Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym

Transkrypt

1 948 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym Assessment of nutritional status and supply of essential nutrients in daily diets of people diagnosed with metabolic syndrome Ewa Bator 1/, Maciej Bienkiewicz 1/, Katarzyna Kaczor 1/, Jadwiga Biernat 1/, Helena Martynowicz 2/, Beata Kaczmarek-Wdowiak 2/, Monika Bronkowska 1/ 1/ Katedra Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywności, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu 2/ Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zawodowych i Nadciśnienia Tętniczego, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Wprowadzenie. Niezależnie od stosowanych kryteriów rozpoznania, zespół metaboliczny to bardzo poważny problem zdrowotny, który znacznie zwiększa ryzyko rozwoju miażdżycy i różnorakich powikłań narządowych. Jego występowanie ma ścisły związek ze wzrostem chorobowości i umieralności z powodu schorzeń układu krążenia. Za powstanie i rozwój zespołu metabolicznego w dużej mierze odpowiadają czynniki środowiskowe. Stąd też terapia zespołu metabolicznego to nie tylko farmakologiczne leczenie poszczególnych składowych schorzenia, ale również odpowiednia dieta. Cel badań. Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia chorych z zespołem metabolicznym. Materiał i metody. Badaniem objęto 57 osób z zespołem metabolicznym zdiagnozowanym w Poradni Diabetologicznej Katedry i Kliniki Endokrynologii oraz Kliniki Chorób Zawodowych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu na podstawie zaleceń zgodnych ze wspólnym stanowiskiem IDF, AHA, NHLBI (2009) oraz zmodyfikowanymi kryteriami NCEP ATP III. Z przeprowadzonego 24-godzinnego wywiadu żywieniowego, powtórzonego trzykrotnie, obliczono średnią wartość odżywczą całodziennej racji pokarmowej, zaś stan odżywienia oceniano na podstawie wyników pomiaru wskaźników antropometrycznych oraz wyników wybranych parametrów biochemicznych krwi. Wyniki. U badanych kobiet głównie diagnozowano 3 schorzenia wchodzące w skład zespołu metabolicznego, zaś wśród mężczyzn najczęściej stwierdzano współwystępowanie 5 chorób. Stwierdzono liczne błędy w podaży poszczególnych składników odżywczych w całodziennym pożywieniu. Pomimo stosunkowo niskiej średniej wartości energetycznej analizowanych jadłospisów, dostarczały one zbyt dużych ilości białka oraz nasyconych kwasów tłuszczowych, przy jednocześnie niskiej podaży węglowodanów złożonych i błonnika pokarmowego. Wniosek. Najczęściej popełnianymi błędami żywieniowymi u osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym była zbyt duża podaż nasyconych kwasów tłuszczowych oraz niedobory węglowodanów ogółem i błonnika pokarmowego. Introduction. Regardless of the applied diagnostic criteria, metabolic syndrome is a very serious health problem that greatly increases the risk of developing atherosclerosis and various organ damage. Its occurrence is closely related to an increase in morbidity and mortality due to cardiovascular diseases. Environmental factors are largely responsible for the formation and development of the metabolic syndrome. Thus, treatment of the metabolic syndrome involves not only individual components of the medical treatment of the disease, but also a proper diet. Aim. To assess the nutritional status and diet in patients with the metabolic syndrome. Material & Methods. The study involved 57 people with the metabolic syndrome, diagnosed at the Diabetes Outpatient Department and Clinic of Endocrinology and Department of Occupational Diseases and Hypertension, Medical University in Wroclaw on the basis of recommendations in line with the common position of the IDF, AHA, NHLBI (2009) and modified criteria of NCEP ATP III. Based on a 24-hour nutritional interview, repeated three times, the average nutritional value of daily food ration was calculated and nutritional status was assessed by anthropometric measurement results and the results of selected biochemical blood parameters. Results. In the surveyed women mainly three diseases of the metabolic syndrome were diagnosed, while among men 5 diseases were diagnosed. Numerous errors in the supply of various nutrients were found in the daily nutrition. Despite a relatively low average energy value of the tested diets, they provided too much protein and saturated fatty acids with a simultaneously low supply of complex carbohydrates and dietary fiber. Conclusion. The most common errors of the patients diagnosed with the metabolic syndrome were too high supplies of saturated fatty acids and shortages of total carbohydrates and dietary fiber. Key words: metabolic syndrome, nutritional status, nutrients Słowa kluczowe: zespół metaboliczny, stan odżywienia, składniki pokarmowe Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr inż. Ewa Bator Katedra Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywności Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu ul. Chełmońskiego 37/41, Wrocław tel , ewa.bator@gmail.com

