UNIA EUROPEJSKA Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego. Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego

Transkrypt

1 Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego UNIA EUROPEJSKA Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Wpływ wdroŝenia Inicjatywy JEREMIE na terenie województwa zachodniopomorskiego na sytuację gospodarczą regionu ze szczególnym uwzględnieniem sektora MSP oraz funkcjonujących instytucji poręczeniowych i poŝyczkowych Szczecin / Gdańsk, r. Ekspertyza współfinansowana z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego na lata

2 Ekspertyza Wpływ wdroŝenia Inicjatywy JEREMIE na terenie województwa zachodniopomorskiego na sytuację gospodarczą regionu ze szczególnym uwzględnieniem sektora MSP oraz funkcjonujących instytucji poręczeniowych i poŝyczkowych została opracowana przez zespół ekspercki w składzie: dr Piotr Tamowicz współpraca: Marcin Zagórski, Michał Przybyłowski na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego. 2

3 Streszczenie Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie róŝnych aspektów (szans, zagroŝeń, ryzyk) związanych z realizacją w regionie zachodniopomorskim inicjatywy JEREMIE. Inicjatywa ta jest nowym mechanizmem dystrybucyjno-nadzorczym mającym wzmocnić efektywność interwencji publicznej poprzez zastąpienie dotacyjnego zasilania instytucji finansowych wspierających rozwój MSP instrumentami quasi-komercyjnymi i komercyjnymi. WdroŜenie JEREMIE stwarza szansę zbudowania w regionie sprawnego instrumentu realizacji polityki gospodarczej, zdobycia cennego know-how oraz nawiązania bardzo dobrych relacji z administracją brukselską. Kluczowe ryzyko wdroŝenia JEREMIE związane jest z wyborem podmiotu zarządzającego holding fund, który byłby w stanie wnieść istotą wartość dodaną do funkcjonowania sektora inŝynierii finansowej. Wybór EFI do tej roli jest rozwiązaniem najprostszym i potencjalnie atrakcyjnym nie wymaga zastosowania procedury przetargowej, daje moŝliwość natychmiastowego rozliczenia środków pomocowych oraz skorzystania z potencjału polityczno-ekonomicznego EFI i doświadczeń w realizacji JEREMIE w innych krajach. Wybór innego podmiotu do roli zarządcy nie stwarza takich korzyści aczkolwiek znacznie poszerza krąg instytucji, spośród których moŝna dokonać selekcji. W obu przypadkach niezwykle istotne jest zminimalizowanie kosztów pośrednictwa (opłata za zarządzanie), powiązanie wynagrodzenia z wynikami i zapewnienie równomiernego rozłoŝenia ryzyka. W przypadku negocjacji z EFI jedynym rozwiązaniem wzmacniającym pozycję przetargową regionu zachodniopomorskiego jest prowadzenie negocjacji w ramach powołanego na początku roku konsorcjum pięciu województw. WaŜne jest takŝe kontrolowanie sytuacji gdyby EFI zmierzało do pod-zlecenia zarządzania holdingfund (konieczny jest stosowany zapis w umowie wymagający akceptacji osoby podwykonawcy). Wydaje się wielce prawdopodobne, Ŝe całkowite koszty realizacji JEREMIE moŝna sfinansować w ramach dopuszczalnego limitu 2%, a nawet poniŝej. Diagnoza sytuacji w obszarze inŝynierii finansowej w regionie zachodniopomorskim nakreślona w raporcie EFI/DGA została przygotowana z pominięciem wielu dostępnych danych, przy wątpliwych i słabo uargumentowanych załoŝeniach. Generalnie jest to mało wiarygodne źródło informacji o istniejących niedoskonałościach rynku i podstawa do podejmowania decyzji o kierunkach alokacji pomocy publicznej. Przeprowadzona analiza wykazała, iŝ szacowane wielkości potencjalnego popytu są znacznie mniejsze niŝ wynika to z obliczeń EFI/DGA a grupą mogącą natrafiać na bariery w dostępie do usług finansowych najprawdopodobniej są przede wszystkim firmy młode, a nie cały sektor MSP jako taki. Interwencja publiczna powinna więc być ukierunkowana na tą grupę docelową a poŝądane instrumentarium to fundusze poŝyczkowe ukierunkowane głównie na obszary słabo zurbanizowane oraz fundusze poręczeniowe (których działalność powinna być konsolidowana i wzmocniona kapitałowo w formie equity). NaleŜy wskazać, Ŝe fundusze poręczeniowe są daleko sprawniejszym mechanizmem niŝ poŝyczkowe w docieraniu do sektora MSP (większy efekt dyfuzyjny, większa wydajność z kapitału). Zasadniczo istnieje słabe uzasadnienie dla interwencji z poziomu regionalnego w takich obszarach jak venture capital czy transfer technologii. Istniejące tam dysfunkcjonalności rynkowe są adresowane na szczeblu centralnym. Ekspertyza została sporządzona w oparciu o analizę obszernego materiału źródłowego w tym informacji otrzymanych z Polskiej Fundacji Przedsiębiorczości, Zachodniopomorskiego Regionalnego Funduszu Poręczeń Kredytowych, BGK, NBP i Urzędu Marszałkowskiego. Przy sporządzaniu szacunków zawartych w opracowaniu oparto się na metodologii zastosowanej przez EFI jednakŝe wyraźnie definiując stan niedoskonałości rynku i przyjmując szereg urealnionych załoŝeń, których dobór został szczegółowo omówiony i uzasadniony. 3

4 Abstract The hereby analysis is to discuss various aspects linked to the implementation of JEREMIE initiative within Zachodniopomorskie region. JEREMIE is a new mechanism to improve efficiency of public intervention by replacing grant-based support for financial engineering institutions with commercial or quasi-commercial transfers. Implementing JEREMIE into regional framework may give a chance to develop a handful instrument to perform local development policy, acquire know-how, and set advantageous relationship with EU administration. The key risk of JEREMIE is linked to the selection of a holding fund manager that would be able to add significant value to existing financial engineering sector. Appointing EFI as a fund manager is the easiest and very attractive solution this does not require to obey public procurement regulations, results in immediate disbursement of ERDF resources, and gives a chance to explore economic and political power of EFI and its experiences from JEREMIE projects performed in other countries. The other way is to select holding fund manager in a competitive tendering. In this case the EFI-linked benefits are replaced with a wider selection base of a fund manager. In both cases management fee should be set in a competitive way, linked to performance, and reflect risks involved. If EFI is considered as a manager the only way to increase bargaining power of Zachodniopomorskie is to negotiate fee together with the consortium of five regions that was set up early this year. The risk that real management of holding fund is outsourced by EFI to a third party should be controlled by the right attached to Zachodniopomorskie to accept long/short list of would-be management firms. It is very likely that the whole management costs can be financed within 2% (or even less) limit set be EC this should be a benchmark. The EFI report on SME finance and market gaps in Zachodniopomorskie lacks many information and is based on doubtful and fragile assumptions. Generally it is a poor source of a knowledge on market inefficiencies and can hardly be a base for decision-making on the allocation of public support. The analysis run in this paper revealed that demand for particular financial instruments may be smaller than set in EFI report, and the population most disadvantaged in the access to financial services comprises mostly of newly registered (young) businesses and not the SME sector as such. Therefore the public intervention should be aimed mostly at this group and most desired instruments include loan funds (preferably in less urbanized areas) and guarantee funds (that need consolidation and equity preferably). It should be stressed that guarantee funds are much effective way (better diffusion effect) to deploy the public support for SME than loan funds. Generally public intervention from the regional level in case of venture capital and technology transfer is poorly justified. Market failures existing in that areas are addressed in national operational plans. The analysis is based on extensive revive of various data including materials provided directly by Polska Fundacja Przedsiębiorczości, Zachodniopomorski Regionalny Fundusz Poręczeń Kredytowych, Bank Gospodarstwa Krajowego, National Bank of Poland and Marshall Office. Financial gaps are assessed based on extended EFI methodology market failure is defined and assumptions are more realistic and backed with data. 4

5 Spis treści 1. Wprowadzenie Podsumowanie, rekomendacje i wnioski Ocena metodologii wyliczenia luki finansowej przez EFI/DGA Szczegółowe uwagi do reportu EFI/DGA Analiza sektora inŝynierii finansowej Mikrofinansowanie...18 Niedoskonałość rynku...18 Dotychczasowa interwencja...19 Popyt i podaŝ Finansowanie dłuŝne...24 Przyczyny niedoskonałości rynku...24 Sytuacja w regionie w zakresie niedoskonałości rynku...26 Hipotetyczne zapotrzebowanie na środki poŝyczkowe...33 Istniejąca podaŝ Poręczenia...39 Popyt i podaŝ...39 Poręczenia a poŝyczki Finansowanie wczesnych faz rozwoju przedsiębiorstwa...43 Niedoskonałość rynku i zakres dotychczasowej interwencji publicznej...43 Business angels Innowacje i transfer technologii Zasadność interwencji publicznej podsumowanie Istniejący system instytucji finansowych podsumowanie Warianty realizacji RPO Szanse i zagroŝenia dla instytucji finansowych Koszty realizacji JEREMIE Strategia Rozwoju i RPO_WZ a JEREMIE UŜyte skróty Spis tabel i wykresów Wykorzystane materiały źródłowe

6 1. Wprowadzenie Niniejsze opracowanie zawiera analizę materiału zaprezentowanego w raporcie EFI/DGA na temat luki finansowej w regionie zachodniopomorskim. Opracowanie szczegółowo odnosi się do zaproponowanych kierunków interwencji i jej skali oraz proponuje rozwiązania alternatywne. Ekspertyza została sporządzona w oparciu o analizę obszernego materiału źródłowego (wykaz zamieszczono na końcu materiału) znajdującego się w dyspozycji autorów oraz materiałach otrzymanych bezpośrednio od Polskiej Fundacji Przedsiębiorczości, Zachodniopomorskiego Regionalnego Funduszu Poręczeń Kredytowych, BGK, NBP i Urzędu Marszałkowskiego. Do sporządzenia szacunków zawartych w opracowaniu przyjęto szereg załoŝeń, których dobór został szczegółowo omówiony i uzasadniony. 6

