mg/dl, wartości LDL kształtowały się na poziomie 142±37,9 mg/dl, a HDL średnio

3 Grygiel-Górniak B i wsp. Żywieniowe czynniki ryzyka aterogenezy w grupie otyłych kobiet po menopauzie ,1±14,4 mg/dl. Wartości triacylogliceroli osiągnęły 120±40,4 mg/dl, a cholesterolu nie-hdl około 166±27,2 mg/dl. Średnia wartość energetyczna całodziennych racji pokarmowych wynosiła 1889±477 kcal/d, nieco niższe były wartości mediany 1854±306 kcal/d. Racje pokarmowe dostarczały średnio 72,6±18,3 g białka, co odpowiadało 15,7±2,83% energii, z czego 2/3 stanowiło białko pochodzenia zwierzęcego. Poziom spożycia tłuszczu ogółem oscylował wokół 72,7±25,4 g (34,0±6,67 % energii), przy czym udział energii z kwasów nasyconych osiągnął 26,0±9,24g (12,2±2,68% energii), z jednonienasyconych wynosił 28,4±10,6 g (13,2±3,26% energii), a kwasy wielonienasycone stanowiły 12,0±7,01 g (5,55±2,29% energii). Zawartość niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych wynosiła 5,39±2,23% wartości energetycznej diety, co w ilościach bezwzględnych odpowiadało wartości 5,39±2,23g. Procent energii z EPA i DHA wynosił 0,13±0,18%, a stosunek kwasów wielonienasyconych do nasyconych był równy 0,53. Udział energii z kwasów tłuszczowych z rodziny n-6 wynosił 4,59±2,02% wartości energetycznej diety, a z rodziny n-3 około 0,73±0,73%, natomiast stosunek C18:2/C18:3 wynosił około 7. Poziom spożycia cholesterolu pokarmowego osiągnął 395±154 mg na dzień, przy nieco niższych wartościach mediany 378±104 mg. Całodzienne racje pokarmowe badanych kobiet zawierały 241±68,9g węglowodanów, co stanowiło 51,4±7,65% energii. Spożycie błonnika pokarmowego kształtowało się na poziomie 19,9±5,80g, a sacharozy na poziomie 9,94±3,94%. Dyskusja Porównując wiek badanych kobiet do średniego wieku występowania menopauzy w populacji polskiej (51,8 lat) można powiedzieć, że były one około 5 lat po menopauzie (tab. I). Analiza antropometryczna wykazała wysokie wartości masy ciała, co znalazło swoje odzwierciedlenie w wartościach wskaźnika masy ciała (BMI), odpowiadającego pierwszemu stopniowi otyłości. Uwagę zwraca również wysoka zawartość tkanki tłuszczowej zdecydowanie przekraczająca 30% całkowitej masy ciała. W piśmiennictwie często opisuje się niepokojący wzrost masy ciała w okresie pomenopauzalnym, co wynika m.in. ze zmiany stylu życia na bardziej siedzący. Jednocześnie niezmienione i często błędne zachowania żywieniowe przy zmniejszonej aktywności fizycznej prowadzą do rozwoju nadwagi lub otyłości [7, 8, 14]. Wysokie wartości obwodu pasa wskazują na brzuszne rozmieszczenie tkanki tłuszczowej i są czynnikiem ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych oraz zespołu metabolicznego. Potwierdziły to liczne badania kliniczne i epidemiologiczne, a wartości obwodu pasa miały na tyle duże znaczenie predykcyjne, że stały się jednym z kryteriów służących do rozpoznania zespołu metabolicznego. Zostały one uwzględnione m.in. w wytycznych ATP III (Adult Treatment Panel III) oraz IDF (International Diabetes Federation) [15, 16]. Przedstawione w tabeli I wartości wskaźnika WHR są charakterystyczne dla otyłości wisceralnej, której towarzyszy zwiększone ryzyko rozwoju miażdżycy i chorób metabolicznych [8]. Analiza profilu lipidowego pozwoliła na rozpoznanie hipercholesterolemii, stwierdzonej w oparciu o wysokie wartości cholesterolu we fakcji LDL (lipoproteiny o małej gęstości). Wysokie stężenia LDL są istotny czynnikiem ryzyka rozwoju miażdżycy i wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych [6]. Korzystne są stosunkowo wysokie wartości lipoprotein o dużej gęstości (HDL), które chronią