2 Bator E i wsp. Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym 949 Wykaz skrótów IDF International Diabetes Federation AHA American Heart Association NHLBI National Heart, Lung and Blood Institute NCEP ATP III National Cholesterol Education Program Adult Treatment Panel III Wstęp Definicja zespołu metabolicznego ewoluowała przez wiele lat [1-3]. Istotnym, aczkolwiek nie ostatecznym krokiem w kierunku ujednolicenia sposobu rozpoznawania tego schorzenia, były wydane w 2009 roku nowe zalecenia. Zostały one opracowane wspólnie przez IDF (International Diabetes Federation), Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne (American Heart Association AHA) oraz Narodowy Instytut Kardiologii, Pulmonologii I Hematologii (National Heart, Lung and Blood Institute NHLBI). Zgodnie ze wspólnym stanowiskiem IDF, AHA, NHLBI (2009) oraz zmodyfikowanymi kryteriami NCEP ATP III (National Cholesterol Education Program Adult Treatment Panel III) do diagnozy schorzenia potrzebne jest rozpoznanie 3 spośród następujących czynników: a. obwód talii zróżnicowany etnicznie, dla populacji europejskiej >102 cm u mężczyzn oraz >88 cm u kobiet, b. stężenie triglicerydów 150 mg/dl ( 1,7 mmol/l) lub leczenie hipolipemizujące, c. stężenie cholesterolu frakcji HDL <40 mg/dl (<1,0 mmol/l) u mężczyzn oraz <50 mg/dl (<1,3 mmol/l) u kobiet lub odpowiednie leczenie farmakologiczne, d. ciśnienie tętnicze skurczowe 130 mm Hg lub rozkurczowe 85 mm Hg lub leczenie hipotensyjne, e. stężenie glukozy na czczo 100 mg/dl ( 5,6 mmol/l) lub leczenie hipoglikemizujące [4]. W leczeniu zespołu metabolicznego wyróżnia się metody farmakologiczne oraz niefarmakologiczne. Farmakoterapia obejmuje leczenie poszczególnych składowych, tj. nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii aterogennej oraz cukrzycy. Podstawowym elementem niefarmakologicznej terapii schorzenia jest eliminacja czynników środowiskowych, które odgrywają istotną rolę w patogenezie zespołu metabolicznego. Do najważniejszych z nich należy niska aktywność fizyczna oraz nieprawidłowy sposób odżywiania, związany ze stosowaniem diety wysokoenergetycznej, obfitującej w kwasy tłuszczowe nasycone oraz cukry proste. Czynniki te prowadzą do rozwoju nadwagi i otyłości, będących przyczyną nieprawidłowego metabolizmu glukozy, podwyższonego ciśnienia tętniczego, oporności na insulinę oraz zaburzeń lipidowych [16]. W zaleceniach dotyczących leczenia zespołu metabolicznego, podkreśla się znaczenie redukcji masy ciała. Najistotniejsze jest zwalczanie otyłości typu brzusznego, która odpowiada za większość zaburzeń metabolicznych. Badania dowodzą, że zmniejszenie obwodu talii już o 3 cm, korzystnie wpływa na gospodarkę lipidową organizmu oraz przyczynia się do obniżenia ciśnienia tętniczego i stężenia glukozy we krwi [17]. Zmniejszanie masy ciała powinno być stopniowe. Najkorzystniejsza jest utrata 0,5-1 kg tygodniowo, co uzyskuje się przez redukcję dziennej podaży energii o kcal. Należy pamiętać o odpowiedniej częstotliwości spożywania posiłków, codziennych śniadaniach oraz dostarczeniu wszystkich niezbędnych składników odżywczych [18]. U osób z zespołem metabolicznym zaleca się ograniczenie nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu pokarmowego. Nasycone kwasy tłuszczowe powinny stanowić 7-10% całkowitej podaży energii. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia i Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego zawartość cholesterolu w diecie powinna być niższa niż 300 mg/dobę, a u osób z miażdżycą poniżej 200 mg/dobę [19]. Składnikami pożądanymi w diecie osób z zaburzeniami gospodarki lipidowej są kawasy tłuszczowe jedno- i wielonienasycone. Pozytywny wpływ wielonienasyconych kwasów tłuszczowych na gospodarkę lipidową organizmu zaobserwowali Davigus i wsp. (1997) podczas 30-letniego badania. Stwierdzili, że u mężczyzn spożywających więcej niż 35 g ryb morskich na dobę, relatywne ryzyko zgonu z powodu chorób sercowo-naczyniowych, jest istotnie niższe, niż w przypadku mężczyzn spożywających ryby rzadko lub wcale [20]. Jedną ze składowych zespołu metabolicznego są zaburzenia gospodarki węglowodanowej, dlatego chorzy powinni zwracać uwagę na ilość i jakość spożywanych węglowodanów. Zaleca się węglowodany złożone o niskim indeksie glikemicznym, które są trawione i wchłaniane wolniej, przez co wywołują mniejszy wzrost glikemii poposiłkowej. U osób otyłych z towarzyszącą insulinoopornością, wysoki indeks glikemiczny spożywanych pokarmów, powoduje stały wzrost wydzielania insuliny, w konsekwencji prowadząc do rozwoju cukrzycy typu 2 [21]. Składnikiem pokarmowym korzystnie wpływającym na gospodarkę lipidową oraz węglowodanową organizmu, jest rozpuszczalny błonnik pokarmowy. Z badań wynika, że wzrost stężenia błonnika o 10 g na dzień zmniejsza o 14% ryzyko chorób wieńcowych oraz o 27% ryzyko śmierci z powodu chorób wieńcowych [22]. Błonnik pokarmowy zmniejsza również glikemię poposiłkową, co jest szczególnie istotne u osób z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej [19].