7 2. Podsumowanie, rekomendacje i wnioski Zgromadzone materiały źródłowe na temat sytuacji sektora MSP w regionie zachodniopomorskim, funkcjonowania poszczególnych segmentów rynków finansowych oraz podjętej i planowanej interwencji publicznej uprawniają do sformułowania następujących wniosków. 1. Raport EFI/DGA zawierający analizę stanu mechanizmów finansowania MSP w regionie zachodniopomorskim, występujących niedoskonałości rynków w tym zakresie oraz propozycje interwencji publicznej z poziomu regionu naleŝy uznać za opracowanie słabe merytorycznie, formułujące tezy w oparciu o mało wiarygodne załoŝenia i przesłanki, zawierające liczne niedociągnięcia analityczne. Opracowanie to w szczególności nie wskazuje, na czym mają polegać dysfunkcjonalności rynków i jakie grupy przedsiębiorców są najbardziej upośledzone w dostępie do finansowania. Wskazane wielkości niezaspokojonego popytu ze strony MSP naleŝy uznać za zdecydowanie zawyŝone. W sumie lektura opracowania moŝe sprawiać wraŝenie, Ŝe jego celem jest wykazanie konieczności skonsumowanie określonej puli środków publicznych znajdujących się w dyspozycji regionu, zamiast wskazanie realnych problemów i słabości i sposobów ich zaadresowania (zminimalizowania). Generalnie więc opracowanie to trudno uznać za wiarygodną podstawę do podejmowania decyzji. 2. Samą koncepcję inicjatywy JEREMIE naleŝy uznać za niezwykle interesującą. Rozwiązanie to czerpiące w swojej istocie ze struktur i mechanizmów spotykanych na komercyjnych rynkach finansowych/kapitałowych (powiernictwo, asset management) moŝe się przyczynić do znacznego zwiększenia efektywności interwencji publicznej. Poprzez wprowadzenie instytucji profesjonalnego pośrednika (podmiot zarządzający holding fund) moŝna dokonać rozdziału funkcji i zadań umoŝliwiając administracji regionalnej skoncentrowanie się na działaniach planistycznych/strategicznych, a nie bieŝącym nadzorze realizacyjnym (niezwykle czasochłonnym i wymagającym doświadczenia finansowego). Dodatkową wartością mechanizmu JEREMIE ma być wprowadzanie środków publicznych do systemu instytucji otoczenia biznesu za pomocą zwrotnych instrumentów wsparcia, a nie jak dotychczas poprzez dotacje/granty. Ma to umoŝliwić odzyskanie środków przez region po zakończeniu okresu programowania, jak i stworzyć większą presję na efektywność działania podmiotów korzystających z tego wsparcia. 3. Ocena inicjatywy JEREMIE nie moŝe być jednak prowadzona w oderwaniu od istniejących warunków realizacyjnych. Inicjatywa ta byłaby ze wszech miar przydatna w sytuacji sprzed kilku (5-6) lat, gdy system wsparcia dla MSP dopiero się kształtował, a skala niesprawności rynków była znaczna. Obecnie choć system wsparcia MSP nadal pozostawia wiele do Ŝyczenia 7

8 istnieje juŝ pewien zbiór instytucji i mechanizmów, z którymi naleŝy się liczyć. NaleŜy teŝ mieć na uwadze słabości i problemy towarzyszące realizacji JEREMIE. Główną słabością jest wraŝliwość całej konstrukcji na wybór podmiotu zarządzającego. Pomijając liczne korzyści poza-ekonomiczne (natychmiastowe rozliczenia środków pomocowych, wejście w bardzo dobre relacje z administracją brukselską) wariant JEREMIE+EFI moŝna określić jako rozwiązanie stosunkowo ryzykowne. Po lekturze raportu EFI/DGA moŝna nabrać wątpliwości co do altruistycznych podstaw działania EFI na rzecz zachodniopomorskiego. Rozwiązanie takie zawęŝa pole manewru co do wyboru podmiotu zarządzającego, jak równieŝ niesie ryzyko (ze względu na szczupłość zespołu EFI obsługującego liczne projekty w Europie), Ŝe zarządzanie holding fund realnie zostanie pod-zlecone innemu podmiotowi (wybranemu przez EFI). W ramach tego wariantu minimalizacja tych sygnalizowanych ryzyk moŝe być dokonana poprzez: a. Zapisanie w umowie z EFI wymogu akceptacji przez region długiej/krótkiej listy kandydatów do zarządzania holding fund, lub ewentualnie prawa veta co do wybranego kandydata, b. Skonstruowanie wynagrodzenia podmiotu zarządzającego w ten sposób, aby w jak największej części opierało się ono o wynagrodzenie za wyniki i realnie wykorzystane, a nie postawione do dyspozycji środki. Wariantem zdecydowanie bardziej pragmatycznym i elastycznym z punktu widzenia sygnalizowanych ryzyk jest JEREMIE-bez-EFI. Sam konkurs na zarządzanie stwarza moŝliwość wyboru z większej populacji kandydatów, jak i wynegocjowania lepszych warunków realizacyjnych (wynagrodzenie). Realizacja JEREMIE bez EFI na pewno da teŝ moŝliwość osiągnięcia pewnych korzyści poza-ekonomicznych dla regionu. 4. NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe wybór (jakiegokolwiek) wariantu realizacyjnego JEREMIE nie rozstrzyga kluczowej kwestii, czyli jak powinien wyglądać sektor instytucji inŝynierii finansowej i jak działać. Raport EFI/DGA nie dostarcza w tej kwestii uŝytecznych wskazówek, a wręcz przeciwnie w niektórych obszarach sprawę nieco komplikuje i zaciemnia. Strategię względem sektora musi zatem opracować sam region. Obecnie uŝyteczność sektora inŝynierii finansowej i społeczna wartość dodana tworzona dla regionu zachodniopomorskiego jest stosunkowo mała. Jest to zarówno efekt młodego wieku tych instytucji, słabego wyposaŝenia kapitałowego ale teŝ chyba nadmiernej swobody warunków brzegowych działania określonych w SPO WKP. Generalnym problemem całego krajowego sektora tych instytucji jest sposób zdefiniowania misji działania i ukierunkowanie się na obsługę wszystkich MSP zamiast skoncentrowania się na grupach faktycznie napotykających problemy w dostępie do komercyjnych usług finansowych. Efektem tego jest rozproszenie sił i środków i stosunkowo niska rozpoznawalność tych instytucji na rynku. Z kolei konsekwencją Ŝywiołowego oddolnego, rozproszonego rozwoju sektora, bazowania praktycznie wyłącznie na środkach publicznych i słabej ewaluacji prowadzonej przez darczyńców jest teŝ powstawanie sektorowego/grupowego 8

9 egoizmu i przekonania o własnej nieomylności i bezwzględnej uŝyteczności. Korekty, jakie niezbędne są dla zwiększenia korzyści dla regionu moŝna zarysować następująco: a. Z analiz przedstawionych w niniejszym opracowaniu wynika, iŝ jedynie pewną grupę przedsiębiorców, a nie cały sektor MSP moŝna uznać za upośledzoną w dostępie do komercyjnych usług finansowych. Najprawdopodobniej są to mikro i mali przedsiębiorcy (zatrudniający <49 pracowników) działający na rynku na tyle krótko (mniej niŝ 1-2 lata), aby być w stanie wytworzyć przepływy gotówkowe i zgromadzić majątek mogący stanowić zabezpieczenia zobowiązań wobec komercyjnych instytucji finansowych (banków). Pewne dodatkowe problemy w dostępie do usług finansowych mogą pojawić się na terenach nisko-zurbanizowanych gdzie istnieje mniejsza liczba placówek bankowych, a konkurencja pomiędzy nimi o klienta moŝe być słabsza. Trudno jednak uznać, aby ten problem (słabej dostępności) był istotny na terenie województwa zachodniopomorskiego ze względu na stosunkowo duŝą liczbę placówek, moŝliwość korzystania z instytucji finansowych regionów ościennych oraz spójność geograficzną. Tym niemniej firmy małe i młode mogą czuć tu jakiś dyskomfort będący bardziej wynikiem nieumiejętności gromadzenia informacji, a nie niedostępności placówek. Takie ukształtowanie grup docelowych wymaga korekt w planach działania instytucji finansowych i ograniczenia dostępu do pomocy publicznej przedsiębiorców posiadających zdolność kredytową, a niekorzystających z usług bankowych z powodów czysto indywidualnych. b. Wielkości potrzeb poŝyczkowych i potrzeb poręczeniowych tak zdefiniowanych grup docelowych zostały oszacowane na poziomie mln zł i 42-87mln zł odpowiednio. NaleŜy zaznaczyć jednak, iŝ istnieje pewna trudna do oszacowania moŝliwość substytucji poŝyczek przez działalność poręczeniową. Sprawny system poręczeniowy moŝe sprawić, Ŝe przedsiębiorcy będzie łatwiej udać się do banku po produkt kredytowy z (atrakcyjnym) poręczeniem zamiast korzystać z poŝyczki. Z tego faktu moŝna wyciągnąć dwa wnioski. Po pierwsze powyŝsze kwoty nie muszą się sumować; po drugie ten sam efekt z punktu widzenia MSP moŝna osiągnąć inwestując więcej w instytucje poręczeniowe niŝ poŝyczkowe (dla których wąskim gardłem jest infrastruktura dystrybucyjna) 1. Z punktu widzenia poŝądanej strategii rozwoju instytucji inŝynierii finansowej w regionie moŝe to oznaczać: 1 Fundusze poręczeniowe są generalnie znacznie sprawniejszym mechanizmem ograniczania niedoskonałości rynku niŝ fundusze poŝyczkowe (które sprawdzałyby się głównie tam gdzie dostępność banków jest mniejsza np. obszary słabiej zurbanizowane). Przy masowości produktów kredytowych i powszechności występowania placówek bankowych obniŝenie bariery dostępu poprzez poręczenia da znacznie większe efekty (dystrybucyjne i mnoŝnikowe) niŝ zwiększanie (i tak niewielkiej liczby udzielanych poŝyczek). Efekt dyfuzyjny będzie więc znacznie większy poprzez instrument poręczenia niŝ poŝyczki. 9

10 i. przeznaczenie większości środków zapisanych w RPO na poręczenia ii. wprowadzenie tych środków do systemu głównie poprzez ZRFPK i podwyŝszenie kapitału (a nie poprzez grant; w dalszej kolejności korzystanie z re-poręczeń nabywanych na rynku), czyli poprzez instytucję nad która region ma kontrolę (i moŝe później te środki realokować do innych zastosowań tak jak zakłada idea JEREMIE); skonsolidowanie mniejszych funduszy poręczeniowych, które samodzielnie nie będą w stanie stać się znaczącym partnerem wobec banków, iii. ukierunkowanie rozwoju funduszy poŝyczkowych na zarysowaną grupę docelową i na obszary słabo zurbanizowane. 5. Zasygnalizowana w raporcie EFI/DGA problematyka przedsiębiorczości wywodzącej się z obszarów ubóstwa niewątpliwie wymaga lepszego zaadresowania na poziomie regionu jednakŝe skala problemu została zdecydowanie wyolbrzymiona. PoniewaŜ istnieje szereg zjawisk i czynników blokujących zainteresowanie przedsiębiorczością ze strony tego typu osób (spadek bezrobocia, moŝliwość pracy w szarej strefie, moŝliwość emigracji zarobkowej) moŝna oczekiwać, iŝ zainteresowanie ewentualnym wsparciem będzie dotyczyło kilku lub kilkunastu setek osób, a nie kilku tysięcy (jak wskazuje EFI/DGA). Stworzenie instrumentów poŝyczkowych czy poręczeniowych dla tych osób nie powinno nastręczać szczególnych problemów (tym bardziej, Ŝe fundusze poŝyczkowe miały/mają w swojej ofercie produkty powiązane ze współpracą z Urzędami Pracy). JednakŜe naleŝy pamiętać, iŝ poŝyczce/poręczeniu powinien towarzyszyć pakiet szkoleniowo-doradczo-dotacyjny gdyŝ potrzeby tego typu przedsiębiorców mogą być znacznie odmienne (większy zakres pomocy) niŝ w przypadku klasycznych przedsiębiorców. NaleŜy takŝe pamiętać, Ŝe oferta poŝyczkowa/poręczeniowa dla tych podmiotów będzie wiązała się z większym ryzykiem, co będzie wymagało kompensaty środkami publicznymi (grant a nie poŝyczka dla funduszu). Skala tego ryzyka (ewentualnych strat) nie powinna być jednak znaczna gdyŝ populacja docelowa jest mała. 6. Poczynione powyŝej uwagi na temat strategii działania sektora instytucji inŝynierii finansowej są niezwykle istotne dla podjęcia decyzji o wdroŝeniu bądź nie inicjatywy JEREMIE. Problem decyzyjny przed jakim stoją władze regionalne to wybór: a. Czy administracja regionalna jest w stanie własnymi siłami określić strategię działania tego sektora, alokować środki a następnie cały ten proces nadzorować (np. wspierając się w tym procesie zewnętrznym doradztwem) b. Czy teŝ z braku takich moŝliwości powinna wydzielić te wszystkie funkcje do osobnej struktury (JEREMIE) i zarządzanie tym procesem podzlecić (podmiot zarządzający) ponosząc jednak koszty działania tej struktury i nie mogąc się wyłączyć z odpowiedzialności za całość przedsięwzięcia/procesu. 10

11 W sumie więc, największym źródłem wartości dodanej związanej z mechanizmem JEREMIE moŝe być podmiot zarządzający holding fund i wypracowana przez niego (w porozumieniu z władzami regionu) strategia działania sektora inŝynierii finansowej. Wnioskując na podstawie jakości raportu EFI/DGA, moŝna przypuszczać, Ŝe ewentualny podmiot zarządzający (EFI) nie ma pomysłu na zwiększenie wartości dodanej dla regionu z zaangaŝowanych środków publicznych. Szeregując poszczególne warianty według ryzyka moŝna stwierdzić, Ŝe: wariant JEREMIE+EFI jest najbardziej ryzykowny niejako po stronie korzyści ekonomicznych (gdyŝ moŝe oznaczać dla regionu koszty pośrednictwa i zdanie się na podmiot zarządzający o nierozpoznanych intencjach a przynajmniej zarządcę, który nie jest w stanie wykazać swojej uŝyteczność jeśli za punkt odniesienia przyjąć jakość raportu EFI/DGA), ale najbardziej korzystny z punktu widzenia innych efektów dla regionu (szybkie rozliczenie środków, dobre stosunki z KE), wariant JEREMIE-bez-EFI jest mniej ryzykowny ekonomicznie gdyŝ pozwala zoptymalizować proces wyboru podmiotu zarządzającego, daje moŝliwość skonsumowania wszystkich korzyści wynikających z istoty JEREMIE (większa efektywność alokacji pomocy publicznej), ale zatraca część korzyści poza-ekonomicznych (rozliczenie środków), wariant bez-jeremie jest pozbawiony ryzyk ekonomicznych związanych z tworzeniem złoŝonej ( zewnętrznej ) struktury dystrybucyjnej i wyborem podmiotu zarządzającego, ale jednocześnie jest najtrudniejszy (i ta trudność jest zapewne najsłabszym elementem tego rozwiązania) gdyŝ oznacza konieczność zbudowania sprawnego mechanizmu dystrybucyjnego i kontrolnego w ramach (z natury mało-sprawnych ) struktur administracyjnych; jednocześnie oznacza on teŝ utratę korzyści poza-ekonomicznych ; Te trzy warianty wykorzystania środków zadysponowanych w RPO-WZ na sektor instytucji inŝynierii finansowej są zasadniczo jedynymi jakie moŝna rozwaŝać. MoŜliwość przyciągnięcia do tego sektora środków prywatnych jest zasadniczo wyłącznie teoretyczna i obecnie mało realna ze względu na małą dochodowość tych instytucji i wysokie ryzyko działania. W dłuŝszej perspektywie taka szansa moŝe się pojawić chyba jedynie w przypadku funduszy poręczeniowych pod warunkiem osiągnięcia przez nie odpowiedniej masy krytycznej i trwałej rentowności. Pozyskanie środków z innych międzynarodowych instytucji finansowych na zasadach komercyjnych jest takŝe mało prawdopodobne z tych samych powodów (pozyskanie środków z Community Innovation Programme moŝe być zrealizowane jednie pod warunkiem zaangaŝowania środków prywatnych). 11

12 3. Ocena metodologii wyliczenia luki finansowej przez EFI/DGA Wszystkie raporty regionalne i krajowe na temat luki finansowej przygotowywane dotychczas przez EFI sporządzane były według jednolitej metodologii, której istotą było porównanie (wielkości aktualnych i prognozowanych) popytu na finansowanie z podaŝą rynkową (w tym ostatnim przypadku dokonywano równieŝ uwzględnienia środków kierowanych na rynek w ramach interwencji publicznej). W szczegółach raporty na temat luki kwestie metodologii ujmowały następująco: a) określenie tzw. trendów demograficznych w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) celem oszacowania rozmiarów tego sektora w przyszłości i mogącego w konsekwencji powstać hipotetycznego popytu na finansowanie, b) określenie dostępnych na rynku źródeł podaŝy finansowania (w oparciu o róŝne źródła statystyczne) dla MSP; określenie trendów co do wielkości kształtowania się tej podaŝy w przyszłości, c) określenie podaŝy ze źródeł publicznych (w ramach działań interwencjonistycznych), d) dokonanie porównania strony popytowej z podaŝą celem określenia czy i jakie nieciągłości rynku (w zakresie podaŝy) występują lub teŝ mogą się pojawić, e) na tej podstawie (tj. stwierdzonych nieciągłości) projektuje się wielkość środków jakie konieczne są do wprowadzenia na rynek (dla jego zrównowaŝenia) oraz sposób wprowadzenia tych środków (instrumenty finansowe). W stosunku do tak zakreślonej metodologii moŝna zgłosić szereg uwag: po pierwsze, przyjęte podejście polegające na konfrontowaniu popytu z podaŝą zasadniczo moŝna uznać za racjonalne i najprawdopodobniej jedyne moŝliwe do zastosowania 2. Tego typu podejście stosowane jest np. w przypadku analizy tzw. equity gap występującej na rynku kapitału ryzyka. Zastosowanie bardziej złoŝonych modeli ekonometrycznych jest w warunkach Europy Środkowo Wschodniej (obecnie) mało realne ze względu na występowanie krótkich szeregów czasowych danych statystycznych, po drugie, mimo tej ogólnej racjonalności podejścia, przyjętą metodologię naleŝy uznać za dalece niewystarczającą i zbyt ogólną gdyŝ pomija ona szereg kwestii szczegółowych, istotnych z punktu widzenia formułowania wniosków końcowych np. to jaką nieciągłość po stronie podaŝy (jaki stan rynku) naleŝy uznać za przesłankę istnienia niedoskonałości rynku (tzw. market failure), a jaką nie (nie wskazano jaki katalog zmiennych zaleŝnych i niezaleŝnych powinien być analizowany); otwiera to pole do bardzo swobodnej interpretacji danych i formułowania wniosków, 2 W ten właśnie sposób analizuje się występowanie tzw. equity gap. 12

13 po trzecie, bezpośrednią konsekwencją tej ogólności przyjętej metodologii jest olbrzymia wraŝliwość raportu o luce na dobór właściwego wykonawcy tj. podmiotu obeznanego z mechanizmami funkcjonowania poszczególnych segmentów rynku finansowego w tym w szczególności zaleŝności przyczynowo-skutkowych i powiązań pomiędzy segmentami; wybór wykonawcy nie rozumiejącego tych zagadnień w przypadku braku precyzyjnych wytycznych metodologicznych moŝe więc skutkować licznymi błędami, po czwarte, innym ubocznym skutkiem płytkości metodologii jest takŝe wraŝliwość na ilość i jakość zbieranych danych; brak szczegółowych dyspozycji moŝe skutkować tym, Ŝe analizie poddawane są tylko te materiały które są najłatwiej dostępne. Podsumowując naleŝy stwierdzić, iŝ zaproponowana metodologia (kroki postępowania) jest daleko niedoskonała i niewystarczająca, aby w sposób odpowiedzialny wykazać istnienie luk rynkowych wywołanych nieefektywnościami istniejących instytucji i mechanizmów rynkowych. Niską uŝyteczność zaproponowanej metodologii w pełnej rozciągłości widać w raportach przygotowanych dla województwa pomorskiego i wielkopolskiego: 1. niekompletność danych w przypadku większości analizowanych segmentów rynków finansowych zaprezentowany zbiór danych, na którym miała opierać się diagnoza był niekompletny. W przypadku rynku venture czy transferu technologii pominięto szereg źródeł podaŝy środków publicznych mogących mieć istotne znaczenie dla MSP. Nawet w uzupełnionych wersjach raportów nadal zostały pominięte niektóre źródła equity (np. rynek NewConnect). Innym przykładem moŝe być analiza popytu na mikrofinansowanie. Jakkolwiek jest ona najlepiej podbudowana źródłowo gdyŝ opiera się na osobnym raporcie opracowanym przez MicroFinance Center (MFC) to w raporcie brak jest syntetycznego omówienia tego dokumentu i odniesienia się na przykład do danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej podającego w swoich raportach odmienne dane na temat skali ubóstwa w Polsce. Z problemem (braku) udokumentowania odpowiednimi danymi stawianych tez mamy równieŝ do czynienia po stronie popytu zgłaszanego przez MSP. Danych tych na ogół brak, a w ich miejsce pojawiają się aprioryczne pewniki, 2. słabe zrozumienie współzaleŝności słabość metodologii nie została skompensowana przez wykonawcę głębokością prowadzonej analizy co szczególnie widać w nieuwzględnieniu w analizach pewnych systemowych współzaleŝności istotnych z punktu widzenia końcowego wnioskowania. W przypadku transferu technologii nie zwrócono uwagi, iŝ popyt na finansowanie (innymi słowy podaŝ projektów inwestycyjnych) jest ściśle zdeterminowany przez efektywność (niestety bardzo niską) sektora badawczo-rozwojowego, w przypadku popytu na venture capital pominięto analizę stanu gotowości inwestycyjnej, 13

14 3. błędne wnioskowanie szczególnie słabą stroną raportów jest sposób wnioskowania o występowaniu luki rynkowej. Z braku precyzyjnych wskazówek zawartych w metodologii wykonawca przyjął załoŝenie, iŝ wyznacznikiem nieefektywności rynku jest sam fakt istnienia pewnego nie-zbilansowania pomiędzy popytem a podaŝą (czego i tak w większości przypadków niestety w sposób wiarygodny nie wykazano trywializując zagadnienie: popyt na pewno będzie duŝy a podaŝ jest mała ). Spłycając analizę i nie zwracając uwagi na zaleŝności przyczynowo-skutkowe nie poświęcono uwagi na wskazanie istnienia (lub nie) systemowych blokad po stronie podaŝy (np. mała liczba placówek bankowych w regionie co moŝe ograniczać dostępność kredytu, mała konkurencja pomiędzy bankami skutkująca wysokim poziomem marŝ i nominalnych stóp procentowych, regulacje wewnątrz-bankowe skutkujące dyskryminacją pewnej grupy klientów banków). W związku z powyŝszym w odniesieniu do analizy sytuacji w regionie zachodniopomorskim moŝna stwierdzić: a) w zakresie podejścia do sposobu analizy strony popytowej i podaŝowej metoda zaproponowana przez EFI jest adekwatna do analizy sytuacji w regionie zachodniopomorskim, b) w zakresie załoŝeń przyjętych do sporządzenia poszczególnych wyliczeń postępowanie wykonawcy było nieprofesjonalne gdyŝ przyjęte załoŝenia nie zostały poparte racjonalnymi przesłankami; w związku z tym w niniejszym opracowaniu starano się przyjęte załoŝenia uprawdopodobnić w oparciu o określoną argumentację, c) w zakresie sposobu rozumienia luki kapitałowej jako skutku występowania niesprawności rynku podejście EFI/DGA jest błędne; de facto nie wskazano jaki stan rynkowy uznać za oznakę niesprawności rynku; w związku z tym w niniejszym opracowaniu załoŝono, Ŝe stan niesprawności rynku wiąŝe się z istnieniem systemowych ograniczeń powodujących występowanie utrudnień w dostępie do usług finansowych (ograniczenia te szczegółowo omówiono w poszczególnych rozdziałach), d) metoda EFI/DGA nie uwzględnia analizy substytucji interwencji z poziomu regionalnego interwencją z poziomu centralnego (RPO WZ v. POIG); w niniejszej analizie załoŝono, Ŝe moŝliwość takiej substytucji istnieje i kaŝdorazowo analizowano czy istnieją ograniczenia systemowe blokujące dostęp podmiotów z regionu zachodniopomorskiego do środków dystrybuowanych centralnie. 4. Szczegółowe uwagi do reportu EFI/DGA PoniŜej prezentujemy szczegółowe uwagi do raportu EFI/DGA na temat sytuacji w regionie zachodniopomorskim. Szczególnie krytycznie naleŝy ocenić jego 14

15 wiarygodność i przydatność do podejmowania decyzji. Raport nie wykazuje istnienia niesprawności rynkowych poprzestając jedynie na lakonicznych hasłach i tezach (nie wskazuje dlaczego istniejące instytucje i istniejąca podaŝ środków są niewystarczające, nie wskazuje jakie grupy firm i dlaczego mogą być dyskryminowane na rynku finansowym), nie wskazuje realnego uzasadnienia dla konieczności podejmowania interwencji środkami publicznymi ze szczebla regionu (tj. dlaczego interwencja ze szczebla krajowego jest niedostępna/niekorzystna dla podmiotów z regionu); załoŝenia przyjęte do wyliczeń (szacunki popytu) mogą budzić liczne wątpliwości (nadmierne uogólnienia, stare dane, pominięcie niektórych źródeł). 1. mikrofinansowanie a. błędnie dokonano oszacowania skali działania sektora funduszy poŝyczkowych w regionie zachodniopomorskim. Rozmiary tego sektora mierzone liczbą udzielonych poŝyczek zostały zawyŝone poniewaŝ w rachunku uwzględniono całą działalność Polskiej Fundacji Przedsiębiorczości podczas gdy na terenie województwa działalność poŝyczkową prowadzi sub-fundusz Pomeranus, b. teza, Ŝe polskie mikro-firmy w bardzo małym zakresie wykorzystują mikrofinansowanie (str. 34) nie została opatrzona Ŝadnymi wyjaśnieniami dlaczego tak jest czy jest to prawidłowość wynikająca z reguł ekonomicznych czy teŝ skutek występowania jakiś barier znacznie ograniczających dostęp mikrofirm do finansowania dłuŝnego? Czy wykres nr 15 pokazujący dynamiczny przyrost kredytów dla indywidualnych przedsiębiorców wskazuje na istnienie barier w dostępie do finansowania? Na stronie 34 wskazuje się, Ŝe zainteresowanie mikrokredytem wykazuje około 25-30% populacji mikrofirm z wykresu nr 22 do którego odwołują się te szacunki trudno jednak wywnioskować w jaki sposób zdecydowano się na przyjęcie takich cyfr, c. załoŝenia przyjęte do obliczenia populacji osób wywodzących się z lowincome-households a zamierzających podjąć działalność gospodarczą (str. 36) powinny być dokładniej omówione i wyjaśnione. W szczególności naleŝy wyjaśnić dlaczego, przyjęto takie załoŝenia co do skali ubóstwa w regionie 400 tys. osób, 134 tys. gospodarstw domowych (dane EUROSTAT) skoro dane Ministerstwa Pracy wskazują na znacznie niŝsze wielkości; dlaczego załoŝono, Ŝe skala zainteresowania podejmowaniem działalności gospodarczej będzie daleko wyŝsza niŝ w populacji zwykłych przedsiębiorstw (gdzie stopa narodzin firm wynosi ok. 8,4%); czy przyjęty sposób rozumowania jest w pełni zgodny z załoŝeniami raportu Microfinance Center, na który EFI/DGA się powołuje? d. Sposób wyliczenia niezaspokojonego popytu (str. 36 microfinancing for existing entrepreneurs) wymaga wyjaśnienia. Dlaczego autorzy zakładają, Ŝe 100% teoretycznych potrzeb kredytowych mikrofirm musi być zaspokojonych? Czy to oznacza, Ŝe równieŝ projekty niewiarygodne ekonomicznie powinny uzyskać finansowanie? e. Na stronie 37 (p ) raport w odniesieniu do mikrofinansowania dla istniejących przedsiębiorców rekomenduje alokację do holding fund środków w wysokości 10m z dalszym przeznaczeniem na działalność 15

16 gwarancyjną. Raport uzasadnia to występowaniem zidentyfikowanej niedoskonałości rynku. O jaką niedoskonałość rynku chodzi, i w którym miejscu raportu jej istnienie zostało wskazane i omówione? f. Na stronie 25 wskazuje się, Ŝe aktualna wartość kredytów dla zachodniopomorskich mikro-firm to 1,4 miliarda złotych czy to oznacza, Ŝe sektor bankowy nie będzie w stanie zaspokoić tego niezaspokojonego popytu na poziomie mln zł? Czy obliczony popyt na kredyt ze strony mikrofirm ( m zł) mieści się w tej wartości 1,4 miliarda zł aktualnego zadłuŝenia? Dlaczego raport proponuje kwotę 10m skoro jednocześnie konstatuje, Ŝe luka popytowa jest znacznie większa? Jakie korzyści będą z takiej alokacji? Dlaczego raport zakłada, Ŝe pomoc publiczna powinna być ukierunkowana na całą populację MSP przez co moŝna rozumieć, Ŝe takŝe przedsiębiorców mających zdolność kredytową? Czy fundusze poŝyczkowe są przygotowane do obsługi startupów wywodzących się z low-income-households? 2. poŝyczki i poręczenia (p. 5.3) a. sposób wyliczenia niezaspokojonego popytu (str. 44) wymaga rozwinięcia i głębszego uzasadnienia (obecnie jest to mało wiarygodne). Dlaczego wskaźnik odrzuconych aplikacji (a nie średniej wartości odrzuconych aplikacji) jest przyjmowany do obliczeń? Dlaczego raport zakłada, Ŝe wszystkie podmioty aplikujące muszą otrzymać kredyt podczas gdy raport kilka linijek powyŝej wskazuje na róŝne przyczyny odrzucenia aplikacji? Dlaczego raport zakłada, Ŝe potencjalny popyt nie moŝe być zaspokojony przez sektor bankowy? Czy raport nie popełnia błędu podwójnego liczenia popytu (tj. obliczając popyt ze strony SME nie pomniejszono go o wcześniej wyliczony popyt ze strony mikrofirm), b. dlaczego raport szacując potrzeby w zakresie poręczeń zakłada, Ŝe cały niezaspokojony popyt na kredyty ma być zaspokojony w oparciu o zabezpieczenie jakim jest poręczenie? Zaprezentowane w raporcie uwagi wskazują, Ŝe brak poręczenia jest problemem tylko co trzeciej firmy? Czy moŝliwe jest zatem zaspokojenie popytu na poręczenia wyłącznie poprzez zwiększenie ekspozycji na ryzyko? 3. Venture Capital a. Raport prezentuje informacje (p ) na temat aktualnej podaŝy jednakŝe nie zawiera Ŝadnej konkluzji czy podaŝ środków publicznych i prywatnych na szczeblu ogólnokrajowym jest adekwatna do popytu czy nie. Na stronie 66 wskazuje się, Ŝe popyt będzie wzrastał warto więc wskazać jaki on moŝe być, aby to skonfrontować z istniejącą podaŝą. Dowodem na niewystarczalność środków publicznych ma być wskazanie (str. 67), Ŝe dotychczas do konkursów o środki publiczne na utworzenie funduszy venture złoŝono 17 aplikacji z czego tylko 8 zostało zatwierdzonych (zasilonych) jak sugeruje raport pozostałe 9 nie otrzymało tych środków z powodu ich braku, b. Raport zupełnie pomija uzasadnienie dla racjonalności interwencji na szczeblu regionalnym; nie wskazuje czy i dlaczego miałyby istnieć bariery dla funduszy ogólnokrajowych inwestujących w regionie; nie rozwaŝa czy w regionie będzie wystarczająca podaŝ projektów inwestycyjnych, 4. transfer technologii 16

17 a. raport analizując zagadnienie transferu technologii (innowacji) jest chaotyczny i mało konkretny; dane na temat stanu innowacyjności regionu nie są w Ŝaden sposób skonkludowane (wnioski!). Osobno a nie w ramach paragrafu pt. podaŝ naleŝy wskazać istniejące źródła finansowania procesów transferu technologii (PO IG) b. raport nie wskazuje na czym ma polegać słabość rynku (czy na tym, Ŝe str. 75 projekty z zachodniopomorskiego będą musiały konkurować z projektami z innych regionów?). Raport nie wskazuje dlaczego podaŝ tych 18 projektów (str. 77) nie moŝe być zaspokojona np. w ramach POIG (działanie 3.1) czy przez fundusze poŝyczkowe czy fundusze venture? 17

18 5. Analiza sektora inŝynierii finansowej PoniŜej przeprowadzono analizę sektora instytucji inŝynierii finansowej na terenie regionu zachodniopomorskiego. Naszym celem było wskazanie z jakich powodów i gdzie moŝemy mieć do czynienia ze zjawiskiem niesprawności rynków komercyjnych i jakich grup przedsiębiorców to dotyczy. Przedstawiono równieŝ szacunkowe obliczenia wielkości poszczególnych luk finansowych bazując na przyjętych i uprawdopodobnionych załoŝeniach. Do sporządzenia tych szacunków przyjęto podejście zasadniczo podobne do metody zaproponowanej przez EFI polegającej na przeglądzie strony popytowej i podaŝowej. JednakŜe porównując oba podejścia moŝna wskazać iŝ: i) przegląd sytuacji został dokonany w sposób bardziej kompleksowy i szerszy co pozwoliło na wskazanie zaleŝności systemowych, których nie dostrzegł raport EFI, ii) szacunki zostały oparte na uprawdopodobnionych a nie apriorycznych załoŝeniach, iii) przyjęto wyraźne załoŝenie co do sposobu rozumienia niedoskonałości rynku (jako systemowej niezdolności do obsługi pewnej kategorii klientów), iv) przyjęto załoŝenia co do moŝliwości substytucji interwencji publicznej realizowanej z poziomu regionalnego i z poziomu centralnego (co oznacza, iŝ pewne niedoskonałości rynkowej mogą być niwelowane z poziomu np. POIG). Ekspertyza została sporządzona w oparciu o analizę obszernego materiału źródłowego (wykaz zamieszczono na końcu materiału) znajdującego się w dyspozycji autorów oraz materiałach otrzymanych bezpośrednio od Polskiej Fundacji Przedsiębiorczości, Zachodniopomorskiego Regionalnego Funduszu Poręczeń Kredytowych, BGK, NBP i Urzędu Marszałkowskiego. W szczególności skorzystano z doświadczeń związanych uprzednio prowadzonymi analizami dotyczącymi rynku venture capital, business angels, spółek spin-off, sektora parków naukowotechnologicznych, realizacji inicjatywy JEREMIE w regionie pomorskim. 5.1 Mikrofinansowanie Niedoskonałość rynku W raportach na temat luki finansowej, EFI wskazało na istnienie niedoskonałości rynku w zakresie tzw. mikrofinansowania zdefiniowanego, jako dostarczanie niewielkich porcji finansowania dłuŝnego (poŝyczka, kredyt) osobom juŝ prowadzącym lub zamierzającym rozpocząć działalność gospodarczą, a wywodzącym się z gospodarstw domowych Ŝyjących na granicy ubóstwa 3. Co do zasady z tezą postawioną przez EFI naleŝy się zgodzić. Populacja gospodarstw domowych o niskich dochodach natrafia (nie tylko w Polsce) na bariery strukturalne w dostępie do usług finansowych. Składa się na to kilka przyczyn: a) niska zdolność do akumulacji zasobów finansowych przez takie gospodarstwa domowe znacznie zwiększa (subiektywnie postrzegane) 3 EFI uŝywa określenie low income households. 18

19 ryzyko niewypłacalności prowadząc do znacznego ograniczenia potrzeb poŝyczkowych; jeśli potrzeby takie okazują się niezbędne są one kierowane w pierwszej kolejności do sektora nieformalnego (rodzina, znajomi 4 ) i najczęściej tam są zaspokajane, b) brak historii kredytowej lub jej mała atrakcyjność moŝe sprawiać, Ŝe takie gospodarstwa domowe same rezygnują z poszukiwania adekwatnych usług finansowych (uwaŝając się za nieatrakcyjnych klientów) lub teŝ cena i inne warunki (zabezpieczenie) oferowane przez instytucje finansowe są trudne do zaakceptowania (w świetle uwag z punktu a powyŝej), c) spotykany najczęściej w tego typu gospodarstwach niski poziom wykształcenia formalnego znacznie utrudnia poruszanie się po rynku usług finansowych i poszukiwanie adekwatnej oferty. Słabe wykształcenie znacznie utrudnia teŝ zaistnienie w roli przedsiębiorcy. Dotychczasowa interwencja Budowa instytucji oferujących mikrofinansowanie (dla low-income households) do chwili obecnej nie była elementem trwałej i usystematyzowanej polityki władz centralnych czy regionalnych. Problematyka ta w pewnym zakresie była adresowana w ramach polityki społecznej państwa i polityki wobec rynku pracy. W wymiarze operacyjnym miało to postać róŝnego rodzaju programów (np. TOR 10, Pierwsza Praca ZPORR 2.5) szeroko ukierunkowanych na problematykę ograniczania bezrobocia, aktywizacji i restrukturyzacji zatrudnienia oraz zwiększania mobilności zawodowej. Działania te na ogół posługiwały się wąskim i prostym instrumentarium (dotacja, refundacja kosztów) nie stawiając sobie za cel budowanie trwałych instytucji (np. finansowych). W ograniczonym zakresie problematyka mikrofinansowania została zaadresowana w ramach rządowego programu budowy sieci funduszy poŝyczkowych i poręczeniowych 5. Znaczne obniŝenie wymogów co do zabezpieczeń (minimum weksel in blanco) i wprowadzenie limitu poŝyczki (maks. 120 tys. zł) teoretycznie powinno istotnie poprawić dostępność finansowania dla przedsiębiorców z lowincome households. JednakŜe bardzo szerokie zdefiniowanie grupy docelowej (wszystkie MSP 6 ) musiało skutkować wypychaniem z systemu bardziej ryzykownych 4 PoŜyczki w sektorze nieformalnym dodatkowo wiąŝą się z niŝszym ryzykiem spadku prestiŝu w oczach lokalnej społeczności (egzekucja długu nieformalnego jest mniej społecznie widoczna i dotkliwa niŝ egzekucja długu bankowego). 5 Rządowy program rozbudowy systemu funduszy poŝyczkowych i poręczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach Kapitał dla przedsiębiorczych, Ministerstwo Gospodarki, W dokumencie tym (str. 8) wyraźnie zaznacza się, Ŝe cyt. Do zadań lokalnych funduszy poręczeniowych naleŝeć będzie współpraca z bankami oraz obsługa poręczycielska działalności poŝyczkowej i mikropoŝyczkowej innych instytucji, poręczanie poŝyczek udostępnianych przez powiatowe urzędy pracy na samozatrudnienie i dla pracodawców na tworzenie nowych miejsc pracy. 6 Program bazował na załoŝeniu, Ŝe pomiędzy sektorem MSP, a populacją najbardziej upośledzoną w dostępie do usług finansowych moŝna postawić znak równości. 19

20 klientów (o czym moŝna wnioskować na podstawie wzrostu wielkości poŝyczki, oraz zjawisku uzyskiwania poŝyczek przez tych, którzy mają historię kredytową) 7. Siłą rzeczy więc zakres i ukierunkowanie dotychczasowej interwencji publicznej w zakresie mikrofinansowania naleŝy uznać za niewystarczające, jakkolwiek stworzony system funduszy daje podstawy do szybkiej poprawy w tym zakresie. Popyt i podaŝ EFI/DGA przyjęło następujące załoŝenia do obliczenia wielkości populacji wywodzącej się ze sfery ubóstwa mogącej być zainteresowaną pozyskaniem finansowania (mikro-poŝyczka) na rozpoczęcie działalności: a) stopa zastosowana do obliczania liczby gospodarstw domowych znajdujących się na granicy ubóstwa została przyjęta na poziomie 19% zgodnie z szacunkami Eurostatu sporządzonymi dla poziomu całego kraju, b) przechodząc na poziom regionalny w raporcie dokonuje się korekty tej stopy w zaleŝności od poziomu rozwoju regionu w stosunku do średniej krajowej. W przypadku Pomorza załoŝono, Ŝe jest to około 15-17%, a zachodniopomorskiego 23%-25% co w odniesieniu do liczby mieszkańców zachodniopomorskiego daje liczbę ok. 400 tys. osób znajdujących się na granicy ubóstwa. Wobec takich załoŝeń moŝna zgłosić następujące uwagi polemiczne: Po pierwsze, raport EFI/DGA wskazując stopę ubóstwa dla Polski nie podaje źródła tej informacji wskazując jedynie na dane Eurostatu. Z materiałów znajdujących się na stronie WWW Eurostatu wynika, iŝ ostatnie (najnowsze) dostępne dane na temat ubóstwa w krajach członkowskich znajdują się w Eurostat Yearbook Na stronie 125 tego rocznika moŝna znaleźć informację o stopie zagroŝenia ubóstwem w Polsce, które: faktycznie dotyczą roku 2001 wskazują, Ŝe stopa ubóstwa (tzw. after social transfers ) wynosi 16% a nie 19%. Po drugie, istnieją takŝe liczne krajowe (publicznie odstępne) źródła wskazujące nieco inny poziom ubóstwa w Polsce i poszczególnych regionach: a) w sprawozdaniu Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej za rok 2006 (ostatnie dostępne) wskazuje się, Ŝe w województwie zachodniopomorskim liczba rodzin objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa wynosi (i jest to łącznie około osób); jest to około 9% gospodarstw domowych i 9,7% ludności, b) raport GUS Warunki Ŝycia ludności Polski w latach wskazuje (str. 77), Ŝe odsetek osób Ŝyjących w gospodarstwach domowych 7 Sytuację taką sygnalizuje Raport z badania projektu Dotacja na powiększenie kapitału funduszu poŝyczkowego. PARP wrzesień 2003 oraz Instytucje otoczenia biznesu wspierane w ramach SPO WKP; określenie wpływu programu na ofertę usługową oraz poziom jakości świadczonych usług, WYG International, Warszawa czerwiec

21 znajdujących się poniŝej tzw. relatywnej granicy ubóstwa 8 w regionie zachodniopomorskim w latach 2004 i 2005 wynosił odpowiednio 20,6% i 18,9%, c) najnowsze dane GUS ( Sytuacja gospodarstw domowych w 2007 r. w świetle wyników badań budŝetów gospodarstw domowych notatka informacyjna ) 9 niestety nie podające danych regionalnych sygnalizują dalsze obniŝanie się stopy ubóstwa: w latach 2006 i 2007 stopa ubóstwa relatywnego wyniosła odpowiednio 17,7% oraz 17,3% ludności, Przytoczone dane i źródła wskazują na istnienie znacznej rozbieŝności pomiędzy załoŝeniami przyjętymi przez EFI/DGA, a wielkościami podawanymi w innych statystykach. Mając na uwadze znacznie niŝsze dane podawane przez Ministerstwo Pracy, zarysowanie się ogólnej tendencji spadkowej stopy ubóstwa w wyniki szybkiego wzrostu gospodarczego, spadku bezrobocia i wzrostu siły nabywczej ludności oraz fakt, Ŝe dane Eurostatu najprawdopodobniej odnoszą się do roku 2001 moŝna uznać, Ŝe załoŝenia przyjęte przez EFI/DGA co do wielkości populacji są znacznie przeszacowane (zawyŝone). Następnie raport EFI/DGA do obliczenia grupy gospodarstw domowych zainteresowanych mikrofinansowaniem przyjął za raportem MFC, Ŝe 9,3% tej grupy (według raportu MFC tzw. market enablement zone) plus 78,6% (w ramach tzw. development zone) to potencjalni kandydaci do zasilenia mikrofinansowaniem. ZałoŜenia przyjęte przez EFI/DGA na bazie raportu MFC w naszej ocenie są dobrane w sposób nieprecyzyjny (zresztą sam raport MFC jest nieprecyzyjny analizując strukturę populacji gospodarstwo domowych znajdujących się na granicy ubóstwa i ich potencjału do podjęcia działalności gospodarczej). Na stronie 7 tego raportu (streszczenie) wskazuje się, Ŝe zaledwie 29,4 wszystkich low-income households stanowi potencjalny rynek mikrofinansowania. W innym miejscu wskazuje się na cyfrę 34% jako populację low-income households prowadzących działalność gospodarcza lub mających plany czy teŝ potencjał do podjęcia działalności gospodarczej. Na stronie 7 wskazuje się równieŝ strukturę tej populacji 29,4% 14% z nich to istniejące firmy, a 86% to potencjalne nowe biznesy. W tabeli 1 prezentujemy skorygowane podejście do wyliczenia potencjalnej grupy gospodarstw domowych (low-income households) mogących być zainteresowanych podjęciem działalności gospodarczej. Wyraźnie widać, Ŝe urealnienie załoŝeń co do skali zainteresowania podjęciem działalności gospodarczej jak i skali ubóstwa w regionie powoduj znaczne skurczenie się populacji końcowej trzykrotnie lub jedenastokrotnie. Tabela 1. Populacja low-income households zainteresowana rozpoczęciem działalności gospodarczej. Źródło Skala ubóstwa w województwie zachodniopomorskim (liczba gospodarstw domowych) Przyjęte załoŝenia z raportu MFC (zainteresowani rozpoczęciem działalności gospodarczej) Wynik Raport EFI/DGA 134 tys. 9,3% + 78,6% 12,5tys ,3tys. Raport EFI/DGA plus oryginalne załoŝenia MFC 134 tys. 29,4% x 134 tys. = 39,4 tys. 39,4 tys. x (9,3%+78,6%) 3,6tys. + 30,7 tys. 8 Relatywna granica ubóstwa 50% średnich wydatków gospodarstw domowych. 9 Upublicznione 28 maja 2008 r. 21

22 (1) Raport EFI/DGA plus oryginalne załoŝenia MFC (2) Ministerstwo Pracy plus załoŝenia z raportu MFC (2) Źródło: obliczenia własne 134 tys. 6% juŝ prowadzi firmę, a 28% deklaruje wolę i ma potencjał, czyli: 28% x 134 tys. 52,5 tys. 28% deklaruje wolę i ma potencjał, czyli: 28% x 52,5 tys. 37,5 tys. 14,7 tys. Wydaje się, iŝ w świetle takiej rozbieŝności danych szczególnie w kontekście danych Ministerstwa Pracy populację wskazaną w raporcie EFI/DGA naleŝy uznać za zawyŝoną (czy teŝ mało wiarygodną). Przyjmijmy zatem, Ŝe interesująca nas grupa waha się pomiędzy 37,5 tys. a 14,7 tys. Dla obliczenia ile osób z tak zakreślonej populacji faktycznie podejmie biznes i zechce skorzystać z mikrofinansowania konieczne są dalsze załoŝenia co do stopy narodzin firm i chęci skorzystania z mikrofinansowania. ZałoŜenia przyjęte w raporcie EFI/DGA 50% dla grupy 12,5 tys. i 10% dla grupy 105,3 tys. wydają się być takŝe znacznie zawyŝone. Stopa narodzin firm w województwie zachodniopomorskim kształtuje się obecnie na poziomie 8,4%. Istnieje jednak stosunkowo małe prawdopodobieństwo, Ŝe ukształtuje się ona na takim samym poziomie w populacji low-income houdeholds na co moŝe wskazywać kilka przesłanek. Czynnikiem zniechęcającym do aktywności biznesowej jest sam system pomocy społecznej (zasiłki), jak równieŝ moŝliwość osiągania dochodów w tzw. szarej strefie. Hamulcem podejmowania aktywności biznesowej jest teŝ profil społeczno-socjalny low-income households niski poziom wykształcenia, wielodzietność, zamieszkiwanie na wsi lub małych miejscowościach, a takŝe moŝliwość emigracji (!!!). O tym, Ŝe stopa narodzin firm w populacji low-income households moŝe kształtować się na znacznie niŝszym poziomie niŝ 8,4% moŝna wnioskować takŝe na podstawie innych przesłanek. Raport na temat realizacji programu Pierwsza Praca w roku 2004 w województwie warmińsko-mazurskim 10 stwierdza, Ŝe cyt. duŝe zainteresowanie niestety tylko w sferze werbalnej wykazuje młodzieŝ pomocą finansową przed przystąpieniem do podjęcia działalności gospodarczej, w sumie udzielono tylko 24 poŝyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej. RównieŜ raport 11 na temat gotowości kobiet z terenów nisko-zurbanizowanych do podjęcia aktywności biznesowej nie pozostawia wiele złudzeń, cyt. aktywizacja zawodowa kobiet wiejskich poprzez rozwój drobnej przedsiębiorczości wydaje się mało prawdopodobna. Zdecydowana większość (82%) nie rozwaŝa moŝliwości rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej tłumacząc to brakiem odpowiedniej wiedzy i umiejętności Mając na względzie te uwagi racjonalne wydaje się załoŝenie, Ŝe stopa narodzin będzie kształtować się na poziomie 50% lub nawet 25% stopy dla ogółu (zwykłych) MSP (tj. 8,4%). ZałóŜmy równieŝ, Ŝe zainteresowanie wzięciem mikropoŝyczki będzie kształtowało się na poziomie 21% (raport MFC wskazuje, Ŝe 10 Program Aktywizacji Bezrobotnej MłodzieŜy Pierwsza Praca Realizacja w województwie warmińsko-mazurskim w roku Pod red. J. Krzyszkowskiego Gotowość do podjęcia aktywności ekonomiczne wśród kobiet z terenów nisko-zurbanizowanych. Łódź 2007, str

23 około 21% mikrofirm utworzonych przez członków low-income households kiedykolwiek korzystało z formalnego źródła zewnętrznego finansowania). Tabela 2 zbiera wszystkie powyŝsze załoŝenia i prezentuje końcowe wyliczenia. Tabela 2. Zapotrzebowanie na środki poŝyczkowe w grupie gospodarstw domowych Ŝyjących w sferze ubóstwa zamierzających podjąć działalność gospodarczą. Wariant Populacja kandydatów Stopa narodzin do rozpoczęcia działalności (z tabeli ) Urealniona wersja raportu EFI/DGA Ministerstwo Pracy plus załoŝenia z raportu MFC (2) 37,5 tys. 14,7 tys. S1=8,4% S2=4,2% S3=2,1% S1=8,4% S1=4,2% S2=2,1% Stopa zainteresowania poŝyczką 21% 21% Potrzeby poŝyczkowe (wartość poŝyczki =15tys.)* 9,5 mln zł 4,7 mln zł 2,5 mln zł 3,8 mln zł 1,9 mln zł 0,9 mln zł Źródło: obliczenia własne */ - za raportem MFC przyjęliśmy średnia wartość poŝyczki na poziomie 15 tys. zł co odpowiada wartości mediany dla mikroprzedsiębiorców z low-income households korzystających z mikropoŝyczek. Zaprezentowany powyŝej sposób wyliczenia zapotrzebowania na środki poŝyczkowe w grupie osób zamierzających podjąć działalność gospodarczą i wywodzących się z low-income households wskazuje, iŝ najprawdopodobniej zasoby jakie trzeba alokować na te cele wynoszą maksymalnie 9-10 mln zł (minimum 1-4 mln zł) (do obliczeń przyjęliśmy trzy stopy narodzin S1, S2, S3 aby pokazać zmienność uzyskanych wyników). Szacunki te wydają się w miarę realne gdyŝ jest mało prawdopodobne, abyśmy w tak specyficznej populacji mogli się spodziewać np. znacznie większej stopy narodzin czy stopy zainteresowania zaciąganiem poŝyczek. Nie wydaje się takŝe aby celowe było przyjmowanie do obliczeń znacznie wyŝszej kwoty poŝyczki gdyŝ zwiększałoby to niepotrzebnie poziom ryzyka. Poza tym waŝne jest, aby przedsiębiorcy wchodzący w ten sposób na rynek juŝ po kilku miesiącach działania stawali się klientami instytucji poŝyczkowych lub rynku komercyjnego. Warto teŝ zauwaŝyć, Ŝe przyjęcie do obliczeń znacznie większej populacji 134 tys. gospodarstw domowych tak jak zakłada raport EFI/DGA przy załoŝonych parametrach (stopa narodzin S2, stopa zainteresowania poŝyczką) oznacza potrzeby poŝyczkowe na poziomie ok. 18 mln zł a nie tak jak zakłada EFI/DGA kilkudziesięciu milionów. Jak juŝ zaznaczono problematyka mikrofinansowania low-income-households dotychczas nie została w sposób usystematyzowany zaadresowana po stronie podaŝowej w regionie jak i w kraju. Finansowanie start-ups wywodzących się z tego sektora gospodarstw domowych było elementem polityki socjalnej i rynku pracy i nie wiązało się z tworzeniem dedykowanych instytucji finansowych. Problem ten został zasygnalizowany w programie Kapitał dla Przedsiębiorczych jednak działalność funduszy poŝyczkowych zdecydowanie poszła w kierunku finansowania klasycznej przedsiębiorczości. Z uzyskanych informacji wynika, Ŝe w zachodniopomorskim nieznacznie problematyki tej dotknęła Polska Fundacja Przedsiębiorczości. Odbywało się to w 23

24 ramach pewnego łańcucha działań łączących róŝne komponenty i programy: w latach Fundacja przeszkoliła około 336 osób na temat warunków zakładania działalności gospodarczej, z których dodatkowo 89 osób skorzystało z doradztwa, 72 załoŝyły działalność gospodarczą, 38 otrzymało bezzwrotną dotację (z Powiatowego Urzędu Pracy lub ZPORR 2.5), a 7 osób skorzystało z poŝyczki z POLFUND. Z ewentualnym zaangaŝowaniem się funduszy poŝyczkowych w finansowanie młodych firm wywodzących się z obszaru low-income-households wiąŝe się ryzyko wystąpienia strat na kapitale poŝyczkowym większych niŝ w przypadku normalnej aktywności poŝyczkowej. MoŜliwości precyzyjnego oszacowania takiego ryzyka są dosyć słabe gdyŝ Stowarzyszenie Funduszy PoŜyczkowych nie ujawnia szczegółowych danych w tym zakresie. Jedynym znanym parametrem mogącym stanowić punkt odniesienia jest informacja, Ŝe w roku 2007 wskaźnik strat (wartość poŝyczek straconych do łącznej wartości poŝyczek wypłaconych) wahał się w przedziale 0,1% do 9% przy średniej wynoszącej 1,65%. Pomocniczo do oszacowania tego ryzyka moŝna takŝe sięgnąć do danych dotyczących instytucji mikropoŝyczkowych działających w Europie. Z raportu 12 za lata wynika, Ŝe średnia stopa spłacalności 89%, a po wyłączeniu z obliczeń jednej instytucji osiągającej wynik najsłabszy (spłacalność na poziomie 33%) średnia ta wyniosłaby 92%. Jakkolwiek przy tak skąpych danych trudno o wiarygodne uogólnienia do naszego uproszczonego szacunku moŝna przyjąć, iŝ stopa strat mogłaby wahać się w przedziale 8%-9%. Przy załoŝonych wcześniej wyliczeniach co do prawdopodobnej maksymalnej wielkości środków niezbędnych do udzielania poŝyczek dla osób wywodzących się z low-income-households (9,5 mln zł) moŝna szacować, Ŝe ewentualne straty wyniosłyby ok. 0,85 mln zł (zasadniczo rocznie). 5.2 Finansowanie dłuŝne Przyczyny niedoskonałości rynku Ograniczony dostęp do usług finansowych, w tym w szczególności finansowania dłuŝnego (kredyt) przedsiębiorstw, sygnalizujący występowanie zjawiska tzw. niedoskonałości rynku moŝe być wywołane następującymi przyczynami: a) wysokie nominalne stopy procentowe stopa procentowa jest ceną płaconą przez przedsiębiorcę za udostępniony mu kapitał. Z punktu widzenia banku jest to parametr mający na celu dokonanie selekcji projektów inwestycyjnych (przedsiębiorców) w zaleŝności od skali rentowności i zdolności do obsługi kredytu (spłata rat plus oprocentowania). PoniewaŜ istnieje odwrotnie proporcjonalna zaleŝność pomiędzy poziomem stopy procentowej, a ilością projektów spełniających dane kryterium cenowe wzrost stóp procentowych (bez względu na przyczynę tego zjawiska) powoduje wzrost liczby projektów (przedsiębiorców) nie mających (lub mających ograniczony) dostępu do 12 Underwood T., Overview of the Microcredit Sector in Europe European Microfinance Network. 24

25 finansowania dłuŝnego. Czasokres tego ograniczenia jest uzaleŝniony od czasu utrzymywania się wysokich stóp procentowych, b) fizyczna dostępność placówek bankowych korzystanie z usług finansowych bardzo często wymaga bezpośredniego kontaktu przedsiębiorcy z oddziałem banku celem szczegółowego zapoznania się z warunkami oferty oraz złoŝenia dokumentów aplikacyjnych (wniosek kredytowy) 13. Kontakt taki dla przedsiębiorcy wiąŝe się z koniecznością poniesienia określonych nakładów związanych z dystansem, jaki musi on pokonać i czasem jaki musi na to przeznaczyć. Nakłady te są tym większe im mniej jednostek bankowych (oddziałów, filii) zlokalizowanych jest w bezpośredniej bliskości miejsca zamieszkania przedsiębiorcy. Choć zasięg sieci bankowej jest determinowany przez wiele czynników (np. poziom konkurencji pomiędzy bankami) moŝna w uproszczeniu przyjąć, Ŝe problemy z dostępem mogą pojawiać się szczególnie na obszarach mniej zurbanizowanych i/lub obszarach o ograniczonej dostępności komunikacyjnej. c) systemowa słabość sektora bankowego zarówno słaba fizyczna dostępność placówek bankowych, jak i wysoki poziom stóp procentowych (a dokładniej marŝ bankowych) mogą być wywołane przez niski poziom konkurencji pomiędzy podmiotami bankowymi. Systemową przyczyną takiego stanu moŝe być z kolei istnienie rynku monopolistycznego, wysokiego udziału kapitału państwowego w strukturze własności całego sektora bądź teŝ istnienie ograniczeń systemowych znacznie utrudniających nowym podmiotom wchodzenie na rynek (np. restrykcyjna polityka licencyjna, wysokie wymagania kapitałowe), d) wymagania co do zabezpieczeń zabezpieczenia ustanawiane przez kredytodawców (hipoteka, zastaw, weksel, poręczenie) mają na celu zmniejszenie ryzyka utraty kwoty udostępnionego kapitału w przypadku pogorszenia się cash-flow przedsiębiorcy trwale uniemoŝliwiającego obsługę zadłuŝenia. Rodzaj i wielkość pobieranych zabezpieczeń jest pochodną ryzyka przypisanego do danego projektu inwestycyjnego i osoby przedsiębiorcy. Sposób zabezpieczania wierzytelności bankowych jest z kolei ściśle określony przez przepisy bankowe. MoŜliwości dostarczenia aktywów zabezpieczających wierzytelności bankowe istotnie róŝnicują populację przedsiębiorców. MoŜna przyjąć, Ŝe ilość i jakość zabezpieczeń jakimi rozporządza przedsiębiorca jest tym większa i lepsza im firma jest starsza (dłuŝsza historia przepływów finansowych, więcej zakumulowanych środków) i im atrakcyjniejsze ma aktywa (większy majątek trwały co z kolei jest skorelowane z sektorem działania większe aktywa trwałe posiadają firmy przetwórstwa przemysłowego, mniejsze firmy usługowe). 13 Aczkolwiek naleŝy zaznaczyć, Ŝe wiele banków wdraŝa procedury umoŝliwiające składanie aplikacji poprzez Internet. 25

26 Sytuacja w regionie w zakresie niedoskonałości rynku Ze względu na sposób gromadzenia statystyk 14 wnioskowanie na temat ewentualnego występowania niedoskonałości rynku opieramy na danych dotyczących całego sektora bankowego. W związku z tym w sposób dorozumiany przyjmujemy załoŝenie, Ŝe rynek bankowy województwa zachodniopomorskiego pod względem stopnia ogólnego rozwoju znajduje się w sytuacji nie gorszej niŝ średnia krajowa. Do przyjęcia takiego załoŝenia upowaŝnia nas ogólny stan rozwoju regionu mierzony wskaźnikiem PKB/per capita wynoszącym 93% średniej krajowej i tym samy lokującym region na szóstej pozycji w kraju. Wnioski dotyczące występowania niedoskonałości rynku moŝna streścić następująco: a) brak jest podstaw do stwierdzenia, iŝ rynek bankowy charakteryzuje się ogólną słabością systemową mogącą rzutować na znaczne ograniczenie dostępu MSP do usług finansowych w tym finansowania dłuŝnego. Na przestrzeni ostatnich 18 lat sektor ten został poddany głębokim reformom i przekształceniom strukturalnym likwidującym liczne słabości występujące na początku dekady lat 90-tych (oligopol, dominacja własności państwowej, problem złych długów, itd.). Demonopolizacja rynku w drodze obniŝenia barier wejścia (liberalizacja polityki licencyjnej), prywatyzacji większości banków państwowych 15 oraz wprowadzenie nowoczesnych standardów prawnych (prawo bankowe, regulacje unijne) w znacznym stopniu unowocześniły ten sektor podnosząc efektywność jego funkcjonowania do przeciętnego poziomu europejskiego. Wyrazem tych korzystnych przekształceń i systemowej sprawności jest wysoka dynamika rozwoju sektora mierzona wielkością aktywów i ich udziału w PKB (65,1% na koniec 2006 roku wobec 54,4% w roku 1999) oraz spadek znaczenia banków państwowych w całym systemie (z 24% w oku 1999 do 19,7 w roku 2006), b) spadkowa tendencja stóp procentowych obserwowana na przestrzeni ostatnich kilku lat sprawia, iŝ czynnik ten staje się coraz mniej istotną zmienną dyskryminującą przedsiębiorców w dostępie do usług finansowych (wykres 1). Mimo tej ogólnie korzystnej tendencji naleŝy zauwaŝyć, iŝ polityka stopy procentowej prowadzona przez banki jest znacznie zróŝnicowana w zaleŝności od charakterystyki przedsiębiorcy-kredytobiorcy. NajwyŜsze stopy procentowe zarówno dla kredytów krótkoterminowych, jak i długoterminowych kwotowane są w odniesieniu do przedsiębiorstw zatrudniających nie więcej niŝ 49 pracowników; stopy procentowe dla tej kategorii podmiotów najwolniej teŝ obniŝano na przestrzeni ostatnich lat (wykres 2 i 3). Dane z tabeli 3 pozwalają teŝ na stwierdzenie, iŝ poziom stóp procentowych moŝe być skorelowany z profilem biznesowym przedsiębiorcy wyŝsze stopy procentowe są kwotowane w przypadku firm z sektora budownictwa, transportu i generalnie firm nie-przemysłowych, firm o zasięgu lokalnym (nie-eksporterzy, nie-importerzy, firmy nie-inwestujące) o 14 Statystyki i analizy NBP gromadzone i sporządzane są wyłącznie dla całego sektora bez uwzględniania podziału regionalnego. Statystyki gromadzone przez oddziały okręgowe NBP rzadko są udostępniane publicznie. 15 Pod koniec roku 2006 skarb państwa kontrolował Bank Ochrony Środowiska, Bank Gospodarstwa Krajowego, PKO BP i Bank Pocztowy. 26

27 potencjalnie słabszej sile rynkowej. Ogólnie moŝna więc postawić tezę, iŝ podmioty mniejsze (<49 zatrudnionych, o wskazanych powyŝej charakterystykach biznesowych) mogą mieć utrudniony dostęp do finansowania na rynku regionalnym ze względu na wyŝszy poziom stóp procentowych kwotowanych przez rynek, c) na terenie województwa zachodniopomorskiego funkcjonuje około 424 placówek bankowych (tabela 4). Najczęściej lokują się one w pobliŝu obszarów zurbanizowanych (Szczecin, Stargard, Kołobrzeg, Koszalin, Szczecinek). W ujęciu względnym ( w przeliczeniu na 1 tys. zarejestrowanych podmiotów gospodarczych) rozkład geograficzny tych placówek wykazuje pewne zróŝnicowanie najmniejsza wartość wskaźnika przypada na powiaty myśliborski (0,5) i policki (1) oraz Koszalin (1,1); wskaźnik dla całego regionu wynosi 2 podczas gdy dla Polski 2,3 16. JednakŜe naleŝy zauwaŝyć, iŝ spoistość geograficzna województwa (południkowa i równoleŝnikowa) znacznie ułatwia korzystanie z placówek z gmin/powiatów ościennych (takŝe województwa pomorskiego, wielkopolskiego czy lubuskiego. W związku z tym nie moŝna postawić tezy, iŝ poziom rozwoju sieci placówek jest istotną barierą w dostępie do usług bankowych 17, d) brak moŝliwości postawienia przez przedsiębiorcę do dyspozycji banku odpowiedniego zabezpieczenia adekwatnego do wielkości kredytu i ryzyka jest jedną z istotniejszych przyczyn nieudzielania kredytu 33% decyzji odmownych (wykres 4). Konfrontując te dane z rozkładem negatywnych decyzji kredytowych (na przestrzenie ostatnich pięciu kwartałów wykres 5 i 6) według rodzajów przedsiębiorstw moŝna postawić tezę, iŝ dolegliwość w postaci trudności z udostępnieniem odpowiednich zabezpieczeń jest najistotniejsza w przypadku przedsiębiorstw o zatrudnieniu nie większym niŝ 49 pracowników. Konstatacja ta wydaje się dosyć oczywista zwaŝywszy na fakt, Ŝe mniejsze firmy dysponują mniejszymi aktywami, mają mniejszy i mniej stabilny cash-flow (problem zatorów płatniczych, stabilności portfela zamówień, itd.) i są bardziej wraŝliwe na koniunkturę (szybciej wypadają z rynku ze względu na mniejsze moŝliwości absorpcji spadku rentowności). Brak zabezpieczeń w przypadku takich (mniejszych) firm wydaje się być nawet kluczową barierą dostępu (waŝniejszą niŝ poziom stóp procentowych) do usług finansowych, gdyŝ na ogół jej skutkiem moŝe być konieczność rezygnacji lub co najmniej odsunięcia w czasie realizacji inwestycji (ze względu na niepodzielność mniejszych projektów inwestycyjnych). Reasumując, moŝna stwierdzić, iŝ w oparciu o dostępne dane na temat rynku kredytowego istnieje pewna strukturalna słabość (niedoskonałość) rynku: 16 Raport NBP na temat rozwoju systemu finansowego podaje, Ŝe pod koniec 2006 roku w kraju funkcjonowało 3812 oddziałów banków komercyjnych i 4783 pozostałych placówek (filie, ekspozytury) łącznie ok Porównaj: Rozwój systemu finansowego w Polsce w roku NBP, Warszawa, luty 2008, str NaleŜy wskazać takŝe Ŝe problem fizycznego dostępu do usług bankowych jest niwelowany takŝe przez rozwój usług elektronicznej bankowości. 27

28 a) dyskryminującą przedsiębiorstwa mniejsze (<49 zatrudnionych 18 ) i najprawdopodobniej takŝe przedsiębiorstwa młode wiekiem (<2-3 lat) b) objawiająca się ze strony banków koniecznością kwotowania wyŝszych stóp procentowych c) objawiająca się ze strony przedsiębiorstw ograniczonymi moŝliwościami udostępnienia wartościowych zabezpieczeń. Wykres 1. Odsetek przedsiębiorstw informujących o występowaniu bariery rozwoju w postaci wysokich stóp procentowych (lata ) (cały kraj). Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kwartale 2008 r. NBP, Warszawa, Kwiecień Najprawdopodobniej skala tej dyskryminacji jest znacznie większa w przypadku najmniejszych firm (<9 zatrudnionych) jednakŝe statystyki NBP nie ujawniają tego typu przekrojów. 28

29 Wykres 2. Oprocentowanie krótkoterminowych kredytów złotowych a wielkość przedsiębiorstwa Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kwartale 2008 r. NBP, Warszawa, Kwiecień Wykres 3. Oprocentowanie złotowych kredytów długoterminowych a wielkość przedsiębiorstwa Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kwartale 2008 r. NBP, Warszawa, Kwiecień Tabela 3. Średnie oprocentowanie kredytów w podstawowych klasach przedsiębiorstw (cały kraj) w I kwartale Sektor /kategoria firm Oprocentowanie kredytów krótkoterminowych Zmiana oprocentowania krótkoterminowego rok/rok Oprocentowanie kredytów długoterminowych Zmiana oprocentowania długoterminowego rok/rok budownictwo 7,12 110,11 7,48 115,31 górnictwo i kopalnictwo 5,84 95,24 6,73 102,30 handel hurtowy i 6,71 113,77 7,07 119,86 detaliczny, naprawy pozostałe 7,02 113,45 6,59 109,43 przetwórstwo przem. 6,48 116,74 6,45 114,49 transport 6,98 124,31 7,29 134,14 wytwarzanie i 5,71 123,68 5,80 124,70 zaopatrywanie w energię importer 6,31 116,53 6,56 117,29 nie-importer 7,07 114,00 6,88 116,59 inwestor 6,46 117,53 6,49 116,41 nie-inwestor 6,99 110,28 6,98 112,95 29

30 eksporter 6,52 117,63 6,68 119,66 nie-eksporter 6,83 113,78 6,66 112,40 prywatny 6,65 115,50 6,71 114,91 publiczny 6,30 117,57 6,28 124,80 Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kwartale 2008 r. NBP, Warszawa, Kwiecień Tabela 4. Liczba placówek bankowych w woj. zachodniopomorskim (stan na maj 2008 r.) Spółdzielcze Kasy liczba placówek na Banki Banki Oszczędnościowo- razem (kolumny 1 tys. podmiotów Spółdzielcze Komercyjna Powiat Kredytowe 2+3+4) gospodarczych (*) białogardzki ,6 choszczeński ,7 drawski ,7 goleniowski ,4 gryficki ,7 gryfiński ,1 kamieński kołobrzeski ,6 Koszalin ,1 koszaliński łobeski ,7 myśliborski ,5 policki pyrzycki ,4 sławieński ,5 stargardzki ,1 szczecinecki ,5 Szczecin ,6 świdwiński ,7 Świnoujście ,6 wałecki ,9 Razem Źródło: Liczba placówek została określona na podstawie aktualnej ksiąŝki telefonicznej oraz danych regionalnego oddziału NBP. (*) podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w systemie REGON bez osób prowadzących indywidualne gospodarstwa rolne 30

31 Wykres 4. Udział przedsiębiorstw w próbie ubiegających się o kredyt oraz odsetek przedsiębiorstw (w grupie przedsiębiorstw ubiegających się o kredyt), którym banki odmówiły przyznania kredytu wraz z przyczynami odmowy. Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kwartale 2008 r. NBP, Warszawa, Kwiecień Wykres 5. Odsetek przedsiębiorstw, które otrzymały odmowę przyznania kredytu w kolejnych kwartałach (odsetki w klasach nie sumują się do 100) Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w II kwartale 2008 r. NBP, Warszawa, Kwiecień