endothelium przed rozwojem blaszek miażdżycowych [17]. Nie wiadomo jednak, czy są to wartości wystarczająco wysokie by istotne zminimalizować ryzyko sercowonaczyniowe u kobiet z zaburzeniami metabolicznymi predysponującymi do rozwoju chorób serca i naczyń, takimi jak otyłość, wisceralne rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, podwyższone wartości LDL oraz nieprawidłowo zbilansowana dieta. Duży poziom cholesterolu we frakcji LDL, zgodnie z najnowszymi wytycznymi, po uwzględnieniu wszystkich czynników ryzyka w badanej grupie, nie powinien przekraczać 100mg/dl. W przeprowadzonych badaniach jego wartości osiągnęły 141,7±37,9 mg/dl, co istotnie Tabela I. Wskaźniki antropometryczne oraz profil lipidowy otyłych kobiet po menopauzie z hipercholesterolemią Table I. Anthropometric measurements and lipid profile of obese postmenopausal women with hypercholesterolemia Analizowane parametry Badana grupa otyłych kobiet po menopauzie z dyslipidemią n=63 X SD Me QD Wiek [lata] 57,0 5,13 56,0 3,0 Wysokość ciała [cm] 161 5, ,16 Masa ciała [kg] 89,1 10,7 90,2 6,38 BMI [kg/m 2 ] 34,6 4,02 33,8 3,00 Obwód pasa [cm] 100,6 9, ,00 WHR 0,86 0,07 0,88 0,04 FM [kg] 43,8 8,09 43,7 4,58 % FM [%] 48,9 3,94 48,3 2,68 CH [mg/dl] , ,2 LDL [mg/dl] , ,1 HDL [mg/dl] 62,1 14,4 60,0 9,23 TG [mg/dl] , ,4 non-hdl cholesterol , ,0 n liczba kobiet, X średnia, SD odchylenie standardowe, Me mediana, QD odchylenie ćwiartkowe, BMI wskaźnik masy ciała, WHR wskaźnik talia/biodra, FM zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie

4 540 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Tabela II. Charakterystyka żywieniowa otyłych kobiet po menopauzie z hipercholesterolemią Table II. Nutritional characteristics of obese postmenopausal women with hypercholesterolemia Badana grupa otyłych kobiet po menopauzie Analizowane parametry z dyslipidemią n=63 X SD Me QD Energia [kcal] Energia [kj] Białko całkowite [g] 72,6 18,3 67,3 9,29 Białko %en 15,7 2,83 15,67 1,98 B. zwierzęce [g] 48,1 14,9 44,7 8,45 B. roślinne [g] 24,3 7,41 23,8 4,17 Tłuszcz [g] 72,7 25,4 69,4 17,2 Tłuszcz %en 34,0 6,67 33,6 4,92 S[g] 26,0 9,24 24,4 6,17 S%en. 12,2 2,68 12,15 1,91 M [g] 28,4 10,6 26,8 6,91 M %en. 13,2 3,26 12,8 2,28 P [g] 12,0 7,01 10,3 3,02 P %en 5,55 2,29 5,09 1,09 P/S 0,53 0,30 0,47 0,12 NNKT [g] 11,7 6,84 10,3 2,63 NNKT %en 5,39 2,23 5,02 0,96 C18:2 n-6 %en 4,59 2,02 4,21 0,94 C18:3 n-3 %en 0,73 0,29 0,65 0,13 C18:2/C18:3 6,96 1,95 6,83 1,14 EPA&DHA%en 0,13 0,18 0,05 0,06 Cholesterol [mg] Węglowodany [g] , ,9 Węglowodany %en. 51,4 7,65 51,7 5,29 Błonnik [g] 19,9 5,70 19,2 3,26 Sacharoza [%en] 9,94 3,94 9,79 2,48 n liczba kobiet, X średnia, SD odchylenie standardowe, Me mediana, QD odchylenie ćwiartkowe, S nasycone kwasy tłuszczowe, M jednonienasycone kwasy tłuszczowe, P wielonienasycone kwasy tłuszczowe, NNKT niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, C18:2 kwasi linolowy, C18:3 kwas linolenowy, EPA&DHA suma kwasu eikozapentaenowego i dokozaheksaenowego. predysponuje do rozwoju miażdżycy oraz przyczynia się do zwiększonej zachorowalności i śmiertelności z powodu jej powikłań w postaci zawału serca czy udaru mózgu [17, 18]. W aspekcie omawianej profilaktyki niekorzystne są również wysokie wartości cholesterolu nie-hdl, które przekroczyły 130mg/dl [2]. Oprócz nieprawidłowego stanu odżywienia, także sposób żywienia wskazuje na zwiększone ryzyko wystąpienia lub nasilenia procesów miażdżycowych. Wprawdzie wartość energetyczna całodziennych racji pokarmowych w niewielkim stopniu odbiegała od wartości zalecanych przyjętych dla należnej masy ciała i niskiej aktywności fizycznej deklarowanej przez badane kobiety, jednak racje te były źle zbilansowane (tab. II) [12]. Zaobserwowano wysoki poziom spożycia białka wyrażony w wartościach względnych i bezwzględnych, który przekraczał 15% wartości energetycznej. Niekorzystny był również wysoki stosunek białka zwierzęcego do roślinnego, który wynosił 2:1. Spożywane w nadmiarze produkty pochodzenia zwierzęcego bogate w białko mogą być czynnikiem proaterogennym ze względu na jednocześnie dużą zawartość tłuszczu i metioniny. Metionina jest aminokwasem, który prowadzi do wzrostu homocysteiny w surowicy krwi, a ta z kolei stymuluje rozwój zmian miażdżycowych [19]. Jej stężenie będące nawet w zakresie wartości prawidłowych u osób otyłych, może prowadzić do uszkodzenia endotelium i nasilenia kaskady stresu oksydacyjnego, a tym samym rozwoju blaszki miażdżycowej [20]. Uwagę zwraca nie tylko wysoki poziom spożycia białka, ale i tłuszczu, wynoszący średnio 34% wartości energetycznej. Prawidłowo poziom spożycia tłuszczu powinien mieścić się w granicach 15-30%, jednak biorąc pod uwagę obecność licznych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych w badanej grupie kobiet wartości te powinny być jeszcze niższe. Zgodnie z rekomendacjami żywieniowymi zawartymi na stanowisku Eurodiet z 2000 roku, w celu zmniejszenia nadwagi i otyłości, poziom spożycia tłuszczu nie powinien być wyższy aniżeli 20-25% u osób prowadzących siedzący tryb życia [12, 21]. Istotnym czynnikiem zwiększającym ryzyko aterogenezy jest nadmierna ilość kwasów tłuszczowych nasyconych (12,2±2,68% energii), których wysoki poziom spożycia w racjach pokarmowych obok cholesterolu dostarczanego z dietą należy do czynników sprzyjających wystąpieniu hipercholesterolemii [8]. Rekomendacje Eurodiet sugerują spożycie tych kwasów poniżej 10% wartości energii, natomiast zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia proponują podaż poniżej 8% wartości energetycznej diety [8, 21]. Wytyczne amerykańskie (American Herat Association z 2006 roku) zalecają ich spożycie nawet poniżej 7% energii [22]. Nadmierny dowóz kwasów nasyconych w badanej grupie kobiet, obok występującej hipercholesterolemii, może prowadzić do zmian w obrębie śródbłonka i sprzyjać tworzeniu się blaszki miażdżycowej. Wprawdzie duża ilość tych kwasów mogłaby być częściowo rekompensowana przez stosunkowo wysoką zawartością kwasów jednonienasyconych (13,2±3,26% udziału energii), ale niski poziom spożycia wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (5,55±2,29% udziału energii) jest dodatkowym czynnikiem zwiększający ryzyko sercowo-naczyniowe w badanej grupie otyłych kobiet [12, 21]. W prewencji zmian aterogennych ważny jest także stosunek zawartości kwasów wielonienasyconych do nasyconych (P/S). Wysokie wartości P/S w diecie wpływają korzystnie na obniżenie surowiczego stę-

5 Grygiel-Górniak B i wsp. Żywieniowe czynniki ryzyka aterogenezy w grupie otyłych kobiet po menopauzie żenia cholesterolu [23]. Niestety w badanej grupie otyłych kobiet stosunek P/S w CRP był równy 0,53. Tak niskie wartości są charakterystyczne dla populacji krajów zachodnich, które charakteryzują się wysokim poziomem spożycia tłuszczów pochodzenia zwierzęcego oraz niską podażą tłuszczów roślinnych. Niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe dostarczały 5,39±2,23% energii, co odpowiadała 11,7±6,84 g ilości tych kwasów. Mimo, że minimalne zapotrzebowanie na NNKT w badanej grupie kobiet zostało w pełni pokryte, to w przypadku otyłości zapotrzebowanie na ten składnik wzrasta, zwłaszcza przy wysokiej podaży cholesterolu i kwasów tłuszczowych