3 950 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): W związku z obniżeniem ilości węglowodanów w diecie zalecanej dla osób chorujących na zespół metaboliczny, udział białek może ulec zwiększeniu nawet do 30% dziennego zapotrzebowania energetycznego. Przeprowadzono badania porównujące efekty diety o obniżonej wartości energetycznej, obniżonej podaży tłuszczu i zwiększonej ilości białek oraz diety niskoenergetycznej o obniżonej zawartości tłuszczu i podwyższonej węglowodanów. Dieta o wyższej podaży białek wypadła znacznie lepiej. Zwiększa ona wrażliwość organizmu na insulinę, a obniżenie masy ciała następuje kosztem tłuszczu, a nie beztłuszczowej masy ciała [23]. Cel badań Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia chorych z zespołem metabolicznym. Materiał i metody badań Badaniem objęto 57 osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym, leczonych w Klinice Chorób Zawodowych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. W badanej grupie kobiety stanowiły 82,5%, zaś mężczyźni 17,5%. Średnia wieku wśród chorych kobiet wynosiła 59,0 lat, a mężczyzn 52,5 lat. Diagnozę zespołu metabolicznego wśród badanych osób, przeprowadzono w Poradni Diabetologicznej Katedry i Kliniki Endokrynologii oraz Klinice Chorób Zawodowych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu na podstawie zaleceń zgodnych ze wspólnym stanowiskiem IDF, AHA, NHLBI (2009) oraz zmodyfikowanymi kryteriami NCEP ATP III [4]. Liczbę schorzeń składowych zespołu metabolicznego, występującą u badanych chorych przedstawiono w tabeli I. Stan odżywienia badanych osób oceniano na podstawie wyników badań antropometrycznych oraz oznaczeń wybranych wskaźników biochemicznych krwi. Badania antropometryczne obejmowały pomiary: BMI, obwodu talii, WHR, procentową zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie, obliczone na podstawie pomiarów grubości 4 fałdów skórno-tłuszczowych: Tabela I. Liczba składowych zespołu metabolicznego występująca u badanych chorych Table I. Number of metabolic syndrome components in patients Liczba elementów Kobiety (n=47) Mężczyźni (n=10) Razem (n=57) zespołu metabolicznego n % n % n % ,7 3 30, , ,7 3 30, , ,7 4 40, ,8 nad mięśniem dwugłowym ramienia, nad mięśniem trójgłowym ramienia, pod dolnym kątem łopatki, nad talerzem biodrowym w płaszczyźnie środkowopachowej za pomocą fałdomierza typu Harpender [5]. U badanych przeprowadzono również oznaczenia wybranych wskaźników biochemicznych krwi. Badania wykonano w Laboratorium Szpitala Klinicznego Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Oznaczono profil lipidowy: stężenie cholesterolu całkowitego, cholesterolu frakcji HDL i LDL, triglicerydów oraz stężenie glukozy w surowicy krwi. Z przeprowadzonego 24-godzinnego wywiadu żywieniowego, powtórzonego trzykrotnie, obliczono średnią wartość energetyczną oraz zawartość składników odżywczych w całodziennych racjach pokarmowych. Podczas przeprowadzania wywiadu żywieniowego wykorzystano Album fotografii produktów i potraw opracowany przez Instytut Żywności i Żywienia, który był pomocny w ocenie wielkości porcji spożywanych produktów, potraw oraz napojów [6]. Do oceny wartości energetycznej i odżywczej każdej racji pokarmowej wykorzystano program komputerowy Energia v Uzyskane wyniki porównano z zaleceniami autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania chorych, zaproponowanego w oparciu o wytyczne Mamcarza (2008) [3], AHA (2006) [7], NCEP ATP III (2002) oraz normy opracowane przez Jarosza i Bułhak-Jachymczyk [8]. Zapotrzebowanie na energię obliczono na podstawie średniej ważonej, uwzględniającej płeć i wiek chorych, pomniejszonej o średnią ważoną zalecanego obniżenia podaży energii [9]. Ze względu na różnice w zalecanej podaży energii i składników odżywczych w zależności od wieku, kobiety i mężczyzn podzielono na 5 grup (19-30 lat, lat, lat, lat, >75 lat). Z powodu zróżnicowanej dziennej redukcji podaży energii w zależności od wyjściowej masy ciała, chorych z zespołem metabolicznym podzielono na 4 grupy (<70 kg, kg, kg, kg). Zalecenia autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania chorych przy wartości energetycznej całodziennej racji pokarmowej na poziomie 1755 kcal dla kobiet oraz 2090 kcal w przypadku mężczyzn przedstawiono w tabeli II. Wyniki W tabeli III przedstawiono podział badanej grupy chorych ze względu na oznaczane wskaźniki antropometryczne: BMI, obwód talii, WHR oraz zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie. Zgodnie ze wspólnym stanowiskiem IDF, AHA, NHLBI (2009) oraz zmodyfikowanymi kryteriami NCEP ATP III [4], jednym z czynników do rozpoznania zespołu metabolicznego jest obwód talii powyżej 88 cm dla kobiet i 102 cm w przypadku mężczyzn, co w badanej

4 Bator E i wsp. Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym 951 grupie chorych występowało u 97,9% kobiet i 90% mężczyzn. Osoby z prawidłową masą ciała stanowiły tylko 3,5% grupy z zespołem metabolicznym. 27,7% kobiet i 40% mężczyzn miało nadwagę, a odpowiednio 68,1% i 60% miało otyłość, z czego otyłość olbrzymia (III ) występowała u 4,3% kobiet i 10% mężczyzn. Blisko 90% kobiet i 60% mężczyzn charakteryzowało się podwyższoną zawartością tkanki tłuszczowej w organizmie. W zależności od lokalizacji, tkanka tłuszczowa wykazuje wiele różnic. Tłuszcz trzewny (zlokalizowany w obrębie jamy brzusznej) powoduje powstawanie insulinooporności, nietolerancji glukozy, cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego i przedwczesnych chorób serca [10]. W celu określenia partii ciała, w których tłuszcz się kumuluje, obliczono wskaźnik WHR. Niepokojącym był fakt, że u wszystkich kobiet i 70% mężczyzn wskaźnik WHR wskazywał na występowanie otyłości typu brzusznego, która charakteryzuje się większym udziałem tłuszczu trzewnego w organizmie niż otyłość pośladkowo-udowa i co za tym idzie niesie ze sobą więcej niekorzystnych konsekwencji zdrowotnych. Podział chorych na grupy pod względem wyników badań biochemicznych krwi przedstawiono w tabeli IV. 61,7% kobiet i 40% mężczyzn miało zbyt wysokie stężenie cholesterolu całkowitego w surowicy krwi (powyżej 200 mg/dl). Prawidłowe stężenie frakcji HDL cholesterolu stwierdzono u blisko 83% pacjentek i 40% pacjentów. Zbyt wysokie stężenie frakcji LDL cholesterolu (powyżej 130 mg/dl) w surowicy krwi zaobserwowano u 36,2% pacjentek i 50% pacjentów, a stężenie triglicerydów powyżej normy, stwierdzono u blisko 40% badanych obydwu płci. W ocenie gospodarki węglowodanowej badanych osób oznaczono stężenie glukozy we krwi i stwierdzono, że aż u 76,6% kobiet i 80% mężczyzn było ono zbyt wysokie: >105 mg/dl w surowicy krwi. Tabela II. Zalecenia autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania chorych Table II. Recommendations of author s health-oriented model of patients nutrition Składnik Udział w całodziennym zapotrzebowaniu na energię [%] Ilość dla kobiet [g/dobę] Ilość dla mężczyzn [g/dobę] Białko ogółem 13 57,0 67,9 Tłuszcz ogółem 27 52,7 62,7 Nasycone kwasy 6 11,7 13,9 tłuszczowe Jednonienasycone kwasy 14 27,3 32,5 tłuszczowe Wielonienasycone kwasy 7 13,7 16,3 tłuszczowe Węglowodany ogółem ,3 313,5 Cholesterol pokarmowy <0,2 <0,2 Błonnik pokarmowy 30,0 30,0 Średnia wartość energetyczna całodziennych jadłospisów kobiet wynosiła 1375,9 kcal, zaś mężczyzn 1764,6 kcal i pod tym względem realizowała zalecenia zawarte w autorskim prozdrowotnym modelu odżywiania chorych u 78,4% kobiet i 84,4% mężczyzn. Wartość energetyczna racji pokarmowych u 14,9% kobiet była zgodna z zaleceniami. 38,3% jadłospisów realizowało je w 50-70%, 38,3% w 70-90%, zaś 8,5% racji pokarmowych dostarczało nadmiernych ilości energii. Tylko 2 mężczyzn realizowało prawidłowo zalecenia dotyczące podaży energii. Wysoka wartość energetyczna powyżej 130% zaleceń, dotyczyła racji pokarmowych 10% chorych. Jadłospisy 10% mężczyzn były w 30-50% zgodne z zaleceniami, 40% realizowały je w 50-70%, zaś 20% w 70-90% (tab. V). W posiłkach badanych kobiet średnia podaż białka ogółem wynosiła 57,0 g i 81,8 g w racjach pokarmowych mężczyzn, co stanowiło odpowiednio 100% i 120,5% zaleceń (tab. V). Zaobserwowano duże zróżnicowanie w podaży białka ogółem pomiędzy badanymi. Jadłospisy 36,2% pacjentek i 20% pacjentów dostarczały odpowiednich ilości białka. Racje pokarmowe 29,8% kobiet i 50% mężczyzn zawierały zbyt dużo tego składnika odżywczego. W zaleceniach autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania ilość energii z tłuszczu ogółem powinna wynosić 27%, czyli 52,7 g dla kobiet i 62,7 g dla mężczyzn. Średnia podaż tłuszczu w diecie 10,6% pacjentek była na poziomie 50 70% zaleceń, a u 34% kobiet na poziomie 70-90%. Zalecenia realizowane były prawidłowo w 36,2%, a przekroczone w 19,2% jadłospisach kobiet. Wśród mężczyzn zaobserwowano znacznie większe rozbieżności w dziennej ilości spożywanego tłuszczu. Żadna racja pokarmowa nie realizowała zaleceń w prawidłowym przedziale. Zalecenia autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania chorych uwzględniały również proporcje pomiędzy poszczególnymi grupami kwasów tłuszczowych w całodziennej racji pokarmowej. Zgodnie z założeniami 6% energii powinno pochodzić z nasyconych, 14% z jednonienasyconych, zaś 7% z wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. W badanej grupie kobiet zalecenia dotyczące podaży kwasów tłuszczowych realizowane były w 158,1% dla kwasów tłuszczowych nasyconych i w 67-68% dla nienasyconych kwasów tłuszczowych (tab. V). Podobnie jak kobiety, mężczyźni również spożywali zbyt dużo nasyconych kwasów tłuszczowych (188,5% realizacji zaleceń). Średnią podaż jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w posiłkach można uznać za prawidłową, gdyż realizowała ona zalecenia odpowiednio w 92,9% i 93,9%. W przypadku wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, 50% racji pokarmowych mężczyzn dostarczało ich mniej niż 90% podaży zalecanej w autorskim prozdrowotnym modelu odżywiania chorych, zaś 30% jadłospisów

5 952 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): Tabela III. Podział chorych na grupy pod względem wartości wybranych wskaźników antropometrycznych Table III. Group division of patients by values of selected anthropometric indices Wskaźnik antropometryczny Wartość wskaźnika Kobiety (n=47) Mężczyźni (n=10) Razem (n=57) n % n % n % BMI [kg/m 2 ] 18,5-24,9 2 4,3 0 0,0 2 3,5 WHR Obwód talii [cm] Zawartość tkanki tłuszczowej [%] 25,0-29, ,7 4 40, ,8 30,0-34, ,8 5 50, ,4 35,0-39,9 8 17,0 0 0,0 8 14,0 >39,9 2 4,3 1 10,0 3 5,3 <0,8 dla kobiet <1,0 dla mężczyzn 0,8 dla kobiet 1,0 dla mężczyzn <88 dla kobiet <102 dla mężczyzn 88 dla kobiet 102 dla mężczyzn <31 dla kobiet <24 dla mężczyzn 31 dla kobiet 24 dla mężczyzn 0 0,0 3 30,0 3 5, ,0 7 70, ,7 1 2,1 1 10,0 2 3, ,9 9 90, ,5 6 12,8 4 40, , ,2 6 60, ,5 Tabela IV. Podział chorych na grupy pod względem wartości wybranych wskaźników biochemicznych krwi Table IV. Group division of patients by values of selected biochemical blood indices Wskaźnik biochemiczny Stężenie cholesterolu całkowitego [mg/dl] Stężenie frakcji HDL cholesterolu [mg/dl] Stężenie frakcji LDL cholesterolu [mg/dl] Stężenie triglicerydów [mg/dl] Wartość wskaźnika Kobiety (n=47) Mężczyźni (n=10) Razem (n=57) n % n % n % < ,0 0 0,0 0 0, (norma) 18 38,3 6 60, ,1 > ,7 4 40, ,9 < ,0 6 60, , (norma) 23 48,9 4 40, ,4 > ,0 0 0, ,1 <130 (norma) 30 63,8 5 50, , ,2 5 50, , (norma) 29 61,7 6 60, ,4 > ,3 4 40, ,6 Stężenie glukozy [mg/dl] (norma) 11 23,4 2 20, ,8 > ,6 8 80, ,2 Tabela V. Wartość energetyczna i zawartość podstawowych składników odżywczych w średniej racji pokarmowej badanych osób Table V. Energy value and content of basic nutrients in mean food rations of patients Składnik pokarmowy Średnia podaż ± odchylenie standardowe Minimum Maksimum Mediana Zalecenia autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania Realizacja zleceń [%] K M K M K M K M K M K M Wart.energetyczna [kcal] 1375,9±292,1 1764,6±814,9 980,3 1000,8 2001,9 3849,9 1377,0 1589,5 1755,0 2090,0 78,4 84,4 Białko ogółem [g] 57,0±16,2 81,8±43,3 28,4 38,2 113,8 193,4 53,6 75,6 57,0 67,9 100,0 120,5 Tłuszcz ogółem [g] 49,7±10,8 76,8±52,2 29,5 28,5 76,1 208,5 49,3 69,1 52,7 62,7 94,3 122,5 NKT [g] 18,5±5,3 26,2±18,6 9,4 10,7 35,8 72,7 17,7 21,9 11,7 13,9 158,1 188,5 JNKT [g] 18,3±5,5 30,2±23,2 9,0 9,1 34,6 90,5 18,2 26,4 27,3 32,5 67,0 92,9 WNKT [g] 9,3±3,2 15,3±8,9 3,1 6,3 16,8 32,0 9,8 11,9 13,7 16,3 67,9 93,9 Cholesterol pokarmowy [mg] 189,8±135,2 260,9±151,2 80,3 92,9 984,4 498,7 164,6 194,9 200,0 200,0 94,9 130,5 Węglowodany ogółem [g] 194,1±59,6 201,0±59,9 75,9 119,2 332,9 33,7 188,0 190,0 263,3 313,5 73,7 64,1 Błonnik pokarmowy [g] 20,1±6,6 18,8±6,4 10,3 10,2 42,2 30,2 17,7 17,5 30,0 30,0 67,0 62,7 Wskaźnik Keys a [mg/dl] 41,4±16,0 27,9±6,9 6,0 18,4 90,6 50,5 39,0 26,9 22,8 21,4 181,6 130,4 K kobiety; M mężczyźni, NKT nasycone kwasy tłuszczowe, JNKT jednonienasycone kwasy tłuszczowe, WNKT wielonienasycone kwasy tłuszczowe

6 Bator E i wsp. Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym 953 dostarczało ich w odpowiednich ilościach. Prawidłowe spożycie cholesterolu stwierdzono u 95% kobiet. Średnia podaż tego składnika pokarmowego w ich jadłospisach wynosiła 189,9 mg. Średnia racja pokarmowa mężczyzn zawierała 260,9 mg cholesterolu, co stanowiło 130,5% przyjętych zaleceń. Zauważalne były duże różnice w ilościach dostarczanego cholesterolu przez poszczególne osoby. Badane racje pokarmowe oceniono pod względem ich aterogenności w oparciu o wskaźnik Keys a. Jego wartość przyjęta w zaleceniach autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania, wynosząca 22,8 mg/dl dla kobiet i 21,4 mg/dl dla mężczyzn, była znacznie przekroczona w posiłkach osób obydwu płci. U wszystkich mężczyzn i ponad 90% kobiet aterogenność diety przekraczała 110% zaleceń, co wynikało przede wszystkim ze zbyt wysokiego spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych i niewystarczającej podaży wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (tab. V). W diecie osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym, głównym źródłem energii muszą być węglowodany złożone, które zgodnie z zaleceniami autorskiego prozdrowotnego modelu odżywiania powinny stanowić 60% całodziennej energii. Średnia racja pokarmowa badanych kobiet dostarczała ich zaledwie 194,1 g, czyli realizowała zalecenia w 73,7%. Prawidłowa podaż węglowodanów w diecie dotyczyła 19,1% kobiet, zaś w ilości % zalecanej podaży 4,3% kobiet. W ponad 60% jadłospisów kobiet realizowane były zalecenia w 50-70%, a mniej niż połowę ilości węglowodanów zawierały diety prawie 15% badanych kobiet. Konsekwencją niskiego spożycia węglowodanów ogółem była niska podaż błonnika 20,1 g, czyli 67% ilości zalecanej w autorskim prozdrowotnym modelu odżywiania (tab. V). Jedynie 14,9% kobiet chorych realizowało, a 2,1% przekraczało zalecenia spożycia tego składnika. Najwięcej, bo aż 44,7% badanych kobiet w całodziennych racjach pokarmowych, dostarczało błonnik na poziomie 50-70% zaleceń. Ilość węglowodanów ogółem w diecie mężczyzn wynosiła 201 g, co stanowiło 64,1% zaleceń. Całodzienne jadłospisy zdecydowanej większości mężczyzn dostarczały zbyt małych ich ilości. Jedynie u 1 z mężczyzn podaż tego składnika była odpowiednia. Średnia podaż błonnika w racjach pokarmowych badanych mężczyzn wynosiła 18,8 g, czyli 62,7% zaleceń. Jedynie 20% chorych mężczyzn spożywało prawidłowe ilości włókna pokarmowego, a racje pokarmowe pozostałych realizowały zalecenia na poziomie niższym niż 70% (tab. V). W celu określenia zależności między parametrami żywieniowymi, a wskaźnikami biochemicznymi krwi przeprowadzono analizę kanoniczną. Pozwoliła ona na wykazanie związku między badanymi zmiennymi przy średniej korelacji na poziomie r=0,64. W tabeli VI przedstawiono wagi kanoniczne i strukturę czynnikową, która mówiła o ważności zmiennych, w określeniu czynników analizy. Najistotniejszym parametrem związanym ze sposobem żywienia okazała się podaż tłuszczów w diecie (r=0,8030). W przypadku wskaźników biochemicznych, najważniejszymi z nich okazało się stężenie frakcji LDL cholesterolu (r=0,5717). Obliczeń dokonano również dla czynnika 2, dla którego najistotniejszym parametrem biochemicznym we krwi, okazało się stężenie frakcji HDL cholesterolu, skorelowane ujemnie (r=-0,8913) oraz triglicerydy (r=0,8764). Dyskusja Wyniki badań Hen i wsp. (2009) oceniających wybrane parametry antropometryczne i biochemiczne kobiet z zespołem metabolicznym są bardzo zbliżone do omówionych w niniejszej pracy. W badanej grupie kobiet odnotowano zbyt duży obwód pasa 106,8 cm. Średni wskaźnik wagowo-wzrostowy BMI był na poziomie 33,8 kg/m 2. Stężenie triglicerydów i frakcji HDL cholesterolu było na granicy wartości prawidłowych (odpowiednio 1,7 mmol/l i 1,3 mmol/l), zaś średnie stężenie glukozy znacznie przekraczało normę (6,5 mmol/l) [11]. Tabela VI. Wagi kanoniczne i struktura czynnikowa między zmiennymi związanymi ze sposobem żywienia, a wskaźnikami biochemicznymi krwi badanej grupy chorych Table VI. Canonical weights and factor structure between nutrition variables and biochemical blood indices in patients Zmienne Czynnik 1 Czynnik 2 Wagi kanoniczne Struktura czynnikowa Wagi kanoniczne Struktura czynnikowa Parametry związane ze sposobem żywienia Tłuszcz ogółem 0,803 0,1601 0,9795 0,8835 Cholesterol pokarmowy -0,2762 0,304 0,1833 0,3625 BMI 0,3685 0,4447 0,3912 0,5342 WHR 0,0181 0,1189 0,0267 0,077 Wskaźniki biochemiczne krwi Cholesterol całkowity 0,1467 0,13 1,7253 0,4175 Cholesterol HDL 0,0222 0,0509-0,8913 0,2987 Cholesterol LDL 0,5715 0,2201 1,3213 0,3646 Triglicerydy 0,1458 0,1201 0,8764 0,3112 Glukoza 0,256 0,4482 0,3648 0,301 R=0,64; p<0,05

7 954 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): Wartości wskaźników antropometrycznych i oznaczeń biochemicznych we krwi, oceniane przez Przybyłowicz i wsp. (2005) w grupie kobiet chorujących na zespół metaboliczny, wykazywały podobne tendencje, chociaż średnie wartości poszczególnych wskaźników, rzadziej niż w badaniach analizowanych w niniejszej pracy, odbiegały od norm. Przeciętny obwód talii pacjentek był w normie i wynosił 84,3 cm, a wskaźnik BMI był na poziomie 27,2 kg/m 2. Wykazano zbyt dużą zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie kobiet blisko 35%. Średni wskaźnik WHR wynosił 0,81. Analiza poziomu lipidów w surowicy krwi wykazała, że średnie stężenie cholesterolu całkowitego w badanej grupie chorych przekraczało zakres wartości prawidłowych i wynosiło 216 mg/dl. Przeciętne stężenie triglicerydów oraz frakcji HDL i LDL cholesterolu było prawidłowe i wynosiło odpowiednio 120,6 mg/dl, 63,5 mg/dl i 134,7 mg/dl. Stężenie glukozy w surowicy krwi było na poziomie 109,3 mg/dl i przekraczało zalecane wartości [12]. Obwód talii osób, u których zdiagnozowano zespół metaboliczny, zbadanych przez Malika i wsp. (2005), był bardzo zbliżony do obwodu chorych analizowanych w niniejszej pracy i wynosił 108,1 cm. Średnie stężenie cholesterolu całkowitego i jego poszczególnych frakcji również było prawie na takim samym poziomie odpowiednio 212,7 mg/dl cholesterolu całkowitego, 40,0 mg/dl frakcji HDL cholesterolu i 129,0 mg/dl frakcji LDL cholesterolu. Odnotowano zdecydowanie wyższe stężenie triglicerydów, wynoszące średnio 213,8 mg/dl oraz niższe stężenie glukozy na poziomie 110,3 mg/dl [13]. Gajewska i Niegowska (2008) przeprowadziły analizę sposobu żywienia pacjentów ze współistniejącym nadciśnieniem tętniczym i zaburzeniami tolerancji glukozy. Nieprawidłowości w podaży podstawowych składników odżywczych odnotowane w ich badaniach najczęściej pokrywały się z błędami osób, stanowiących badaną grupę w niniejszej pracy. W badaniu Gajewskiej i Niegowskiej (2008) zauważalne były również nieprawidłowe proporcje w podaży poszczególnych rodzajów kwasów tłuszczowych. Nasycone kwasy tłuszczowe dostarczały 13,3-16,3% energii, jednonienasycone 15,7-18,8% energii, zaś wielonienasycone około 6%. Podobnie, jak w grupie chorych analizowanych w niniejszej pracy, odnotowano niskie spożycie węglowodanów i błonnika pokarmowego (50-60% zaleceń) [14]. Zgodnie z wynikami WOBASZ średnia podaż tłuszczu ogółem w grupie osób z chorobą niedokrwienna serca, była prawidłowa jedynie w przypadku 23% mężczyzn i 36,2% kobiet. Mniej niż 10% ankietowanych, dostarczało kwasów tłuszczowych nasyconych, w ilości zgodnej z zaleceniami. Zawartość białka w jadłospisach około połowy pacjentów była na odpowiednim poziomie. Racje pokarmowe 38,9% kobiet i 26,3% mężczyzn zawierały zgodną z normami ilość węglowodanów [15]. Zbliżone wyniki uzyskała Przybyłowicz i wsp. (2005) w badaniu sposobu żywienia kobiet z zaburzeniami metabolizmu. Spożycie tłuszczu na poziomie 35% całkowitej ilości energii związane było z nadmierną podażą cholesterolu pokarmowego. Odnotowano dostarczenie prawidłowych ilości białka ogółem i zbyt niskie węglowodanów (46% energii) oraz błonnika pokarmowego (64% zaleceń) [12]. Wniosek Do najczęściej popełnianych błędów żywieniowych u osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym należy zbyt duża podaż nasyconych kwasów tłuszczowych oraz niedobory węglowodanów ogółem i błonnika pokarmowego oraz dodatkowo w przypadku mężczyzn przyjmowanie z pożywieniem nadmiernych ilości cholesterolu. Piśmiennictwo / References 1. Sieradzki J. Zespół metaboliczny pojęcie, patofizjologia, diagnostyka i leczenia. Diabetol Prakt 2002, 3(4): Wyrzykowski B. Historia zespołu metabolicznego. Chor Serca Naczyń 2005, 2(4): Mamcarz A (red). Zespół metaboliczny. Medical Education, Warszawa Braksator W, Chybowska B, Mamcarz A. Zespół metaboliczny Anno Domini 2009/2010. Kardiol Na Co Dzień 2010, 5: Gawęcki J (red). Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Tom 1. PWN, Warszawa Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa American Heart Association. Third Report of the National Cholesterol Education Program (NCEP) Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III) Final Report. Circulation. J Am Heart Assoc 2002, 106: Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. PZWL, Warszawa Ciborowska H, Rudnicka A. Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL, Warszawa Psurek A, Szymborska-Kajanek A, Wróbel M, Strojek K. Otyłość i ryzyko kardiometaboliczne. Przew Lek 2008, 3:

8 Bator E i wsp. Ocena stanu odżywienia oraz sposobu żywienia osób ze zdiagnozowanym zespołem metabolicznym Hen K, Bogdański P, Pupek-Musialik D. Wpływ regularnej aktywności fizycznej na aktywność aminotransferazy alaninowej i asparaginowej oraz wybrane parametry biochemiczne u otyłych kobiet z zespołem metabolicznym. Prz Kardiodiabetol 2009, 4(1): Przybyłowicz K, Cichoń R, Wądołowska L, Bandurska E. Ocena współistnienia żywieniowych i metabolicznych czynników ryzyka w aspekcie chorób sercowo-naczyniowych. Bromat Chemia Toksykol 2005, supl: Malik S, Wong ND, Franklin S, Pio J, Fairchild C, Chien R. Cardiovascular Disease in U.S. Patients With Metabolic Syndrome, Diabetes and Elevated C Reactive Protein. Diabetes Care 2005, 28: Gajewska D, Niegowska J. Analiza sposobu żywienia pacjentów z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym i zaburzeniami tolerancji glukozy. Bromat Chemia Toksykol 2008, 3: Waśkiewicz A, Piotrowski W, Sygnowska E, Broda G, Drygas W, Zdrojewski T, Kozakiewicz K, Tykarski A, Ciela U. Quality of nutrition and health knowledge in subjects with diagnosed cardio-vascular diseases in the Polish population National Multicentre Health Survey (WOBASZ). Kardiol Pol 2008, 66(5): Kozek E. Zespół metaboliczny patogeneza, rozpoznanie i leczenie. Przew Lek 2002, 5(8): Miyatake N, Matsumoto S, Fujii M, Numata T. Reducing waist circumference by at least 3 cm is recommended for improving metabolic syndrome in obese Japanese men. Diabetes Res Clin Pract 2008, 79: Pupek-Musialik D, Bogdański P, Kujawska-Łuczak M. Diagnostyka i leczenie zespołu metabolicznego w świetle aktualnych wytycznych. Przew Lek 2009, 1: Kobus G, Bachórzewska-Gajewska H, Kinalska I. Dieta niskocholesterolowa. Prz Kardiodiabetol 2009, 4(3): Daviglus M, Stamler J, Orencia AJ, Dyer AR, Liu K, Greenland P, Walsh MK, Morris D, Shekelle RB. Fish Consumption and the 30-Year Risk of Fatal Myocardial Infarction. New Engl J Med 1997, 15(336): Zozulińska D. Historia naturalna i leczenie cukrzycy typu 2. Przew Lek 2006, 3: Pereira MA, O Reilly E, Augustsson K, Fraser GE, et al. Dietary Fiber and Risk of Coronary Heart Disease. Arch Intern Med 2004, 164: Noakes M, Keogh JB, Foster PR, Clifton PM. Effect of an energy restricted, high-protein, low-fat diet on weight loss, body composition, nutritional status, and markers of cardiovascular health in obese women. Am J Clin Nutr 2005, 81: