Otrzymana premia opcyjna w świetle przepisów prawa bilansowego artykuł dyskusyjny

Transkrypt

1 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 54 (110), Warszawa 2010 Wstęp Otrzymana premia opcyjna w świetle przepisów prawa bilansowego artykuł dyskusyjny Adrian Ryba Pierwsze kontrakty opcyjne na rynku finansowym w Polsce pojawiły się w połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Niestety, w chwili ich wprowadzenia nie zostały dokonane niezbędne zmiany w polskim prawie bilansowym. Dopiero przeprowadzona w 2000 r. nowelizacja ustawy o rachunkowości oraz wydane na jej podstawie Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie szczegółowych zasad uznawania, wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych (wydane na podstawie Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej) wprowadziły szczegółowe rozwiązania obejmujące kontrakty opcyjne. Pomimo wprowadzenia wielu szczegółowych regulacji, problemy związane z opcjami do dnia dzisiejszego nie zniknęły. Jednym z problemów, który w dalszym ciągu budzi wątpliwości, jest sposób ujęcia i wyceny premii opcyjnej z tytułu wystawienia opcji. Niniejszy artykuł został podzielony na dwie części. W pierwszej opracowano szczegółowe rozwiązania w zakresie ewidencji i wyceny premii opcyjnej w oparciu o obowiązujące przepisy prawa bilansowego. W drugiej części dokonano oceny powstałego rozwiązania na podstawie zasady rachunkowości oraz definicje zysku jako kategorii ekonomicznej. Ta część artykułu stanowi zatem głos w toczącej się dyskusji, czy przyrost wartości instrumentu pochodnego (instrumentu finansowego) stanowi zysk jednostki gospodarczej dopiero w momencie realizacji praw (zbycia), czy już na moment wyceny bilansowej. Dr Adrian Ryba, Katedra Rachunkowości Finansowej i Kontroli, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, adiunkt, fysch@interia.pl 153

2 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona 1. Charakterystyka kontraktu opcyjnego (premii opcyjnej) Opcja jest to umowa (kontrakt), która daje prawo jej posiadaczowi do kupna/sprzedaży waloru bazowego, po z góry ustalonej cenie, w określonym z góry terminie. Należy wyróżnić dwa podstawowe rodzaje opcji. Opcję kupna (opcja call), której posiadacz ma prawo do kupna określonego waloru bazowego po cenie, którą strony ustalą w momencie zawarcia umowy, w zamian za wynagrodzenie, które stanowi cena płacona za opcję (premia). Jeśli posiadacz ma prawo do sprzedaży określonego waloru bazowego po cenie, którą strony ustalą w momencie zawarcia umowy, w zamian za wynagrodzenie, które stanowi cena płacona za opcję (premia), powstaje opcja sprzedaży (opcja put). Wystawiający opcję przyjmuje pozycję krótką w kontrakcie, natomiast posiadacz opcji przyjmuje pozycję długą (Gardner, 1996, s. 26, Jajuga i in., 1997, s. 33, 39). Zależność dochodu wystawcy opcji od ceny instrumentu podstawowego przedstawiają rysunki 1 i 2. Rysunek 1. Zależność dochodu wystawcy opcji kupna od ceny instrumentu podstawowego w dniu wykonania dochód E cena wykonania kontraktu opcyjnego. Źródło: Jajuga i in., (1997), s. 36. E cena instrumentu podstawowego Gdy cena instrumentu podstawowego jest niższa niż cena wykonania, opcja jest out-of-the-money i nie jest wykonywana. Wystawca opcji osiąga dochód równy cenie sprzedaży opcji (wartości premii). Gdy cena instrumentu podstawowego jest równa cenie wykonania, opcja jest at-the-money. Wykonanie opcji nie ma uzasadnienia ekonomicznego, jednak jej wystawca osiąga dochód 154

3 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona w wysokości wartości premii. Gdy cena instrumentu podstawowego jest wyższa niż cena wykonania, opcja jest in-the-money. W takiej sytuacji posiadacz opcji wykona ją. Różnica między ceną wykonania a ceną instrumentu podstawowego pomniejszona o wartość premii stanowi stratę wystawcy opcji (Jajuga i in., 1997, s ). Rysunek 2. Zależność dochodu wystawcy opcji sprzedaży od ceny instrumentu podstawowego w dniu wykonania dochód E cena wykonania kontraktu opcyjnego. Źródło: Jajuga i in., (1997), s. 37. E cena akcji Gdy cena instrumentu podstawowego jest wyższa niż cena wykonania, opcja jest out-of-the-money i nie jest wykonywana. Wystawca opcji osiąga dochód równy cenie sprzedaży opcji (wartości premii). Gdy cena instrumentu podstawowego jest równa cenie wykonania, opcja jest at-the-money. Wykonanie opcji nie ma uzasadnienia ekonomicznego, jednak jej wystawca osiąga dochód w wysokości wartości premii. Gdy cena instrumentu podstawowego jest niższa niż cena wykonania, opcja jest in-the-money. W takiej sytuacji posiadacz opcji wykona ją. Różnica między ceną instrumentu podstawowego a ceną wykonania pomniejszona o wartość premii stanowi stratę wystawcy opcji (Jajuga i in., 1997, s ). 155

4 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona 2. Ewidencja i wycena premii opcyjnej na podstawie ustawy o rachunkowości i przepisów wykonawczych oraz Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej 2.1. Początkowe ujęcie premii opcyjnej w księgach rachunkowych Zgodnie z art. 35a ust. 1 ustawy o rachunkowości oraz zgodnie z 9 MSR 39, wystawione instrumenty finansowe (w tym przypadku opcje) wprowadza się do ksiąg rachunkowych jako składniki zobowiązań finansowych. Wystawione instrumenty finansowe ujmuje się odpowiednio w kategorii Zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu na podstawie 6 ust. 2 Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych (zwanego dalej rozporządzeniem) lub na podstawie 9 MSR 39 w kategorii Zobowiązania finansowe wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy. Niestety, zakwalifikowanie do wymienionej pozycji premii opcyjnej nie jest możliwe. Zgodnie z wymienionym przepisami do powyższych kategorii, można kwalifikować tylko te instrumenty finansowe, które stanowią zobowiązania (por. objaśnienie stosowania nr 15 wydane do MSR 39). Tymczasem premia opcyjna jest kwotą uzyskaną od nabywcy opcji w zamian za prawo do kupna lub sprzedaży instrumentu podstawowego po z góry określonej cenie. Premia stanowi wynagrodzenie dla wystawcy opcji za powstałą nieekwiwalentność praw i zobowiązań wynikających z zawartego kontraktu opcyjnego. Premia opcyjna nie podlega zwrotowi. W konsekwencji nie stanowi zobowiązania. Otrzymana premia stanowi zwiększenie wartości aktywów zgodnie z art. 3 pkt 31 ustawy o rachunkowości oraz z 7 MSR 18 stanowi przychód z działalności finansowej jednostki gospodarczej (przychód z działalności operacyjnej, jeżeli obrót instrumentami finansowymi został zaliczony do działalności operacyjnej). Jednak otrzymana premia jest bezpośrednio powiązana ze zobowiązaniem ciążącym na jednostce z tytułu ewentualnego wykonania kontraktu opcyjnego. W efekcie premia nie może zostać od tegoż zobowiązania oderwana i ujęta jako przychód finansowy już w momencie zawarcia kontraktu opcyjnego. W konsekwencji, na moment zawarcia kontraktu, premia powinna zostać ujęta jako rozliczenie międzyokresowe przychodów. 156

5 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona 2.2. Wycena premii na dzień bilansowy Na dzień bilansowy instrumenty pochodne (w tym opcje) stanowiące składnik wymienionych wcześniej kategorii zobowiązań finansowych, zgodnie z 14 ust.1 rozporządzenia oraz zgodnie z 47 MSR 39, wycenia się w wartości godziwej, bez jej pomniejszania o koszty transakcji, które jednostka poniosłaby, zbywając te aktywa lub wyłączając je z ksiąg rachunkowych z innych przyczyn, chyba że wysokość tych kosztów byłaby znacząca. Podstawę wyceny stanowi cena rynkowa ustalona na aktywnym rynku. W przypadku wystawionych opcji zastosowanie do wyceny ceny rynkowej powoduje zawyżenie zobowiązania w wartości rynkowej opcji jest zawarta wartość czasowa, która dla jednostki nie stanowi zobowiązania. W takiej sytuacji jednostka powinna wycenić powstałe zobowiązanie wykorzystując wartość wewnętrzną opcji oraz uwzględniając wartość pieniądza w czasie (zobowiązanie jest równe kwocie, jaką jednostka musiałaby zapłacić, gdyby tego dnia doszło do rozliczenia opcji). Oprócz wyceny zobowiązania wynikającego z zawartego kontraktu opcyjnego na dzień bilansowy pozostaje jeszcze kwestia wyceny premii opcyjnej (stanowiącej rozliczenia międzyokresowe przychodów). W tym przypadku są możliwe dwie sytuacje: a) wartość premii opcyjnej jest przenoszona na wynik finansowy jednorazowo na dzień wyceny. b) wartość premii opcyjnej jest przenoszona na wynik finansowy proporcjonalnie do upływu czasu, jaki upłynął od dnia zawarcia kontraktu do dnia wyceny. W pierwszym przypadku w wyniku finansowym zostaje ujęta zmiana wartości kontraktu od dnia zawarcia do dnia wyceny (w księgach rachunkowych jest ujmowane jedynie zobowiązanie), natomiast w drugim przypadku przychód jest ujmowany w kolejnych okresach obowiązywania kontraktu opcyjnego i zgodnie z zasadą memoriału oraz współmierności (premia opcyjna stanowi wynagrodzenia dla wystawcy za cały okres obowiązywania umowy, a nie tylko do pierwszej wyceny bilansowej). W opinii autora to właśnie drugi sposób powinien być stosowany w praktyce gospodarczej. Zaprezentowane rozwiązanie w zakresie ewidencji i wyceny premii opcyjnej przedstawia poniższy przykład. Przykład (opracowanie własne) Założenia 30 września jednostka wystawiła opcję kupna na akcje spółki giełdowej Z. Premia opcyjna wyniosła 80 PLN. Cena wykonania opcji (cena zakupu akcji) wynosi 100 PLN. Jedna opcja daje prawo do kupna 10 sztuk akcji spółki Z w końcu marca następnego roku. Opcja zostanie rozliczona w środkach pieniężnych w kwocie różnicy między bieżącą ceną rynkową (ustaloną na dzień 157

6 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona realizacji praw z opcji) a ceną wykonania. Jednostka stosuje przepisy ustawy o rachunkowości. Na dzień bilansowy cena akcji Z wynosi 120 PLN. Na dzień wykonania opcji cena akcji wynosi 125 PLN. Dzień zawarcia kontraktu Na dzień zawarcia kontraktu jednostka gospodarcza otrzymaną premię opcyjną ujmuje jako rozliczenie międzyokresowe przychodów. Zawarty kontrakt stanowi składnik kategorii Zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu, jednak ze względu na zerową wartość zobowiązania nie jest ujmowany w księgach rachunkowych. Księgowania przebiegają następująco: Rachunek bieżący 1) 80 Rozliczenia międzyokresowe przychodów 1. Wpływ środków pieniężnych z tytułu wystawienia opcji (premia opcyjna). Przeszacowanie wartości opcji (premii opcyjnej) na dzień bilansowy Na dzień bilansowy jednostka wycenia wystawioną opcję w wartości godziwej, tj. w wartości bieżącej powstałego zobowiązania: [(120 PLN 100 PLN) x 10 sztuk akcji w celu uproszczenia, ze względu na krótki okres do terminu wygaśnięcia kontraktu pominięto dyskontowanie powstałego zobowiązania]. Ponadto jednostka ujmuje w wyniku finansowym część premii przypadającą na okres od dnia zawarcia kontraktu do dnia bilansowego (od dnia zawarcia kontraktu do dnia wyceny upłynęła połowa okresu, na który została wystawiona opcja). Księgowania przebiegają następująco: Zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu Przychody finansowe 200 (1 2) (2 1) Przeszacowanie wartości opcji do wartości godziwej. 2. Przeksięgowanie części premii opcyjnej. 80 (1 Rozliczenia międzyokresowe przychodów 80 Koszty finansowe (Sp 158

7 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Wycena i ewidencja opcji (premii opcyjnej) na dzień realizacji praw z kontraktu Na dzień realizacji praw jednostka przeszacowuje (a następnie wyksięgowuje) wystawioną opcję do wartości powstałego zobowiązania [(125 PLN + 20 PLN) 10 sztuk]. Ponadto jednostka przenosi na wynik finansowy pozostałą część premii opcyjnej. Księgowania przebiegają następująco: Zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu 3) (Sp 50 (1 Przychody finansowe 40 (2 Rozliczenia międzyokresowe przychodów 2) 40 Koszty finansowe 1. Przeszacowanie wartości opcji do wysokości powstałego zobowiązania. 2. Przeksięgowanie pozostałej części premii opcyjnej. 3. Spłata powstałego zobowiązania. W wyniku zawarcia kontraktu opcyjnego jednostka poniosła stratę w wysokości 170 PLN, z czego w roku zawarcia kontraktu 160 PLN, a w roku rozliczenia opcji 10 PLN (jeśli jednostka rozlicza wartość premii w okresie od dnia zawarcia kontraktu do dnia realizacji praw). 3. Ewidencja i wycena premii opcyjnej na podstawie obowiązujących przepisów prawa bilansowego a zasady rachunkowości oraz definicje zysku jako kategorii ekonomicznej Zaprezentowany w artykule problem w zakresie ewidencji i wyceny premii opcyjnej (w tym opcji) nie leży (w opinii autora artykułu) po stronie samej premii opcyjnej i złożoności kontraktu opcyjnego, ale ma swoje źródło w obowiązujących przepisach prawa bilansowego. Instrumenty pochodne, zgodnie z obowiązującymi przepisami, powinny być na dzień bilansowy wyceniane w wartości godziwej, a skutki wyceny odnoszone bezpośrednio na wynik finansowy. Powstaje więc pytanie: czy przyrost wartości (godziwej) instrumentu 40 (Sp Koszty finansowe 1) (3 159

8 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona pochodnego (jak również instrumentu finansowego) stanowi zysk jednostki (wykazywany w sprawozdaniu finansowym) na dzień bilansowy? Z ekonomicznego punktu widzenia zysk jest definiowany bądź jako zwiększenie wartości majątku jednostki (Hendriksen, 2002, s. 280) lub jako osiągnięte korzyści ekonomiczne w momencie sprzedaży posiadanych dóbr (Smith, 1954, s. 343). W pierwszym przypadku zysk jest wartością, którą można skonsumować, a stan majątku na początku i końcu okresu pozostanie bez zmian (Hendriksen, 2002, s. 297). Zmiana wartości derywatów w danym okresie, w połączeniu z wygenerowanymi przez przedsiębiorstwo środkami pieniężnymi, stanowi więc zysk jednostki za okres sprawozdawczy (Hendriksen, 2002, s. 313). Koncepcja ta jednak opiera się na generowanych w danym okresie przepływach pieniężnych, a przecież zysk księgowy jednostki gospodarczej podlega zasadzie memoriału, a nie kasowej. W konsekwencji należy stwierdzić, że w tej sytuacji nie jest możliwe ujmowanie zmian wartości instrumentów pochodnych w wyniku finansowym jednostki gospodarczej. Również w drugim przypadku nie jest możliwe ujmowanie zmian wartości instrumentów pochodnych w wyniku finansowym jednostki gospodarczej. Dopóki majątek pozostaje w posiadaniu jednostki, i zachowuje tę samą postać, nie przynosi żadnego zysku (Smith, 1954, s. 343). Dopiero następujące po sobie akty wymiany (np. sprzedaż) przynoszą zysk (Smith, 1954, s. 343), i w tym momencie mogą być ujmowane w wyniku finansowym. Ponadto wynik finansowy jednostki gospodarczej jest odzwierciedleniem dokonań przedsiębiorstwa (Jarugowa, 1995, s. 62), a więc zgodnie z zasadą realizacji uwzględnia jedynie tylko te zyski, które zostały zrealizowane (Litwińczuk, 1995, s. 114) (wzrost wartości instrumentu finansowego stanowi zysk niezrealizowany autor). To podejście do pomiaru zysku polega na rejestracji zmian w aktywach i zobowiązaniach tylko wtedy, kiedy są one rezultatem transakcji, zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Transakcje zewnętrzne oznaczają transfer aktywów lub zobowiązań do lub z firmy, podczas gdy transakcje wewnętrzne wynikają z wykorzystania lub konwersji aktywów w obrębie przedsiębiorstwa, ale w tym przypadku również nie bierze się pod uwagę zmian składników, które wynikają tylko ze zmian w wycenach rynkowych (Hendriksen, van Breda, 2002, s. 325). W konsekwencji należy stwierdzić, iż wzrost wartości instrumentu finansowego nie stanowi zysku jednostki gospodarczej na moment dokonania przeszacowania. W takiej sytuacji, skutki zmian wartości godziwej instrumentów pochodnych (instrumentów finansowych) powinny być ujmowane w kapitale z aktualizacji wyceny, bądź też być ujawniane jedynie w informacji dodatkowej, jako dane finansowe, które mogą mieć istotny wpływ na płynność, zdolność kredytową, przyszłe przepływy pieniężne, a w konsekwencji na wartość rynkową jednostki gospodarczej, czyli na poziom bogactwa jej właścicieli. 160

9 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Uwagi końcowe Otrzymana premia opcyjna nie jest świadczeniem zwrotnym. Nie stanowi zatem zobowiązania, lecz zwiększenie wartości aktywów, czyli zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa bilansowego stanowi przychód z działalności finansowej jednostki gospodarczej (przychód z działalności operacyjnej, jeżeli obrót instrumentami finansowymi został zaliczony do działalności operacyjnej). W opinii autora, problemy w zakresie ewidencji i wyceny premii opcyjnej (a tym samym kontraktu opcyjnego) wynikają z obecnie stosowanych rozwiązań prawa bilansowego. Wątpliwości budzi sposób ujęcia na dzień bilansowy skutków przeszacowania instrumentów pochodnych (instrumentów finansowych) w wartości godziwej. Zdaniem autora, skutki przeszacowania nie mogą być ujmowane bezpośrednio w wyniku finansowym jednostki gospodarczej. Powinny być ujmowane w kapitale z aktualizacji wyceny (do czasu realizacji transakcji), bądź tylko prezentowane w informacji dodatkowej zgodnie z podstawową funkcją rachunkowości. Literatura Gardner D.C., (1996), Derivatives, Fairplace Financial Publishing, London. Hendriksen E.A., F. van Breda M. (2002), Teoria rachunkowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Jajuga K., Kuziak K.,Markowski P. (1997), Inwestycje finansowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław. Jarugowa A., Walińska E. (1995), Zasady sporządzania sprawozdania finansowego w świetle ustawy o rachunkowości, ODDK, Gdańsk. Litwińczuk H. (1995), Prawo bilansowe, KiK, Warszawa. Międzynarodowy Standard Rachunkowości 18, Przychody, [w]: Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1126/2008 z dnia 3 listopada 2008 r. przyjmujące określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady, rachunkowosc/miedzynarodowe_standardy_rachunkowoci/rozporzadzenie_ke_ pdf. Międzynarodowy Standard Rachunkowości 32, Instrumenty finansowe: prezentacja z późn. zmianami, [w:] Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1126/2008 z dnia 3 listopada 2008 r. przyjmujące określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady, standardy_rachunkowoci/rozporzadzenie_ke_ pdf. Międzynarodowy Standard Rachunkowości 39, Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena z wyjątkiem niektórych przepisów dotyczących rachunkowości zabezpie- 161

10 - bited. - bited. - bited. - This copy is for persona czeń, z późn. zmianami, [w:] Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1126/2008 z dnia 3 listopada 2008 r. przyjmujące określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady, /miedzynarodowe_ standardy_rachunkowoci/rozporzadzenie_ke_ pdf Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej 7, Instrumenty finansowe: ujawnianie informacji, z późn. zmianami [w:] Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1126/2008 z dnia 3 listopada 2008 r. przyjmujące określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady, Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 roku w sprawie szczegółowych zasad uznawania, wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, Dz.U. z 2001 roku, Nr 149, poz. 1674, z późn. zm. Smith A. (1954), Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Wydawnictwo PWN, Warszawa. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. z 2009 roku, Nr 152, poz. 1223, z późn. zm. Streszczenie W artykule wykazano, iż otrzymana premia opcyjna nie stanowi zobowiązania jednostki gospodarczej. Zgodnie z przepisami prawa bilansowego, premia na dzień zawarcia kontraktu opcyjnego stanowi rozliczenie międzyokresowe przychodów. Ponadto w artykule wykazano, iż skutki przeszacowania instrumentów pochodnych (instrumentów finansowych), według zasad rachunkowości oraz definicji zysku jako kategorii ekonomicznej, nie stanowią przychodów jednostki na moment dokonania wyceny. Skutki wyceny powinny być ujmowane w kapitale z aktualizacji wyceny lub prezentowane jedynie w informacji dodatkowej, zgodnie z podstawową funkcją rachunkowości. Summary Option premium in the light of accounting law a discussion paper This article demonstrates that an option premium cannot be recognized as an entity's financial liability. According to accounting law, a premium at the date of the option contract should be recognized as accrued income. The article also shows that the effects of revaluations of derivatives (financial instruments), according to accounting principles and economic profit definitions, should not be recognized as income at the balance sheet date. It should be recognized as revaluation reserve in equity or only presented in notes to financial statement in accordance with the basic function of accounting. 162