nasyconych. Zarówno poziom spożycia wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny n-6 (C18:2 n-6) jak i z rodziny n-3 (C18:3 n-3) nie osiągnął zalecanych wartości. Podaż kwasu linolowego i jego pochodnych znalazła swoje uzasadnienie w profilaktyce chorób układu krążenia ze względu na działanie hipolipemizujące wynikające z obniżenia poziomu cholesterolu całkowitego oraz cholesterolu we frakcji LDL, co prawdopodobnie wynika z przejściowego zwiększenia wydalania steroli z kałem [23]. Poziom spożycia tych kwasów powinien wynosić minimum 5-8% wartości energetycznej racji pokarmowej [12]. Wzbogacenie diety w oleje rybne i dostarczenie kwasów w rodziny omega-3 prowadzi do zmniejszenia aktywności trombogennej osocza poprzez zmniejszenie agregacji płytek krwi. To zmniejszone ryzyko prozakrzepowe wynika z jednej strony ze zwiększonej syntezy prostacyklin, a z drugiej ze spadku liczby płytek oraz wydłużenia czasu krwawienia w wyniku zmniejszenia podatności płytek do tworzenia agregatów [23]. Dlatego rekomenduje się, by spożycie wielonienasyconych kwasów z rodziny n-3 wynosiło minimum 1-2% wartości energetycznej racji pokarmowej [12]. W przeprowadzonych badaniach stosunek kwasów z rodziny n-6 do n-3 (C18:2/C18:3) mieścił się w zalecanym zakresie między 5, a 10 [26]. Analizując racje pokarmowe badanych kobiet zwracają uwagę również niskie wartości spożycia kwasu eikozapentaenowego i dokozaheksaenowego EPA&DHA%en, które osiągnęły zaledwie 30% wartości rekomendowanych [24, 25]. Obserwacje epidemiologiczne przeprowadzone na początku lat 70. przez Banga i Dyerberga wśród Eskimosów Grenlandii, w których pożywieniu występują głównie produkty pochodzenia morskiego bogate w wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 wykazały znacznie mniejszą zapadalność na niedokrwienną chorobę serca, mimo diety bogatotłuszczowej [27, 28]. Istotne znaczenie w rozwoju zmian miażdżycowych ma również poziom spożycia cholesterolu, którego ilość w całodziennej racji pokarmowej istotnie wpływa na rozwój miażdżycy. Wynika to z faktu, że zwiększone spożycie tego składnika powoduje głównie wzrost surowiczej frakcji LDL. Co więcej, osoby z hiperlipidemią silniej reagują na zwiększenie podaży cholesterolu aniżeli osoby z prawidłowym profilem lipidowym. Stąd można także przypuszczać, że w grupie badanych kobiet z rozpoznanymi zaburzeniami lipidowymi nadmierna podaż cholesterolu, zdecydowanie przekraczająca 300 mg/d, będzie miała niekorzystne implikacje kliniczne w postaci jeszcze większego wzrostu frakcji LDL [12]. Skutkiem wysokiego poziomu spożycia zarówno białka, jak i tłuszczu, był niski poziom podaży węglowodanów, który osiągnął zaledwie 51,4±7,64% energii w badanych racjach pokarmowych. Zwraca uwagę także niskie spożycie włókna pokarmowego, które ma istotne znaczenie w profilaktyce miażdżycy. Udowodniono, że rozpuszczalne w wodzie składniki włókna (beta-glukany) zmniejszają ilość cholesterolu zawartego we frakcjach LDL i VLDL oraz sprzyjają zwiększeniu wartości HDL/LDL. To hipocholesterolemicze działanie włókna pokarmowego prawdopodobnie wynika ze zwiększonego wydalania krótkołańcuchowych lotnych kwasów tłuszczowych z kałem, którym przypisuje się zdolność zmniejszania aktywności wątrobowej HMGCoA-reduktazy. Powoduje to wzrost wątrobowego zapotrzebowania na cholesterol potrzebny do syntezy tych kwasów. Skutkiem tego jest zmniejszenie stężenia cholesterolu we krwi oraz wzrost jego endogennej syntezy [2, 8, 29, 30]. Dodatkowo włókna pokarmowe mogą wiązać cholesterol pokarmowy i w ten sposób zmniejszać jego wchłanianie [7, 8, 29, 30]. Błonnik wykazuje również działanie hipoglikemizujące, co ma istotne znaczenie w otyłości, której przyczyną może być równocześnie zwiększona podaż sacharozy. Jednak w badanych racjach pokarmowych poziom spożycia tego dwucukru nie przekroczył 10%, co jest korzystne w aspekcie profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych [12]. Wysoka podaż sacharozy predysponuje do wzrostu stężenia triacylogliceroli w surowicy krwi, które w grupie badanych kobiet pozostały w zakresie wartości prawidłowych. Podsumowując należy podkreślić, że celem leczenia dyslipidemii i otyłości w badanej grupie pomenopauzalnych kobiet konieczna jest właściwa modyfikacja stylu życia, w szczególności zmiana zachowań żywieniowych, zmniejszenie masy ciała i zwiększenie aktywności fizycznej. Ze względu na to, że diety bardzo niskoenergetyczne są nieskuteczne w osiągnięciu długoterminowej redukcji masy ciała, korzystniejsze byłoby umiarkowane ograniczenie spożycia energii (o kalorii dziennie) z założeniem redukcji masy ciała o 7-10% w ciągu 6-12 miesięcy. Niezbędne jest również zwiększenie aktywności fizycznej

6 542 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): o umiarkowanej intensywności, które zgodnie z aktualnymi wytycznymi powinna trwać około 30 minut dziennie przez 7 dni w tygodniu [31]. Wnioski Przeprowadzone badania pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków: 1. Całodzienne racje pokarmowe kobiet otyłych po menopauzie były źle zbilansowane i charakteryzowały się nadmiarem energii pochodzącej z białka i tłuszczów. Zwraca uwagę wysoki poziom spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu oraz niski procentowy udział energii pochodzącej z wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. 2. Czynnikami zwiększającymi ryzyko wystąpienia zmian aterogennych ze względu na zawartość metioniny jest wysoka podaż białka całkowitego i niekorzystny stosunek białka zwierzęcego do roślinnego. 3. Konieczne byłoby zwiększenie podaży błonnika oraz węglowodanów złożonych. 4. Przedstawione w powyższej pracy dane wskazują na interdyscyplinarny problem leczenia otyłości i dyslipidemii, z uwzględnieniem nie tylko aktualnych wskazań do leczenia farmakologicznego, ale przede wszystkim modyfikacją zachowań żywieniowych. Piśmiennictwo / References 1. Graham I, Atar D, et al. Fourth Joint Task Force of the European Society of Cardiology and other societies on cardiovascular disease prevention in clinical practice (constituted by representatives of nine societies and by invited experts): European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 2007, 14(supl. 2): S Mosca L, Banka CL, et al. Expert Panel/Writing Group: Evidence-based guidelines for cardiovascular disease prevention in women: 2007 update. J Am Coll Cardiol 2007, 49: Mosca L, Appel LJ, et al. Expert Panel/Writing Group: Evidence-based guidelines for cardiovascular disease prevention in women. J Am Coll Cardiol 2004, 43: Women. World Heart Federation Web site. Available at: Accessed October 6, 2006 ( ). 5. Thom T, Haase N, et al. for the American Heart Association Statistics Committee and Stroke Statistics Subcommittee. Heart disease and stroke statistics 2006 update: a report from the American Heart Association Statistics Committee and Stroke Statistics Subcommittee. Circulation 2006, 113: e Mosca L, Linfante AH, et al. National study of physician awareness and adherence to cardiovascular disease prevention guidelines in the United States. Circulation 2005, 111: Diet, nutrition and chronic diseases. WHO Technical Repost Series 916. Genewa, Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Report of the Joint WHO/FAO expert consultation. WHO, Genewa Charzewska J. Instrukcja przeprowadzania wywiadu o spożyciu z 24 godzin. IŻŻ, Warszawa Przysławski J, Walkowiak J i wsp. Wartość odżywcza całodziennych racji pokarmowych dzieci chorych na mukowiscydozę. Ped Pol 1998, 5: Kunachowicz H, Nadolna I i wsp. Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych. IŻŻ, Warszawa Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. Normy żywienia człowieka. PZWL, Warszawa Nadolna I, Kunachowicz M i wsp. Potrawy. Skład i wartość odżywcza. IŻŻ, Warszawa Skauba P. Endokrynologia ginekologiczna. Klimakterium. PZWL, Warszawa 1998, Executive Summery of The Third Report of the National Cholesterol Education Program (NCEP) Expert Panel o Detection, Evaluation, And Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III). JAMA 2001, 285: International Diabetes Federation: The IDF consensus worldwife definition of the metabolic syndrome, ( ). 17. Grundy SM, Cleeman JI, et al. for the National Heart, Lung, and Blood Institute; American College of Cardiology Foundation; American Heart Association. Implications of recent clinical trials for the National Cholesterol Education Program Adult Treatment Panel III guidelines. Circulation 2004, 110: Stefanick ML, Mackey S, et al. Effects of diet and exercise in men and postmenopausal women with low levels of HDL cholesterol and high levels of LDL cholesterol. N Engl J Med 1998, 339: Brzezińska A, Balińska M. Rola homocysteiny w procesie rozwoju zmian miażdżycowych na poziomie komórkowym. Post Biol Kom, 2000, 27: Konukoglu D, Serin O, et al. Plasma homocysteine levels in obese and non-obese subjects with or without hypertension; its relationship with oxidative stress and copper. Clin Bioch 2003, 36, Kafatos A, Codrington CA. Eurodiet CoreReport. Publ Health Nutrition Special Issue 2000, AHA Scientific Statement. Diet and Lifestyle Recommendations Revision A Scientific Statement from the American Heart Association Nutrition Committee. 23. Galli C, Simopoulos A. Dietary n-3 and n-6 fatty acidsbiological effects and nutritional essentiality. Executive summary Plenum, NY 1990.

7 Grygiel-Górniak B i wsp. Żywieniowe czynniki ryzyka aterogenezy w grupie otyłych kobiet po menopauzie Kushi LH, Lenart EB, et al. Health implications of Mediterranean diets in light of contemporary knowledge. 2. Meat, wine, fats, and oils. Am J Clin Nutr 1995, 61: 1416S 1427S. 25. Simopoulos AP. Leaf A, et al. Workshop on the Essentiality of and Recommended Dietary Intakes for Omega-6 and Omega 3 Fatty acids. J Am College Nutr, 1999, 18(5): FAO/WHO, Fata and oils in human nutrition. Report of a joint expert consultation (19-26 October 1993), FAO, Rome Bang HO, Dyerberg J, Hjøorne N. The composition of food consumed by Greenland Eskimos. Acta Med Scand 1976, 200(1-2): Dyerberg J, Bang HO. Dietary fat and thrombosis. Lancet 1978, 21,1(8056): Jenkins D, Wolever T, et al. Effect on blood lipids of very high intakes of fiber in diets low in saturated fat and cholesterol. N Engl J Med 1993, 329: Macintosh M, Miller C. A diet containing food rich in soluble and insoluble fiber improves glycemic control and reduces hyperlipidemia among patients with type 2 diabetes mellitus. Nutr Rev 2001, 59(2), Thompson PD, Buchner D, et al. Exercise and physical activity in the prevention and treatment of atherosclerotic cardiovascular disease: a statement from the American Heart Association Council on Clinical Cardiology (Subcommittee on Nutrition, Physical Activity and Metabolism (Subcommittee on Physical Activity). Circulation 2003, 107: