Zasady kwalifikacji, wyceny i prezentacji aktywów trwałych przeznaczonych do zbycia

Transkrypt

1 ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 49 (105), Warszawa 2009 r. Zasady kwalifikacji, wyceny i prezentacji aktywów trwałych przeznaczonych do zbycia Stanisław Hońko * Wprowadzenie Celem sporządzania sprawozdań finansowych jest dostarczenie informacji o sytuacji finansowej i jej zmianach oraz o wynikach działalności jednostki. Informacje te powinny być użyteczne przy podejmowaniu decyzji o charakterze gospodarczym (Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej, 2007, 12). Ocena sytuacji majątkowo-finansowej przedsiębiorstwa umożliwia przewidywanie zdolności do wypracowania nadwyżek pieniężnych. Źródłem tych przepływów może być zarówno bieżąca działalność operacyjna, jak i zdarzenia o charakterze incydentalnym, m.in. sprzedaż aktywów trwałych. Sprawozdawczość finansowa, zrozumiała dla użytkowników, powinna odrębnie prezentować aktywa zaangażowane w działalności operacyjnej oraz przeznaczone do zbycia. Polski standard sprawozdawczy nie przewiduje szczególnych rozwiązań tej kwestii. Celem artykułu jest krytyczna analiza Międzynarodowego Standardu Sprawozdawczości Finansowej nr 5 Aktywa trwałe przeznaczone do zbycia oraz działalność zaniechana, w szczególności w zakresie ich wyceny i prezentacji w sprawozdaniu finansowym. 1. Cel i zakres MSSF 5 Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej nr 5 wszedł w życie 1 stycznia 2005 r. zastępując MSR 35 Działalność zaniechana. Rozwiązania przyjęte w MSSF 5 są zharmonizowane z amerykańskim SFAS 144 Rachunko- * Dr Stanisław Hońko, Uniwersytet Szczeciński, Instytut Rachunkowości, Katedra Teorii Rachunkowości. 67

2 wość utraty wartości oraz długoterminowych aktywów przeznaczonych do zbycia (Statement of Financial Accounting Standard no. 144 Accounting for the Impairment or Disposal of Long-Lived Assets). Celem MSSF 5 jest przedstawienie zasad wyceny i prezentacji aktywów przeznaczonych do zbycia oraz prezentacji i ujawniania informacji dotyczących działalności zaniechanej. Zakres opisywanego standardu został ujęty na rysunku 1. Rysunek 1. Zakres Międzynarodowego Standardu Sprawozdawczości Finansowej 5 AKTYWA TRWAŁE PRZEZNACZONE DO SPRZEDAŻY Klasyfikacja aktywów trwałych lub grup aktywów jako przeznaczone do sprzedaży. Wycena aktywów do zbycia. Korekty wartości aktywów do zbycia. Zmiany w planie sprzedaży. Prezentacja i ujawnianie informacji o aktywach do zbycia. MSSF 5 DZIAŁALNOŚĆ ZANIECHANA Definicja działalności zaniechanej. Prezentacja działalności zaniechanej. Zyski i straty dotyczące działalności kontynuowanej. Źródło: opracowanie na podstawie MSSF 5. Opisywany standard zaleca stosowanie szczególnych zasady wyceny, prezentacji i ujawniania aktywów trwałych przeznaczonych do zbycia. Treść MSSF 5 nie odnosi się jednak do takich składników majątku jak ( 5): aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego, aktywa wynikające ze świadczeń na rzecz pracowników, instrumenty finansowe, nieruchomości inwestycyjne wyceniane według modelu wartości godziwej, aktywa trwałe związane z działalnością rolniczą wyceniane w wartości godziwej pomniejszonej o koszty sprzedaży, prawa umowne wynikające z umów ubezpieczeniowych. Analizując zakres aktywów przeznaczonych do zbycia można dojść do wniosku, że MSSF 5 ogranicza się do aktywów trwałych wycenianych według wartości historycznej. W uzasadnieniach wniosków, które są dołączone do standardu, ale nie stanowią jego integralnej części, wyjaśnia się, że MSSF 5 nie odnosi się do: aktywów wycenianych w wartości godziwej, której zmiany są ujmowane wynikowo, na przykład: aktywów finansowych, nieruchomości inwestycyjnych, aktywów trwałych związanych z działalnością rolniczą, 68

3 aktywów, w odniesieniu do których ustalenie wartości godziwej może być trudne, na przykład: aktywów z tytułu odroczonego podatku dochodowego, aktywów wynikających ze świadczeń pracowniczych. Aktywa trwałe przeznaczone do sprzedaży można podzielić na dwie grupy, co przedstawiono na rysunku 2. Rysunek 2. Podział aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży według kryterium celu nabycia AKTYWA TRWAŁE PRZEZNACZONE DO SPRZEDAŻY NABYTE Z ZAMIAREM SPRZEDAŻY PRZEZNACZONE DO SPRZEDAŻY PO ZAKOŃCZENIU UŻYTKOWANIA Źródło: opracowanie własne na podstawie MSSF 5. Przedstawiony na rysunku 2 podział aktywów nie wydaje się oczywisty w świetle 15 MSSF 5, wskazującego, że do aktywów trwałych nie zalicza się składników, które zostaną wycofane z użytkowania. W uzasadnieniu przyjmuje się bowiem, że wartość bilansowa tych aktywów zostanie odzyskana w wyniku dalszego użytkowania. Mimo pozornej sprzeczności, przedstawiony paragraf ma sens, jeżeli założy się, że wycofanie z użytkowania nastąpi w przyszłości. Potwierdzeniem tego toku rozumowania może być stwierdzenie kończące opisywany paragraf, według którego aktywa przeznaczone do wycofania z użytkowania obejmują składniku użytkowane do końca ich przydatności ekonomicznej lub do zakończenia działalności, w której są wykorzystywane. Również czasowe zaprzestanie użytkowania nie jest przesłanką uznania aktywów za wycofane z użytkowania. Kryteria uznawania aktywów za przeznaczone do sprzedaży oraz szczególne zasady ich wyceny są przedmiotem kolejnych punktów niniejszego opracowania. 2. Kryteria kwalifikacji składników majątku jako aktywa przeznaczone do sprzedaży Podstawowym kryterium decydującym o uznaniu składnika aktywów za przeznaczony do zbycia jest przewidywany sposób odzyskania jego wartości bilansowej. Jeżeli wartość bilansowa aktywów trwałych zostanie odzyskana w wyniku sprzedaży, wówczas składniki te powinny zostać zaliczone do przeznaczonych do 69

4 sprzedaży (MSSF 5, 6). Powstaje jednak pytanie: kiedy jednostka może uznać, że dane aktywa są przeznaczone do sprzedaży? Zgodnie z 7 MSSF 5 muszą być spełnione dwa warunki, a mianowicie: aktywa są dostępne do natychmiastowej sprzedaży w ich bieżącym stanie, sprzedaż aktywów jest wysoce prawdopodobna. Standard określa warunki, które muszą być spełnione, aby uznać sprzedaż za wysoce prawdopodobną. Warunki te zostały ujęte w tabeli 1. Tabela 1. Warunki uznania sprzedaży aktywów za wysoce prawdopodobną Obszar Plan sprzedaży Cena Termin sprzedaży Warunki Kierownictwo jest zdecydowane na realizację planu sprzedaży i podejmuje działania zmierzające do znalezienia nabywcy. Istnieje niewielkie prawdopodobieństwo zmian w planie lub rezygnacji z jego realizacji. Cena powinna być zbliżona do wartości godziwej składnika aktywów Jeden rok od dnia zakwalifikowania składnika aktywów jako przeznaczonego do sprzedaży. Termin ten może być wydłużony w sytuacji, gdy opóźnienia wynikają z czynników niezależnych od jednostki. Źródło: opracowanie własne na podstawie 8 i 9 MSSF 5. Z tabeli 1 wynika, że prawdopodobieństwo sprzedaży, poza innymi warunkami, jest uzależnione od prawdopodobieństwa realizacji planu sprzedaży. Przyjęte kryteria są niezbyt precyzyjne, co może prowadzić do odmiennych interpretacji. Podstawowe znaczenie dla kwalifikacji aktywów ma określenie źródła korzyści ekonomicznych związanych z danym składnikiem. Do aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży należy zaliczyć te, które dostarczą korzyści w wyniku ich sprzedaży, a nie dalszego użytkowania. W związku z tym, aktywa wycofane z użytkowania nie muszą być zaliczane do grupy przeznaczonych do sprzedaży, jeżeli nie spełnią wszystkich opisanych kryteriów. Jeśli aktywa zakwalifikowane do grupy przeznaczonych do sprzedaży są użytkowane w okresie przygotowania do sprzedaży lub poszukiwania kontrahenta, nie ma potrzeby wyłączania ich z tej grupy. Uzasadnieniem takiego podejścia jest stwierdzenie, że użytkowanie jest jedynie ubocznym sposobem częściowego odzyskania wartości bilansowej aktywów. Standard dopuszcza zmiany planu sprzedaży w sytuacji, gdy po zakwalifikowaniu składnika aktywów jako przeznaczonego do sprzedaży, kryteria wymienione w tabeli 1 nie będą spełnione (MSSF 5, 26). 70

5 3. Wycena aktywów trwałych przeznaczonych do zbycia Źródłem korzyści ekonomicznych jednostki może być użytkowanie lub zbycie aktywów. Przeznaczenie aktywów determinuje przyjęcie określonych zasad ich wyceny. Podstawową zasadą wyceny aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży jest wybór niższej z dwóch wartości, a mianowicie: wartości bilansowej lub wartości godziwej pomniejszonej o koszty zbycia. bilansową ustala się według wytycznych innych standardów, na przykład MSR 16 Rzeczowe aktywa trwałe czy MSR 38 Wartości niematerialne. Można przyjąć, że ustalenie wartości godziwej następuje w momencie zakwalifikowania składnika aktywów trwałych jako przeznaczonych do sprzedaży. W zależności od celu nabycia aktywów mogą wystąpić dwa momenty wyceny, co ilustruje rysunek 3. Rysunek 3. Moment wyceny aktywów przeznaczonych do zbycia AKTYWA TRWAŁE NABYTE Z ZAMIAREM ICH SPRZEDAŻY (np. nieruchomości inwestycyjne) PRZEZNACZONE DO SPRZEDAŻY PO ZAKOŃCZENIU UŻYTKOWANIA (np. środki trwałe) Nabycie i kwalifikacja do aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży Czas Zakończenie użytkowania i kwalifikacja do aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży Źródło: opracowanie własne. Wycena z zastosowaniem wartości godziwej pomniejszonej o koszty zbycia może nastąpić już w momencie wyceny wstępnej, gdy cena nabycia lub koszt wytworzenia składnika aktywów trwałych będą różne od wartości ustalonej na podstawie MSSF 5. W standardzie zakłada się możliwość odroczenia sprzedaży przez okres przekraczający 12 miesięcy. Wówczas koszty zbycia składnika aktywów są ujmowane w wartości bieżącej, a ewentualne jej zmiany są ujmowane w rachunku zysków i strat jako koszty czy przychody finansowe. Przeznaczenie składnika aktywów trwałych do sprzedaży jest jednoznaczne z zaprzestaniem odpisów amortyzacji (MSSF 5, 20). Przyjmuje się, że zmiany wartości będą odzwierciedlone przez odpisy aktualizujące. Standard nie precyzuje częstotliwości tych odpisów. Kwota odpisu jest ustalana jako różnica między wartością bilansową i wartością godziwą pomniejszoną o koszty zbycia, co zostało przedstawione na rysunkach 4 i 5. 71

6 MSSF 5 nie przewiduje sytuacji przedstawionej na rysunku 5, co może sugerować brak możliwości wyceny aktywów powyżej ich wartości bilansowej. Można założyć, że wartość bilansowa maszyn czy środków transportu będzie zazwyczaj wyższa od wartości godziwej pomniejszonej o koszty zbycia. Wystąpienie odwrotnej sytuacji jest teoretycznie możliwe na przykład przy okazyjnym zakupie nieruchomości czy papierów wartościowych. Rozwiązania przewidziane w standardzie nie dopuszczają możliwości wyceny aktywów powyżej ich wartości historycznej, co można uznać za rozwiązanie konserwatywne. Rysunek 4. Zasady ustalania odpisu aktualizującego wartość aktywów trwałych przeznaczonych do zbycia wartość bilansowa wyższa od wartości godziwej pomniejszonej o koszty zbycia bilansowa (ustalona według poszczególnych MSR) Koszty zbycia Odpis aktualizujący in minus godziwa Źródło: opracowanie własne na podstawie MSSF 5. Rysunek 5. Zasady ustalania odpisu aktualizującego wartość aktywów trwałych przeznaczonych do zbycia wartość bilansowa niższa od wartości godziwej pomniejszonej o koszty zbycia Koszty zbycia bilansowa (ustalona według poszczególnych MSR) godziwa Odpis aktualizujący in plus Źródło: opracowanie własne. 72

7 Koszty wynikające z aktualizacji wartości aktywów wpływają na wynik finansowy okresu, w którym został utworzony odpis aktualizujący. Standard dopuszcza korektę wartości i odwrócenie odpisu aktualizującego, pod warunkiem, że przychody wynikające z przeszacowania nie będą wyższe od dotychczas utworzonych odpisów wynikających z MSSF 5 lub z MSR 36 Utrata wartości aktywów (MSSF 5, 21). Zasady ujmowania korekt wartości aktywów przeznaczonych do zbycia ilustruje rysunek 6. Rysunek 6. Utworzenie i odwrócenie odpisu aktualizującego wartość aktywów trwałych przeznaczonych do zbycia Odpis aktualizujący in minus (MSSF 5, MSR 36) Koszty zbycia Odpis aktualizujący in plus bilansowa (ustalona według poszczególnych MSR) Koszty zbycia godziwa godziwa Źródło: opracowanie własne na podstawie MSSF 5. Czas 4. Prezentacja aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży Aktywa trwałe, po zakwalifikowaniu do sprzedaży, nie są przenoszone do aktywów obrotowych, ale powinny być prezentowane w odrębnej pozycji bilansu (Moczydłowska, 2005), co ilustruje tabela 2. Wydzielenie aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży informuje użytkowników o zmianie sposobu generowania korzyści ekonomicznych przez część aktywów. Jak wskazuje się w uzasadnieniu do standardu, taki sposób prezentacji jest przydatny użytkownikom do oceny terminów, kwot i niepewności związanych z przyszłymi przepływami pieniężnymi. 73

8 Tabela 2. Przykład odrębnej prezentacji w bilansie aktywów przeznaczonych do sprzedaży Aktywa trwałe Aktywa obrotowe Aktywa Aktywa trwałe przeznaczone do sprzedaży Aktywa razem Pasywa Kapitały przypisane do akcjonariuszy Kwoty ujęte bezpośrednio w kapitale odnoszące się do aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży Udziały mniejszości Zobowiązania długoterminowe Zobowiązania krótkoterminowe Zobowiązania związane bezpośrednio z aktywami trwałymi przeznaczonymi do sprzedaży Pasywa razem Źródło: opracowanie własne na podstawie: Frendzel, 2005a, oraz Frendzel, 2005b, s Poza wydzieleniem pozycji w bilansie standard wymaga zamieszczenia szeregu informacji w notach do sprawozdania finansowego, takich jak (MSSF 5, 41): a) opis składnika aktywów trwałych (lub grupy do zbycia); b) opis faktów i okoliczności sprzedaży lub prowadzących do oczekiwanego zbycia oraz oczekiwany sposób i terminy tego zbycia; c) koszty i przychody wynikające z utworzenia lub rozwiązania odpisów aktualizujących; jeżeli nie zostało to przedstawione w odrębnej pozycji rachunku zysków i strat, należy wskazać pozycję uwzględniającą dokonane odpisy; d) segment, w którym składnik aktywów trwałych jest prezentowany zgodnie z MSSF 8 Segmenty operacyjne. W wypadku zmian w planie sprzedaży jest również konieczne ujawnienie faktów i okoliczności prowadzących do tej decyzji oraz jej wpływ na wyniki działalności w danym okresie oraz w poprzednich okresach (MSSF 5, 42). Uwagi końcowe Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości nr 5 Aktywa trwałe przeznaczone do sprzedaży oraz działalność zaniechana jest ważnym krokiem we wdrażaniu innych niż historyczne parametrów wyceny w rachunkowości. Takim parametrem, w wypadku aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży, jest wartość godziwa pomniejszona o koszty zbycia. Standard nie zawiera jednak wytycznych w zakresie procedur ustalania tej wartości. Wskazuje tylko, podobnie jak MSR 36 Utrata wartości aktywów, że wartość aktywów wykazywana w sprawozdaniu finansowym, powinna być możliwa do odzyskania. MSSF 5 koncentruje się na aktywach, których wartość bilansowa ma zostać odzyskana w drodze sprzedaży. 74

9 Przed wejściem w życie MSSF 5 standardy nie nakazywały odrębnej prezentacji aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży. Rozwiązanie przyjęte w opisywanym standardzie jest zbliżone do klasyfikacji instrumentów finansowych, w których ramach również wydziela się grupę dostępnych do sprzedaży. Wytyczne MSSF 5 nie znajdują odzwierciedlenia w polskim prawie bilansowym, według którego przeznaczenie środków trwałych do sprzedaży, aż do momentu transakcji, nie powoduje żadnych konsekwencji i nie wpływa na sprawozdanie finansowe. Zdaniem autora, rozwiązanie przyjęte w MSSF 5, polegające na wyodrębnieniu aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży, sprzyja odzwierciedleniu rzeczywistej sytuacji finansowo-majątkowej przedsiębiorstwa. Szkoda jednak, że kolejny standard, wprowadzający wartość godziwą jako parametr wyceny, nie określa choćby przykładowych zasad jej szacowania, ani nie nakazuje odpowiednich ujawnień dotyczących tego zagadnienia w opisowej części sprawozdania finansowego. Literatura Frendzel M. (2005a), Adaptacja MSR w polskiej rachunkowości (5). MSR 36 Utrata wartości aktywów oraz MSSF 5 Aktywa trwałe przeznaczone do sprzedaży oraz działalność zaniechana, Przegląd Podatkowy, nr 3. Frendzel M. (2005b), Aktywa trwałe przeznaczone do sprzedaży MSSF 5, [w:] Jaruga A. (red.), Jednostkowe sprawozdanie finansowe według Międzynarodowych Standardów Rachunkowości MSR/MSSF, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa. Moczydłowska W. (2005), Aktywa przeznaczone do sprzedaży, Gazeta Prawna, nr 153, Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (2007), International Accounting Standards Commitee, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa. Sobol E. (red.) (1994), Mały słownik języka polskiego, PWN, Warszawa. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. z 2002 r. nr 76, poz. 694, z późn. zm. Streszczenie Celem artykułu jest analiza wytycznych Międzynarodowego Standardu Sprawozdawczości Finansowej nr 5 Aktywa trwałe przeznaczone do zbycia oraz działalność zaniechana dotyczących klasyfikacji, wyceny i prezentacji aktywów przeznaczonych do sprzedaży. W treści przedstawiono zasady wyceny i prezentacji tych aktywów, stwierdzając, że omawiany standard jest kolejnym krokiem w kierunku wykorzystania bieżących parametrów wyceny w rachunkowości. 75

10 Summary Rules for qualification, valuation and presentation of non-current assets held for sale The purpose of the article is the analysis of directives of the International Financial Reporting Standard 5 Non-current assets held for sale and discontinued operations related to qualification, valuation and presentation of assets held for sale. The text describes the principles of valuation and presentation of these assets, noting that this standard is another step toward using current valuation parameters in accounting. 76