Skrypt. Podejmowanie Decyzji Kapitałowych. Politechnika Gdaoska. Wydziała Elektroniki Telekomunikacji i Informatyki. Katedra Systemów Decyzyjnych

Transkrypt

1 Politechnika Gdaoska Wydziała Elektroniki Telekomunikacji i Informatyki Katedra Systemów Decyzyjnych Skrypt Podejmowanie Decyzji Kapitałowych praca zbiorowa Automatyka i Robotyka 2005 grupy ISD-1 i ISD-2 prowadzący przedmiot: dr hab. inż Andrzej Dyka redagowanie: Adam Miłosz Gdaosk

2 Spis zagadnieo 1.ANALIZA FUNDAMENTALNA1 czynniki makroekonomiczne...3 Mateusz Nowacki, Maciej Warczak 2. ANALIZA FUNDAMENTALNA 2 wskaźniki spółek...7 Grzegorz Trojak, Karol Kisłowski 3. METODY ANALIZY TECHNICZNEJ wskaźniki podstawowe...11 Tomasz Otoka, Jakub Tutlewski 4. METODY ANALIZY TECHNICZNEJ wskaźniki zaawansowane...20 Krzysztof Domaoski 5. WSKAŹNIKI ANALIZY JAPOOSKIE...27 Marek Biernat, Lisowski Janusz 6.INSTRUMENTY POCHODNE...50 Michał Piechocki, Jan Makulec 7. KONTRAKTY TERMINOWE FUTURES NA WIG Piotr Szychowski, Przemysław Wandzilak 8. OPERACJE NA RYNKU WALUTOWYM FOREX...65 Jacek Baranowski, Witold Kaczyoski 9. UREGULOWANIA PRAWNE I PROCEDURALNE NA WGPW...79 Piotr Zabłocki 10. MAKROEKONOMIA I; INFLACJA I BEZROBOCIE...84 Jakub Nowak, Bartosz Gwizdała 11. MAKROEKONOMIA II; TEORIA INTERWENCJONIZMU PAOSTWOWEGO KEYNESA...96 Michał Hewelt, Tomasz Kuczkowski 12. MAKROEKONOMIA III; PRAWO PODAŻY I POPYTU ORAZ POLITYKA FISKALNA PAOSTWA...99 Adrian Gilant, Maciej Jatkowski 13. MAKROEKONOMIA IV; KURSY WALUT Bartosz Supernat 14. FUNDUSZE HEDGINGOWE Adam Miłosz 15. RYZYKO WALUTPWE I PROBLEM ZABEZPIECZANIA SIĘ PRZED NIM Rafał Dudek, Łukasz Wysocki 16. MINI WIG Andrzej Potrykus 17. OBLIGACJE I BONY SKARBOWE Paweł Wódkowski 18. METODY ANALIZY TECHNICZNEJ wskaźniki zaawansowane UZUPEŁNIENIE Tomasz Lisowski 19. MAKROEKONOMIA IV; STOPY PROCENTOWE Jarosław Gołyoski 2

3 1. Analiza Fundamentalna 1 - czynniki makroekonomiczne Wstęp W tym rozdziale dowiesz się czym jest analiza fundamentalna oraz jakie są jej czynniki makroekonomiczne. Ponadto przestawieni zostaną tutaj dwaj światowej sławy biznesmeni, którzy w swych inwestycjach opierają się na tej analizie. Spis zagadnieo: 1.1 Pojęcia Analiza fundamentalna Składniki analizy fundamentalnej Źródła informacji Aktywnośd gospodarcza Mądrości inwestorów Źródła Pojęcia Prospekt emisyjny Dokument o charakterze informacyjnym publikowany przez emitenta papierów wartościowych Dywidenda częśd zysku spółki kapitałowej przeznaczona do podziału pomiędzy udziałowców lub akcjonariuszy tej spółki David Dreman, Warren Buffet ludzie, inwestorzy 1.2 Analiza fundamentalna: Analiza Fundamentalna jedna z podstawowych technik analizy rynku kapitałowego. Obok np. analizy technicznej. Polega na szacowaniu wartości danej spółki w oparciu o ustalone czynniki. Co ją kształtuje? Jakie są jej czynniki? * Polityka fiskalna i monetarna * Ogólny klimat ekonomiczny * Zdarzenia polityczne * Pozycja finansowa spółki * Sytuacja w poszczególnych branżach Analiza Makroekonomiczna - ma na celu badanie procesów i zdarzeo zachodzących w przedsiębiorstwie jak i całej gospodarce. Pozwala ona ocenid działalnośd danego przedsiębiorstwa. Analizując sytuację pod względem makrootoczenia możemy "określid" w jakich warunkach działa i funkcjonuje spółka, co pozwala stawiad prognozy do generowanych w przyszłości zysków. Określenie stanu otoczenia gospodarczego oraz jego wpływu na podejmowane decyzje inwestycyjne jest wstępnym etapem analizy fundamentalnej. Pojęcie wzrostu w analizie fundamentalnej akcji ma centralne znaczenie. Wzrost zysków i przepływów gotówkowych jest uważany za podstawowy warunek wzrostu dywidend oraz cen akcji. Stopa dywidendy dla akcji zwykłych jest w wielu przypadkach znacznie niższa niż bieżąca stopa zwrotu, którą możemy uzyskad dzięki inwestowaniu w długoterminowe instrumenty dłużne, jakimi są obligacje. Oznacza to, że akcje mogą stanowid opłacalną alternatywę inwestycyjną jedynie wtedy kiedy oczekiwany wzrost ich cen będzie większy niż różnica pomiędzy stopą dywidendy, a bieżącą stopą zwrotu z obligacji. Duże znaczenie mają formułowane przez analityków oceny długoterminowego wzrostu gospodarczego oraz jego głównych składników, a także opinie dotyczące cykliczności procesów gospodarczych. Analiza makroekonomiczna i demograficzna dostarcza danych wykorzystywanych w analizie branżowej. Pozwala prognozowad poziomy stóp procentowych oraz długoterminowe trendy zmian wskaźników P/E (cena/zysk). Celem jej przeprowadzania jest określenie sektorów gospodarki, które oferują wyższe niż przeciętne możliwości osiągnięcia zysku, a następnie odniesienie tych informacji do konkretnych spółek. 3

4 1.3 Składniki Analizy Fundamentalnej: * Analizy makrootoczenia * Analizy sektorowej * Analizy sytuacyjnej spółki * Analizy finansowej spółki * Wyceny spółki Analiza makrootoczenia (makroekonomiczna) - konieczna jest z uwagi na to, ze firmy nie działają w próżni, ale w pewnym otoczeniu społecznym, politycznym, gospodarczym. Ocena przedsiębiorstwa z punktu widzenia makroekonomicznego powinna uwzględniad stan oraz wahania koniunktury gospodarczej. Przy jej ocenie bierze się pod uwagę takie wskaźniki jak: deficyt budżetowy, saldo bilansu płatniczego, zmiany produktu krajowego brutto, stopę inflacji itp. Analiza sektorowa - ocena atrakcyjności inwestowania w spółki należące do danej gałęzi gospodarki. W tym etapie oceniania jest przewidywana opłacalnośd i ryzyko inwestowania w danej gałęzi. Uwzględniania jest również pozycja sektora w relacji do cyklu gospodarczego i warunków makroekonomicznych. Analizuje się również czynniki jakościowe danego sektora tj.: doskonałośd technologiczna, ochrona rynku przed obcą konkurencją itp. Analiza sytuacyjna - w tym etapie po zanalizowaniu ogólnej sytuacji makroekonomicznej oraz danego sektora zajmujemy się daną spółką. Tym jak wypada na tle całej gałęzi itp. Pod uwagę bierzemy przede wszystkim wszystkie aspekty finansowe, jak: jakośd zarządzania, prowadzony marketing, aspekty produkcyjne, jakośd kadry, strategię spółki w przyszłości, silne i słabe strony spółki oraz okazje i zagrożenia jakie stwarza jej działalnośd. Analiza finansowa - stanowiąca ocenę całokształtu działalności gospodarczej firmy, łącznie z jej efektem koocowym w postaci wyniku finansowego oraz stanu majątkowo - finansowego. Najczęściej używa się tu analizy wskaźnikowej. 1.4 Źródła informacji: * Prospekt emisyjny * Okresowe i roczne raporty * Analizy rynkowe * Informacje ekonomiczne z otoczenia spółki * Spotkania z zarządami spółek Prospekt emisyjny - Dokument o charakterze informacyjnym, publikowany przez emitenta papierów wartościowych, skierowany do potencjalnych akcjonariuszy. Powinien zawierad informacje na temat rodzaju oferty i jej adresata, sposobu przeprowadzenia emisji oraz szczegółowe informacje o sytuacji finansowej emitenta. Może mied formę jednego lub kilku dokumentów tj.: dokument rejestracyjny, dokument ofertowy i dokument podsumowujący. Prospekt emisyjny ma ważnośd 12 miesięcy od daty wydania go publicznej wiadomości. Nad ważnością prospektu emisyjnego czuwa KOMISJA NADZORU FINANSOWEGO. Jeśli oferta dotyczy mniej niż 100 osób, emitent nie jest zobowiązany do tworzenia prospektu emisyjnego. Analiza rynkowa - Zespół czynności, które zmierzają do powstania racjonalnych przesłanek podejmowania decyzji bieżących, które dotyczą obsługi rynku we wszystkich wymiarach na podstawie przeprowadzonych badao rynkowych. Wykorzystuje ona dane pozyskiwane poprzez badanie rynku. Analiza ta jest określana jako chwilowa rejestracja struktury zachowania się rynku w określonym czasie i miejscu. 4

5 1.5 Aktywnośd gospodarcza: Pomimo iż przyszłośd nie będzie dokładnie odzwierciedlad wydarzeo z przeszłości, dokładna analiza historycznych danych umożliwia nam zrozumienie zależności zachodzących pomiędzy ważnymi zmiennymi i sformułowanie podstaw przyszłych prognoz. Aktywnośd gospodarcza społeczeostwa wpływa na efektywnośd inwestycji. W okresie rozkwitu gospodarczego ceny akcji zachowują się lepiej. Produkt Krajowy Brutto, określając łączną wartośd dóbr i usług wytworzonych w gospodarce danego kraju jest najbardziej ogólna miarą aktywności gospodarczej. Zmiany poziomu PKB badamy analizując 4 podstawowe zmienne leżące u podstaw aktywności gospodarczej: * Przewidywany wzrost wielkości zatrudnienia w gospodarce * Trend zmian średniej liczby godzin przepracowanych w tygodniu * Trend zmian produkcji przypadającej na roboczogodzinę, czyli wskaźnik wydajności siły roboczej * Zmiany poziomu cen Wartości te służą jako podstawowe zmienne w modelach służących do prognozowania wartości PKB. Długoterminowe dane dotyczące wzrostu gospodarczego, stopa wzrostu nominalnego i realnego PKB oraz Indeksu produkcji przemysłowej (USA): Cykle gospodarcze. Są dla inwestora równie ważne jak długoterminowe trendy główne. Średnia długośd 30 cykl dla wyniosła 51 miesięcy. Długi okres wzrostu gospodarczego skutkuje dużym zainteresowaniem rynkiem akcji. Każdy cykl jest odzwierciedleniem szczególnych cech wpływających na jego długośd. Inwestorzy muszą nieustannie rozważad przyczyny leżące u podstaw występowania cykli gospodarczych i ich wpływ na przyszły wzrost zysków. Zyski przedsiębiorstw - Procentowy udział zysków przedsiębiorstw w PKB charakteryzuje się większą zmiennością niż statystyki dotyczące PKB lub produkcji przemysłowej i mają znaczący wpływ na ceny akcji i wypłacane dywidendy. Kursy Akcji - Zmiennośd cen akcji zwiększa poziom ryzyka, które musi byd brane pod uwagę przez inwestora. 5

6 Wskaźnik cena/zysk - Wartości wskaźników ulegają codziennym zmianom wraz ze zmianami cen akcji więc nie mogą byd stosowane jako ostateczne mierniki wartości wewnętrznej. Pokazują renomę jaką cieszy się spółka wśród inwestorów oraz pomagają określid momenty, w których spekulacja lub przesadne oceny złych wiadomości wpływają na aktualne poziomy cenowe. Stopy procentowe - Są one ceną płaconą za środki które są przedmiotem pożyczki. Na rynku, istnieje wiele alternatywnych inwestycji konkurujących o dostępne środki. Inwestor lokując fundusze szuka najwyższej możliwej do osiągnięcia stopy zwrotu przy danym poziomie ryzyka. Mądre inwestowanie wymaga zrozumienia mechanizmów zmian stóp procentowych i innych stóp zwrotu z inwestycji oraz znajomości danych historycznych. Inflacja - Akcje często traktowane są jako dobre zabezpieczenie przed inflacją. Spowodowane jest to założenie stałego wzrostu zysków i dywidend spółek oraz stałego wzrostu wartości akcji. Akcje spisują się słabo w okresie przyspieszania inflacji, ale mogą zniwelowad jej efekt pod warunkiem że zyski spółek oraz dywidendy przez nie wypłacane będą wzrastad wg stopy przewyższającej średnią stopę inflacji. Dane historyczne pokazują, że ceny akcji rosną dośd szybko w momencie dostatecznego zwolnienia inflacji odbijając się od dna utworzonego w okresie wysokiej inflacji. 1.6 Mądrości inwestorów i konkluzje: Co nam powie David Dreman? Będąc zwolennikiem analizy fundamentalnej uważa on że kursy akcji odchylają się od głównego trendu o 40 % w górę w i dół. Zadaniem analizy fundamentalnej jest wskazanie spółek których kursy są chwilowo w poniżej głównego trendu. Inwestowanie w wartośd: Warren Buffet jego główną bronią jest analiza fundamentalna, przy pomocy której stara się wyznaczyd wartośd wewnętrzną akcji, która powinna byd wyższa, niż aktualny kurs. Metoda inwestowania Warrena Buffetta określana jest mianem inwestowania w wartośd. Analiza fundamentalna czy techniczna? Jednocześnie!! Fundamentalna analiza ma za zadanie udzielid nam odpowiedzi w jakie akcje inwestowad a techniczna kiedy tego dokonad. Od czego należy zacząd? Zaczynamy od zbadania kilku wskaźników, jak: * C/Z - Cena/Zysk * C/WK Cena/ Wartośd Księgowa * C/S - Cena/Sprzedaż * C/PG Cena/Przepływy Gotówkowe * C/EBIT Cena/Earnings Before Interest and Tax 1.7 Źródła: [1] John C Ritchie Analiza fundamentalna [2] [3] [4] [5] [6] 6

7 2. Analiza Fundamentalna 2 - wskaźniki spółek Wstęp W tym rozdziale zostanie przybliżone zagadnienie analizy fundamentalnej. Zostaną też omówione podstawowe wskaźniki spółek, które to są najczęściej stosowane w niej stosowane. Spis zagadnieo: 2.1. Analiza fundamentalna opis zagadnienia Analiza fundamentalna zastosowanie Cele analizy fundamentalnej Etapy analizy fundamentalnej Analiza wskaźnikowa opis zagadnienia Wskaźniki płynności Wskaźniki zadłużenia Wskaźniki rentowności Wycena akcji Wady oraz skutecznośd analizy fundamentalnej Analiza fundamentalna opis zagadnienia Analiza fundamentalna - polega na ocenie ekonomiczno-finansowej danej spółki akcyjnej i jej otoczenia gospodarczo-społecznego w celu określenia przyszłego kształtowania się cen jej akcji w dłuższym okresie czasu. Ocena ta dotyczy: + Kondycji ekonomiczno-finansowej spółki + Jej pozycji na rynku + Możliwości rozwoju W analizie fundamentalnej korzysta się z informacji dotyczących oczekiwao w zakresie ogólnej sytuacji gospodarczej, jak i w poszczególnych sektorach gospodarki, a także informacji o spółkach, które stanowią podstawę prognozy zysków, dywidend i przyszłych kursów akcji analizowanej spółki. 2.2 Analiza fundamentalna zastosowanie Analiza fundamentalna służy do wyszukiwania spółek, których akcje będą osiągad wyższe niż obecnie ceny. Za jej pomocą badane są podstawy długotrwałego powodzenia spółki, czyli ustalana jest solidnośd fundamentów, na jakich opiera się jej funkcjonowanie. Dotyczy zawsze konkretnego emitenta papierów wartościowych oraz bliższego i dalszego jego otoczenia. Wyznacznikiem atrakcyjności spółki, jako podmiotu długookresowej i efektywnej alokacji kapitału, jest: + cena akcji, + solidnośd fundamentów spółki, która jest gwarancją jej trwałego i efektywnego rozwoju W długim okresie występują istotne zależności między zyskiem spółki, a oceną jej akcji na rynku giełdowym. Dlatego też przy ocenie atrakcyjności inwestycji długoterminowej w papiery wartościowe analiza fundamentalna umożliwia podjęcie trafnej decyzji inwestycyjnej. Dzięki niej inwestor może uniknąd błędnego wyboru spółki zagrożonej bankructwem lub wyboru niewłaściwego czasu zakupu lub sprzedaży akcji. 2.3 Cele analizy fundamentalnej Celem idealnym analizy fundamentalnej jest wyszukanie spółek wykazujących tendencje rozwojowe, przynoszących zyski, i co za tym idzie, odpowiednio duże dywidendy oraz wzrost cen akcji. Do najbardziej podstawowych celów analizy fundamentalnej możemy zaliczyd : + Przygotowanie informacji niezbędnych do ustalenia wartości spółki i oszacowanie wielkości jej zysków w przyszłości oraz określenie spodziewanej skali zmian cen akcji 7

8 + Ustalenie wewnętrznej rzeczywistej wartości akcji, która byłaby dla inwestora ceną odniesienia do notowanych kursów na giełdzie, czyli ustalenie stopnia przewartościowania lub niedowartościowania cen akcji + Analiza konkurencyjnych spółek, w celu ustalenia listy spółek lepszych od analizowanej spółki 2.4 Etapy analizy fundamentalnej W analizie fundamentalnej wyróżnia się pięd podstawowych etapów: A. Analiza makroekonomiczna B. Analiza sektorowa C. Analiza sytuacyjna spółki D. Analiza finansowa spółki E. Wycena akcji spółki Ad. A. Analiza makroekonomiczna - polega na ogólnej ocenie atrakcyjności inwestowania na danym rynku finansowym (głównie na rynku akcji). Atrakcyjnośd ta zależy od sytuacji gospodarczej, prowadzonej polityki gospodarczej i od ryzyka inwestycyjnego w danym kraju. Należy również zwrócid uwagę na kwestie globalne, związane z sytuacją polityczną i ekonomiczną na świecie, które mogą mied wpływ na rynek akcji w danym kraju. Ad. B. Analiza sektorowa - Polega na ocenie atrakcyjności inwestycyjnej spółek (przynajmniej większości) należących do danego sektora. Ad. C. Analiza sytuacyjna spółki - Ma na celu ustalenie rangi spółki w sektorze i na rynku, a także perspektyw rozwoju z punktu widzenia wyłącznie czynników pozafinansowych, tzw. miękkich. Ad. D. Analiza finansowa spółki - Jest najistotniejszą częścią analizy fundamentalnej. Stanowi podstawę do wyceny rzeczywistej wartości akcji danej spółki, a zarazem jest pomocna w podejmowaniu ostatecznej decyzji inwestora. Jej celem jest ustalenie kondycji finansowej spółki (analizowanej na podstawie sprawozdania finansowego) oraz warunków gwarantujących wzrost zdolności kreowania zysku i dalszego rozwoju. 2.5 Analiza wskaźnikowa opis zagadnienia Analiza wskaźnikowa jest jednym z podstawowych narzędzi analizy sprawozdania finansowego. Odgrywa istotną rolę w analizie fundamentalnej. Pomaga inwestorom w podjęciu decyzji inwestycyjnej. Polega na ocenie sprawozdania finansowego spółki za pomocą zestawu specjalnie przygotowanych wskaźników. Standardowy zestaw wskaźników obejmuje następujące grupy: + Wskaźniki płynności + Wskaźniki zadłużenia + Wskaźniki rentowności + Wskaźniki wartości rynkowej Wskaźniki płynności Płynnośd finansowa jest to jedna z najważniejszych charakterystyk spółki. Płynnośd jest określana jako zdolnośd spółki do wywiązywania się z bieżących zobowiązao. Utrata płynności może prowadzid do niewypłacalności, a następnie do upadłości spółki. Wynika z tego, że zmniejszenie płynności przez spółkę jest sygnałem ostrzegawczym dla inwestora. Wymienione zostanie teraz kilka podstawowych wskaźników płynności spółek: + Cost Of Goods Sold (ang. Koszt Wyrobów Sprzedanych) - obejmuje wszystkie koszty pośrednie i bezpośrednie związane z wytworzeniem wyrobów sprzedanych + EBIT (ang. Earnings Before deducting Interest and Taxes) - jest to zysk operacyjny, czyli zysk przed odliczeniem podatków i odsetek + Wartośd bieżąca netto (ang. Net Present Value, w skrócie NPV) - jest to stosunek bieżącej wartości wpływów do wartości nakładów + TAT (ang. total asset turnover) - stosunek efektywności aktywów "sprzedaż" do "aktyw ogółem + CR (ang. current ratio - wskaźnik płynności bieżącej) - stosunek aktywów bieżących (obrotowych) do pasywów bieżących (zobowiązao krótkoterminowych) 8

9 + QR (ang. quick ratio - wskaźnik płynności szybkiej)- stosunek aktywów bieżących (obrotowych) pomniejszonych o zapasy i rozliczenia międzyokresowe czynne (jeśli występują) do pasywów bieżących (zobowiązao krótkoterminowych) + Cash Ratio (wskaźnik płynności gotówkowej) - stosunek inwestycji krótkoterminowych do pasywów bieżących (zobowiązao krótkoterminowych) + ACP (ang. average collection period) - stosunek przychodów ze sprzedaży do przeciętnego stan należności z tytułu dostaw 2.7 Wskaźniki zadłużenia Zadłużenie spółki jest ważnym czynnikiem, który powinien byd brany pod uwagę przy ocenie spółki przez inwestora. Analiza dotyczy tu długu długoterminowego, tzn. takiego który został zaciągnięty na potrzeby rozwoju spółki. Zadłużanie się jest do pewnego stopnia pozytywnym zjawiskiem, gdyż po pierwsze spółka pozyskuje kapitał na rozwój w sytuacji braku innych możliwości finansowania długoterminowych projektów inwestycyjnych, a po drugie występuje efekt dźwigni finansowej, umożliwiający zwiększenie stopy zwrotu z inwestycji. Pozytywny efekt zadłużania działa tylko do pewnego stopnia. Gdy dług jest zbyt wysoki mogą wystąpid kłopoty z jego spłaceniem. Wskaźniki zadłużenia pozwalają na diagnozę tej sytuacji. Wskaźniki zadłużenia analizują w jakim stopniu spółka jest zadłużona oraz jaką ma zdolnośd do obsługi tego zadłużenia. Opisane zostaną najczęściej występujące wskaźniki zadłużenia spółek: + Wskaźnik zadłużenia (debt ratio DR) współczynnik ogólnego zadłużenia (kwota bieżących zobowiązao i zobowiązao długoterminowych) do sumy aktywów. Wskaźnik ogólnego zadłużenia informuje jaka częśd majątku jest finansowana przez zadłużenie + Wskaźnik pokrycia odsetek (Times interest-earned ratio) jest ilorazem zysku przed spłatą odsetek i opodatkowaniem oraz sumą odsetek należnych. Miara zdolności przedsiębiorstwa do spłaty odsetek swojego długu + Wskaźnik zadłużenia do kapitału własnego (debt-to-equity ratio) wskazujący na powiązanie kapitału własnego i długu (zobowiązao), wykorzystywany w finansowaniu majątku spółki. Miara długu do kapitału własnego + Wskaźnik długu do ogółu środków finansowych (Debt to Total Funding Ratio) - miara długu do ogółu środków finansowych 2.8 Wskaźniki rentowności Interpretowane są jako stopy dochodu, a więc w sposób podobny, jak inwestor mierzy dochody z własnych inwestycji. Wskaźniki rentowności informują, na ile rentowna jest spółka, tzn. jaka jest relacja zysku osiąganego przez spółkę do innych charakterystyk działalności spółki. Służą do badania szybkości zwrotu zaangażowanego w spółce kapitału. Do podstawowych wskaźników rentowności należą: + Stopa zysku z kapitału własnego ROE (return of equity) - Obrazuje ona skutecznośd decyzji operacyjnych, finansowych i inwestycyjnych spółki, a więc jest miarą pomnażania zaangażowanego kapitału + Stopa zysku z aktywów ROA (return on assets) - Stopa ta informuje o wielkości czystego zysku otrzymanego z jednostki sprzedaży, a więc o tym, jaka częśd obrotu ostatecznie zamieniła się w zysk pozostający w spółce do podziału w postaci dywidendy lub wzrostu kapitału własnego Pozostałe wskaźniki rentowności: + ROI (ang. return on investment) zwrot z inwestycji + ROIC (ang. return on invested capital) zwrot na zainwestowanym kapitale + NPM (ang. net profit margin) rentownośd sprzedaży netto + ROCE (ang. return on capital employed) rentownośd zaangażowanego kapitału, współczynnik określający wydajnośd oraz rentownośd inwestycji + IRR (ang. internal rate of return) wewnętrzna stopa zwrotu, rentownośd wewnętrzna + marża brutto (ang. gross margin) stosunek zysku brutto ze sprzedaży do przychodów + stopa zysku (ang. profit margin) stosunek wysokości zysku do obrotu 9

10 2.9 Wycena akcji Po uzyskaniu korzystnych wyników z poprzednich etapów analizy fundamentalnej oraz po podjęciu decyzji zakupu akcji pojawia się problem wyceny akcji. Wycena akcji polega na ustaleniu jej wartości w celu zidentyfikowania akcji niedowartościowanych (które można kupid) lub przewartościowanych (które można sprzedad). Służy więc do ustalenia sprawiedliwej ceny akcji, tzn. ceny, która odpowiadałaby rzeczywistej wartości. W przypadku obracania akcjami firm najprościej rzecz ujmując chodzi nam o podjęcie odpowiedniej decyzji: + Wartośd wewnętrzna > Ceny rynkowej KUPUJ! + Wartośd wewnętrzna = Cena rynkowa CZEKAJ! + Wartośd wewnętrzna < Cena rynkowa SPRZEDAJ! 2.10 Wady oraz skutecznośd analizy fundamentalnej Do podstawowych wad analizy fundamentalnej można zaliczyd następujące aspekty: + Spółka, której zyski rosły do tej pory, będzie umacniad się nadal w rzeczywistości zyski spółek nie rosną dlatego, że robiły to w niedalekiej przeszłości, lecz dlatego, że spółki są znakomicie zarządzane, dysponują coraz lepszą technologią i są świetnie promowane + Tempo wzrostu utrzyma się na obecnym poziomie + W życiu gospodarczym nie występują żadne fluktuacje - w gospodarce kapitalistycznej występują ekspansje i recesje, których skutki odczuwają niemal wszystkie przedsiębiorstwa + Brak uwzględnienia faktu, że ceny rynkowe wyprzedzają wiedzę fundamentalną + Przyjęcie założenia o utrzymaniu się obecnych tendencji ujawnianych w raportach finansowych. W prawdziwym życiu gospodarczym tendencje się zmieniają, co powoduje, że prognozowanie staje się znacznie utrudnione Sens analizy fundamentalnej polega nie na wskazaniu firm dobrych, ale na wyselekcjonowaniu spółek, które są lepsze niż ktokolwiek może przypuszczad, czy też sądzid. Analogicznie firmy kiepsko postrzegane przez rynek mogą stanowid doskonałe okazje inwestycyjne, jeśli oczywiście nie są aż tak złe jak to się powszechnie wydaje. Nie wystarczy zatem przeprowadzenie dobrej analizy fundamentalnej - zarobid można jedynie wtedy kiedy przeprowadzona analiza jest lepsza niż analiza konkurencji. Przeciwnicy analizy fundamentalnej bardzo często podważają możliwośd uwzględnienia bardzo dużej liczby różnego rodzaju ryzyk w sporządzanej wycenie spółki, w tym m.in. ryzyka stopy procentowej związane ze zmianą podstawowych stóp procentowych na rynku, ryzyka kursów walut na rynku, ryzyka siły nabywczej - zwane też ryzykiem inflacji, ryzyka politycznego związanego ze zmianami legislacyjnymi, podatkowymi itp. Orędownicy psychologii zmiany wyceny spółki uważają, że gdy cena spółki, po uformowaniu kolejnego szczytu cenowego, zaczyna zniżkowad a wszystkie informacje dotyczące danej akcji są niezmiernie pozytywne, wyniki finansowe zgodne z oczekiwanymi, spółka wypuszcza na rynek nowe produkty, a analitycy fundamentalni prześcigają się w podnoszeniu prognoz zysków (spółka może nawet znaleźd się na pierwszej stronie poczytnego periodyku finansowego), oznacza to, że zaczyna zmieniad się stosunek podaży do popytu na akcje tej firmy. Gdy efekt braku kupujących zostanie już raz obrany, zaskoczenie zmienia się w strach i spadek ulega przyspieszeniu. Jeden z analityków zmniejsza prognozy oczekiwanych zysków, co wywołuje panikę. Inni analitycy idą w jego ślady i, nie chcąc paśd ofiarą panicznej wyprzedaży, również obniżają swoje prognozy szacowanych zysków. Czy zatem analiza fundamentalna ma sens? Z całą pewnością należy obserwowad rekomendacje różnych specjalistycznych instytucji, ale przy tak krótkim horyzoncie czasowym inwestycji ich rola jest dośd ograniczona. Mimo tego, inwestor powinien zwracad uwagę na informacje dochodzące z otoczenia parkietu i próbowad je jak najlepiej wykorzystywad. 10

11 3. Metody analizy technicznej wskaźniki podstawowe Wstęp W tym rozdziale dowiesz się czym jest analiza techniczna. Przedstawione zostaną tutaj podstawowe pojęcia i przesłanki, na których bazuje analiza techniczna. Ponadto zostaną tutaj przedstawione podstawowe narzędzia używane w analizie technicznej. Spis zagadnieo: 3.1 Podstawowe pojęcia Narzędzia Linie wsparcia/oporu Średnie kroczące Oscylatory Źródła Podstawowe pojęcia Analiza techniczna (inaczej analiza wykresów) zbiór technik mających na celu prognozę przyszłych cen (kursów) papierów wartościowych, walut czy surowców na podstawie cen historycznych. Zadaniem analizy technicznej jest wyznaczenie momentów, kiedy warto jest dany papier wartościowy kupid, a kiedy sprzedad. Wsparciem prognoz są liczne wskaźniki. W przeciwieostwie do analizy fundamentalnej wskaźniki makroekonomiczne, analizy branżowe czy raporty ogłaszane przez spółkę nie są brane pod uwagę w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych. Wszystkie potrzebne do prognozy informacje odczytuje się z wykresu historycznej zmienności cen. Modele analizy technicznej zakładają, że ceny akcji zmieniają się według możliwych do zaobserwowania, powtarzalnych schematów. Zależnie od zastosowanego modelu można zauważyd powtarzalnośd pewnych figur geometrycznych lub zachowanie wskaźników statystycznych. Analiza techniczna powinna byd stosowana równolegle z analizą fundamentalną. Analiza fundamentalna odpowiada na pytanie: "jaki walor kupid lub sprzedad?" zaś analiza techniczna: "kiedy to uczynid?". (1) Podstawowe zasady: Ceny poruszają się w trendach Założenie, że zmiany cen odbywają się w ramach ruchów nazywanych trendami jest jednym z podstawowych i ma zasadnicze znaczenie w badaniu i ocenie wykresów. Identyfikacja i śledzenie trendów cenowych pozwala utrzymywad na rynku pozycje zgodne z ich kierunkiem i odnajdowad sygnały ich zakooczenia. Rynek jest mechanizmem, który dyskontuje wszystko Dyskontująca funkcja rynku polega na założeniu, że aktualna cena instrumentu odzwierciedla czynniki i informacje wpływające na jego wycenę. Przesłanki fundamentalne, polityczne, psychologiczne, jak również inne sygnały kształtują oczekiwania uczestników wpływając na wzajemne relacje popytu i podaży. Analiza techniczna skupia się więc na badaniu ceny rynkowej jako efektu tych proporcji w danym okresie. Historia się powtarza Zasada ta ma swe źródło w psychologii rynku i zakłada, że pewne wzorce zachowao inwestorów mają tendencje do powtarzania się. Te historyczne układy mogą byd skuteczną wskazówką dla prognozowania ruchów cen. Założenie to sprowadza się więc do tezy, że badanie kształtowania się cen w przeszłości i porównywanie ich ze stanem obecnym jest środkiem do zrozumienia przyszłości. 11

12 3.2 Narzędzia Trendy Zmiany cen na rynku odbywają się w ramach pewnych ruchów, określanych mianem TRENDU. W zależności od kierunku tych zmian trend można podzielid na: wzrostowy (rynek byka, hossa) spadkowy (rynek niedźwiedzia, bessa) horyzontalny (boczny, neutralny) Z uwagi na czas trwania, trendy można podzielid na: długoterminowe są to ruchy trwające co najmniej 1 rok, a ich charakter zależy od oczekiwao co do stanu i perspektyw gospodarki na poszczególnych etapach jej cyklu koniunkturalnego, średnioterminowe stanowią korekty trendu głównego i trwają zazwyczaj od kilku tygodni do 6 miesięcy, krótkoterminowe trwające od jednego do kilku tygodni, są korektami trendu wtórne Rysunek 1: Przykładowe trendy (niebieskie linie) długo, średnio i krótkoterminowe Podstawowe narzędzia identyfikacji trendów to: sekwencje szczytów i dołków, linie trendu (kanały trendu), średnie ruchome. Formacje Formacje są pewnymi wzorami powstającymi na wykresach odzwierciedlającymi wzajemne relacje popytu i podaży, na podstawie których możliwe jest przewidywanie zachowania rynku. Analiza techniczna wyróżnia dwa podstawowe typy formacji liniowych: Formacje zmiany (odwrócenia) trendu świadczące o słabnięciu dotychczasowej tendencji i sygnalizujące możliwośd jego zmiany. Formacje kontynuacji trendu reprezentujące okres przejściowy w dotychczasowym trendzie (np. w celu skorygowania cen). Ich pojawienie się zapowiada, że dotychczasowy kierunek ruchu zostanie najprawdopodobniej utrzymany. Do podstawowych zasad interpretacji i oceny formacji należą: Identyfikacja trendu, w ramach którego pojawia się formacja Wielkośd formacji oraz czas trwania tendencji im większa formacja i poprzedzający ją ruch tym większe potencjalne zmiany z niej wynikające, 12

13 Wielkośd formacji odwrócenia i kontynuacji zazwyczaj formacje zmiany kształtują się dłużej niż formacje kontynuacji, Rozkład wolumenu podczas powstawania formacji potwierdzenie formacji przez kształtowanie wolumenu. Przykładowa formacja: Głowa i Ramiona: jest to formacja zmiany trendu wzrostowego. Stan rynku: Rysunek 2: Utrzymuje się trend wzrostowy, a walor osiąga nowy szczyt, po którym występuje spadkowa korekta. Kolejna zwyżka kooczy się poniżej poprzedniego wierzchołka. Jest to oznaka słabnięcia potencjału dotychczasowego trendu, a zarazem sygnał ostrzegawczy przed możliwą zmianą kierunku. Wskaźniki Wskaźniki techniczne są jednym z najpopularniejszych narzędzi stosowanych w analizie technicznej. Wskaźnik jest rodzajem matematycznej formuły wykorzystującej różne wielkości rynkowe ( np. cena czy wolumen) w celu przewidywania zmian cen oraz potencjalnych punktów zwrotnych na rynku. Trzy grupy wskaźników stosowanych w analizie technicznej: Wskaźniki śledzące trend jak wskazuje nazwa ich zadaniem jest identyfikacja kierunku trendu na rynku. Nie informują one o możliwych zmianach tendencji. Ich cechą jest pewne opóźnienie w stosunku do aktualnego ruchu, wobec tego najlepsze wskazania dają przy wyraźnych średnio i długoterminowych trendach, a nie sprawdzają się w okresie wahao horyzontalnych. Do najpopularniejszych w tej grupie można zaliczyd średnie ruchome, MACD, MACD-Histogram System kierunkowy (ADX), On Balance Volume (OBV). Oscylatory służą do rozpoznawania punktów zwrotnych trendu. Reagują równocześnie, a często nawet z wyprzedzeniem na zmiany cen. Dobrze funkcjonują w okresach konsolidacji oraz na rynkach o dużej zmienności i amplitudzie wahao cen. Do tej kategorii należą między innymi ROC, RSI, Momentum, CCI, Ultimate, Stochastic, Williams %R. Wskaźniki nastroju są to wskaźniki bazujące na psychologii inwestorów, pozwalają weryfikowad nastroje uczestników i stan otoczenia rynku. Wskaźniki nastroju służą do oceny ogólnego klimatu inwestycyjnego, od którego zależy z kolei zastosowana strategia. W tej grupie można dodatkowo wyodrębnid: Wskaźniki monetarne i makroekonomiczne wykorzystują przede wszystkim dane ekonomiczne, a ich zadaniem jest przedstawienie otoczenia ekonomiczno-gospodarczego rynku. Można do nich zaliczyd: stopy procentowe, podaż pieniądza, inflację, poziom deficytu obrotów bieżących, deficyt handlowy, zadłużenie przedsiębiorstw. 13

14 wskaźniki sentymentu mają na celu ocenę nastrojów i oczekiwao panujących wśród inwestorów, które są jednym z najważniejszych wyznaczników wpływających na kierunek zmian cen. Do tej grupy należą miedzy innymi: wskaźnik kupna sprzedaży niepełnych pakietów, wartośd premii indeksowych kontraktów futures, czy stosunek raportów analitycznych prognozujących hossę do przewidujących bessę. W warunkach polskich dostępnośd danych do tej grupy wskaźników jest niestety ograniczona i można wykorzystywad jedynie nieliczne z nich, jak chociażby wielkośd premii kontraktów futures. wskaźniki szerokości rynku dotyczą rynku jako całości (mierzonego zmianami indeksów), a ich głównym zadaniem jest pokazanie aktywności, presji i wzajemnych relacji poszczególnych stron rynku w danym momencie. Oprócz ceny najczęściej wykorzystują one wolumen transakcji mierząc natężenie oczekiwao popytu i podaży na rynku. Do tej grupy można zaliczyd chociażby stosunek liczby spółek rosnących do spadających, stosunek wolumenu papierów zwyżkujących do zniżkujących, oraz dośd popularny wskaźnik Arms a (TRIN) Linie wsparcia/oporu Bazują na normalnych ludzkich reakcjach kto sprzedał akcje, widząc ich dalszą zwyżkę tuż po ich sprzedaży chce je odkupid po cenie sprzedaży, kto kupił, a ceny zniżkowały po zakupie chce je sprzedad po cenach zakupu, aby nic nie stracid. Reakcje te powodują wytworzenie się linii na wykresach słupkowych. Są to linie wspierające i oporu. Linia wspierająca wyznacza poziom kursu, przy którym popyt na dane akcje jest wystarczająco silny, aby przeciwdziaład dalszej zniżce jej ceny. Linia oporu wyznacza poziom notowao, przy którym podaż na daną akcję jest wystarczająco silna, aby przeciwdziaład dalszej zwyżce jej ceny. Wzmożone obroty pozwalają na stosunkowo łatwe zidentyfikowanie tych linii. Linia wsparcia po przebiciu może stad się linią oporu (2). Możliwa jest również odwrotna sytuacja. 14

15 Pivot points Pivotpoint = cena maksymalna + cena minimalna + cena zamknięcia 3 Pivot point są używane w analizie technicznej do wyznaczania punktów wsparcia i oporu na rynkach akcji, instrumentów pochodnych i na rynku walut. R1 (pierwszy poziom oporu) R1 = pivotpoint + pivotpoint cena minimalna = 2 pivotpoint cena minimalna S1 (pierwszy poziom wsparcia) S1 = pivotpoint cena maksymalna pivotpoint = 2 pivotpoint cena maksymalna R2 (drugi poziom oporu) R2 = pivotpoint + (R1 S1) = pivotpoint + (cena maksymalna cena minimalna) S2 (drugi poziom wsparcia) S2 = pivotpoint (R1 S1) = pivotpoint (cena maksymalna cena minimalna) 3.4 Średnie ruchome Średnie ruchome są jednymi z najpopularniejszych wskaźników zaliczanych do grupy śledzących trend. Jak sugeruje sama nazwa jest to średnia z określonej ilości danych, a ich liczba nazywana jest okresem średniej. Konstrukcja średnich powoduje, że podążają one za trendem informując o jego charakterze, tempie czy też odwróceniu. Z uwagi na opóźnienie w stosunku do aktualnych notowao nie są one jednak narzędziem prognozowania zasięgu ruchów, czy też punktów zwrotnych. Rysunek 3: Przykładowe przebiegi średnich w zależności od wielkości okresu 15

16 Średnie kroczące są wskaźnikiem najczęściej używanym przez inwestorów. Zasadniczo służą do wygładzania wykresu ceny oraz wyznaczania trendów. Mówiąc o średniej mamy na myśli średnią z cen zamknięcia/otwarcia/minimum/maksimum z X okresów z przeszłości. To z jakiej ceny będzie wyznaczana średnia zależy od inwestora. Najpopularniejszą ceną jest oczywiście cena zamknięcia Jak wszystkie wskaźniki także i średnia ma ułatwid prognozowanie przyszłych zmian ceny. Przez obserwację wcześniejszego ruchu średniej można przewidzied główny ruch ceny. Jest wiele rodzajów średnich, każdy z nich różni się od siebie sposobem wyznaczania aktualnej wartości. Jedne średnie szybciej reagują na zmiany ceny (EMA, WMA) inne wolniej (SMA). Aby to zobrazowad spójrzmy na poniższy wykres. (3) Bardzo często wykorzystywanymi średnimi są: SMA, WMA, oraz EMA. Ich porównanie prezentuje wykres poniżej, natomiast dalej przedstawiamy opis każdej z nich. 16

17 Średnia SMA Średnia arytmetyczna. p i cena otwarcia / zamknięcia z danego okresu n ilośd okresów SMA = p 1 + p p n n Im większa jest ilośd okresów brana pod uwagę przy wyznaczaniu średniej tym wolniej reaguje ona na zmiany zachowania rynku. Analiza większej ilości okresów pozwala na wyznaczenie trendów głównych w strategiach długoterminowych. Średnia WMA Średnia arytmetyczna ważona p M cena otwarcia / zamknięcia z danego okresu n liczba okresów branych pod uwagę WMA = np M + (n 1)p M p M n+2 + p M n+1 n + (n 1) Średnia ta jest bardzo czuła na zmiany kierunku, w jakim podąża cena, jednak jest wolniejsza od średniej EMA. Średnia EMA W porównaniu z prostą średnią ruchomą lepszym narzędziem badania trendu jest średnia ruchoma wykładnicza. W przeciwieostwie do prostej średniej ruchomej przywiązuje ona większą wagę do najbardziej aktualnych cen i co za tym idzie szybciej reaguje na ich zmiany. Lepsze rezultaty od posługiwania się jedną średnią ruchomą daje użycie dwóch średnich. Jeśli porównamy 2 średnie ruchome wykładnicze - krótko- oraz długookresową, możemy określid jak zmieniają się nastroje graczy na giełdzie. Do analiz najczęściej używane są średnie 12- oraz 26- dniowe. Krótsza, 12-dniowa średnia ruchoma (linia niebieska) z cen zamknięcia wskazuje na aktualny nastrój tłumu. Jest bardziej czuła na zmiany cen, pozwala dogonid najnowsze trendy. Natomiast średnia 26-dniowa (linia czerwona) wskazuje na nastrój tłumu w dłuższym przedziale czasu. Jeżeli 12-dniowa średnia ruchoma wykładnicza przecina średnią 26-dniową od dołu, oznacza to, że od tego momentu optymistyczne nastroje przeważają nad pesymistycznymi. Na rynku dominuje strona popytu, warto więc kupowad. Jeżeli dzieje się odwrotnie, tzn. jeśli średnia długoterminowa rośnie szybciej od krótkoterminowej, sprzedający zaczynają dominowad na giełdzie. (4) 17

18 MACD to opóźniony wskaźnik podążający za trendem. Jest to różnica dwóch średnich eksponencjalnych (wykładniczych): z 26 okresów oraz 12 okresów. Jako linię sygnału stosuje się dodatkowo średnią wykładniczą wskaźnika z 9 okresów. MACD najlepiej sprawdza się na rynkach o dużych wahaniach cen. Jako sygnały przyjmuje się: przecięcia ze średnią (przecięcie średniej z dołu jest sygnałem kupna, zaś z góry sygnałem sprzedaży) przecięcia poziomu równowagi (linii 0) dywergencje z wykresem instrumentu finansowego W analizie MACD można także stosowad klasyczne metody jak linie trendu, formacje oraz poziomy wsparcia i oporu. Rysunek 4: Przykładowy przebieg MACD (czerwona linia ciągła), średnia z 9 okresów (linia przerywana), trend (linia niebieska), linie oporu (zielona linia) 3.5 Oscylatory Oscylatory są wskaźnikami znacznie szybszymi od średnich kroczących. Przykładowe wskaźniki zaliczające się do tej grupy to: RSI, Oscylator stochastyczny, CCI RSI a - średnia wartośd wzrostu cen zamknięcia z y dni b - średnia wartośd spadku cen zamknięcia z y dni Interpretacja: RSI = RS RS = a b RSI na poziomie 100 zwiększa prawdopodobieostwo odwrócenia trendu na zniżkowy, RSI na poziomie 70 i więcej sygnał sprzedaży, RSI na poziomie 30 i mniej sygnał kupna, RSI na poziomie 0 zwiększa prawdopodobieostwo odwrócenia trendu na zwyżkowy. Oscylator stochastyczny Jest wskaźnikiem momentum służącym do porównywania cen zamknięcia do zakresu cen w danym okresie. Bazuje on na założeniu, że ceny zamknięcia kształtują się w górnych granicach swoich wahao w przypadku trendu wzrostowego, oraz w dolnych granicach wahao, w przypadku trendu spadkowego. 18

19 Składa się z dwóch linii: %D i %K %K = cenazamknięcia cenaminimalna cenamaksymalna cenaminimalna 100 %D jest średnią z trzech okresów linii %K Po zastosowaniu tych wzorów powstają dwie linie oscylujące na pionowej skali od 0 do 100. podobnie jak w przypadku RSI wartości skrajne wyznaczane są poziomami 80 i 20. Negatywna dywergencja istnieje wówczas, gdy linia D znajduje się powyżej poziomu 80, tworząc dwa opadające wierzchołki, przy nadal rosnących cenach. Natomiast, dywergencja pozytywna pojawia się w sytuacji, gdy linia D znajduje się poniżej poziomu 20 i kształtuje dwa wznoszące się dołki, przy spadających cenach. Sygnał sprzedaży pojawia się wówczas, gdy szybsza linia %K przecina wolniejszą linię %D powyżej poziomu 80, a sygnał kupna pojawia się wówczas, gdy linia %K przecina linię %D od dołu, tzn poniżej poziomu 20. (5) Commodity Chanel Index (CCI) mierzy odchylenie obecnej ceny waloru od jego statystycznej średniej w danym okresie. Podstawową zasadą interpretacji wskaźnika jest obserwacja dywergencji. Jeżeli nowe maksimum papieru nie znajduje potwierdzenia w postaci kolejnego wierzchołka CCI, jest to ostrzeżenie przed możliwym spadkiem. Analogicznie jeżeli kolejne dno CCI powstało powyżej poprzedniego, a papier zanotował nowe minimum można spodziewad się wzrostu. CCI może byd także wykorzystany jako miara wykupienia/wyprzedania rynku. Zazwyczaj jako poziomy graniczne przyjmuje sie +/- 100, ale można także zastosowad inne przedziały w zależności od preferencji (w przykładzie jest to wielkośd +/- 200). Wartości powyżej 100 sygnalizują wykupienie rynku, zaś poniżej 100 są oznaką wyprzedania. Ilustracja 1: Przykładowy przebieg CCI (czerwona linia), trend (niebieska linia); strzałkami zaznaczono szczyty i dołki 19

20 ROC Wskaźnik zmiany ROC (ang. Rate of change) jeden z popularniejszych wskaźników giełdowej analizy technicznej. Oznacza procentową zmianę ceny z obecnej sesji do ceny sprzed k sesji. Często podawana wartośd parametru k to 10 dla inwestycji średnioterminowych, zaś 5 dla krótkoterminowych. Wskaźnik ten obliczany jest w następujący sposób: Interpretacja: rateofcange = close today close Ndaysago close Ndaysago 100% Gdy cena i wskaźnik osiągają równocześnie maksimum wzmacnia się trend rosnący Gdy cena i wskaźnik osiągają równocześnie minimum wzmacnia się trend malejący Gdy wskaźnik spada(rośnie) i jednocześnie cena osiąga maksimum(minimum) oznacza to możliwośd zmiany trendu na przeciwny Gdy ROC długo pozostaje na jednym poziomie oznacza to zmianę trendu 3.6 Źródła: [1] Wikipedia ( *2+ Sztuka spekulacji Zenon Komar [3] [4] [5] Wikipedia ( 4. Analiza Techniczna wskaźniki zaawansowane Wstęp Ten rozdział jest kontynuacją poprzedniego. Przedstawione zostaną w nim wskaźniki zaawansowanej analizy technicznej. Spis zagadnieo: 4.1 Wskaźnik MOMENTUM Wskaźnik ACCELERATION ACCUMULATION/DISTRIBUTION LINE BALANCE OF POWER WSTĘGA BOLLINGERA FORCE INDEX MONEY FLOW INDEX Źródła Wskaźnik MOMENTUM (MTM) Wskaźnik Momentum jest podstawowym wskaźnikiem impetu kursu, prezentuje wielkośd zmiany ceny danego instrumentu w określonym przedziale czasowym. Momentum jest prostą różnicą dwóch wartości: kursu akcji na notowaniu n oraz kursu akcji na notowaniu o k poprzedzającym sesję n i wyraża się wzorem: Momentum = x n x n-k 20

21 Niebagatelny wpływ na zachowanie się wskaźnika ma czynnik czasu. Im mniejsza liczba obserwacji zostanie uwzględniona przy obliczaniu wskaźnika, tym bardziej będzie on wrażliwy na krótkoterminowe fluktuacje cen, analogicznie większa liczba obserwacji zmniejsza jego wrażliwośd. Sygnał transakcyjny otrzymasz z chwilą gdy oscylator przetnie linię zerową. Pamiętaj, aby zawierad transakcje z dominującym trendem. Wskaźnik Momentum analizuje się w oparciu o linię Signal lub przecięcie poziomu zerowego. W przypadku pierwszej interpretacji (patrz wykres wyżej), sygnał kupna (K) zostaje wygenerowany, gdy wskaźnik przebija od dołu niemalejącą linię Signal, zaś sygnał sprzedaży (S) zostaje wygenerowany, gdy wskaźnik przebija od góry nierosnącą linię Signal. Przy drugim sposobie analizy do generowania sygnałów K/S zostają wykorzystane momenty przecięcia poziomu zerowego. 21

22 4.2 ACCELERATION (ACC) Wskaźnik Acceleration (ACC) jest wskaźnikiem obliczanym na podstawie wskaźnika Momentum (typ 1) i jest używany przy inwestycjach krótkoterminowych. Interpretacja wskaźnika polega na obserwacji ekstremalnych poziomów wskaźnika. Osiąganie minimum przez wskaźnik często poprzedza osiągnięcie lokalnego minimum przez wykres kursu (przykład na wykresie - A), zaś osiąganie maksimum przez wskaźnik często poprzedza osiągnięcie lokalnego maksimum przez wykres kursu. 4.3 ACCUMULATION/DISTRIBUTION LINE (Acc/Dst) Wskaźnik akumulacji i rozdziału jest jednym ze wskaźników łączących ceny akcji z wolumenem obrotu i jest jednocześnie podstawowym wskaźnikiem w tej grupie. Zakłada on, że skala obrotów pozwala stwierdzid, czy dana akcja jest silna czy słaba. Acc / Dstn Acc / Dstn 1 on, xn xmin xmax xn, x max min gdzie: o n liczba akcji będących w obrocie w n-tym tygodniu n n cena akcji na koniec tygodnia x min, x min minimalna i maksymalna cena akcji w n-tym tygodniu x 22

23 Interpretacja wskaźnika akumulacji i rozdziału jest następująca: jeśli linia Acc/Dst jest rosnąca, oznacza to przewagę popytu nad podażą i rokuje korzystną sytuację na najbliższy tydzieo walor powinien zwyżkowad. Sytuacja odwrotna oznacza prawdopodobne spadki kursu i sugeruje decyzję o sprzedaży akcji. Należy również zwrócid uwagę na dynamikę zmian słabnąca dynamika najczęściej zapowiada odwrócenie się trendu. Wskaźnik służy do przewidywania zmian trendów na podstawie obserwacji dywergencji pomiędzy wykresem kursu akcji a przebiegiem wskaźnika. Jeśli na wskaźniku pojawia się trend zwyżkujący (A) przy kontynuacji spadku przez wykres kursu (B), zapowiadana jest zmiana trendu wykresu instrumentu. Analogicznie, zapowiadana jest zmiana trendu zwyżkującego w sytuacji, gdy kurs nadal rośnie (D), a na wskaźniku wytworzy się trend zniżkujący (C) - na pokazanym wykresie skutkiem tego jest korekta cen instrumentu (E). 4.4 BALANCE OF POWER (BOP) Wskaźnik ten mierzy siłę dwóch przeciwnych stron: 'niedźwiedzi' i 'byków', do przeciągnięcia ceny na swoje ekstremum. W praktyce obliczenie wskaźnika BOP sprowadza się do wzoru: BOP = (C - O)/(H - L) gdzie C - cena zamknięcia (close), O - cena otwarcia (open), H - maksimum (high), a L - minimum (low). Wyniki najczęściej uśrednia się z użyciem czternastodniowej średniej kroczącej i przedstawia się w formie wykresu oscylującego w skali od -1 do

24 Na wykresie wskaźnika BOP można wyznaczad linie trendu i interpretowad wskaźnik poprzez poszukiwanie dywergencji pomiędzy trendem wskaźnika a trendem kursu instrumentu jak i również poprzez ustalenie poziomu wykupienia i wyprzedania. W przypadku poszukiwania dywergencji między trendem instrumentu i trendem wskaźnika, zwyżkujący trend wskaźnika (A) przy jednoczesnym zniżkującym trendzie instrumentu (B) może świadczyd o bliskiej zmianie tendencji spadkowej. Analogicznie, odwrotna sytuacja ostrzega przed zakooczeniem trendu zwyżkującego. Druga interpretacja (patrz wykres powyżej) polega na wyznaczeniu poziomów wykupienia i wyprzedania dla wykresu BOP. Do analizy wskaźnika w ten sposób konieczne jest jednak wcześniejsze wyznaczenie tych dwóch poziomów indywidualnie dla każdego instrumentu na podstawie danych z przeszłych notowao. Górne ograniczenie tego obszaru wyznacza poziom wykupienia, natomiast dolne - poziom wyprzedania. Przy tego rodzaju interpretacji, sygnałem do zakupu będzie przebicie od dołu przez wskaźnik BOP linii wyprzedania (K), zaś sygnałem do sprzedaży przebicie od góry przez wskaźnik BOP linii wykupienia (S). 4.5 BOLLINGER BANDS - WSTĘGA BOLLINGERA (BOL) Wstęga Bollingera (Bollinger Bands) jest wskaźnikiem zmienności cen i wyznacza obszar, w którym powinna utrzymywad się cena instrumentu. 24

25 Wstęga Bollingera składa się z: środkowej wstęgi będącej n-okresową średnią ruchomą górnej wstęgi będącej k-krotnością n-okresowego odchylenia standardowego powyżej środkowej wstęgi dolnej wstęgi będącej k-krotnością n-okresowego odchylenia standardowego poniżej środkowej wstęgi Standardowo przyjmuje się: n = 20 i k = 2. Wstęga Bollingera jest pomocnym i bardzo efektywnym narzędziem przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. W praktyce obserwuje się odległośd górnej wstęgi od dolnej i przez to określa się zmiennośd rynku gdy zmiennośd ta jest duża wówczas dobrą strategią jest sprzedawanie przy górnej wstędze i kupowanie przy dolnej. Jeśli wstęgi są bardzo blisko siebie, znaczy to że rynek jest w konsolidacji w tej sytuacji należy poczekad na wybicie oraz otwarcie się wstęg. 4.6 FORCE INDEX (FI) Wskaźnik FI łączy w sobie ruch cen i wolumen i mierzy stan równowagi pomiędzy siłą 'byków' i 'niedźwiedzi' na rynku. Wykres samego wskaźnika jednakże jest raczej zmienny i nierówny, dlatego dla uzyskania lepszych efektów łączy się go z dwudniową kroczącą średnią wykładniczą (dla prognoz krótkoterminowych) lub z trzynastodniową kroczącą średnią wykładniczą (dla prognoz długoterminowych). 25

26 Wskaźnik prezentowany jest w formie graficznej jako wykres na skali oscylujący wokół zera. Kiedy wartośd wskaźnika FI jest większa niż 0, oznacza to że 'byki' mają przewage nad 'niedźwiedziami' jeśli chodzi o dany instrument. Analogicznie, jeśli FI jest mniejsze od 0, 'niedźwiedzie' mają przewagę. Natomiast gdy FI jest bardzo bliskie zeru, oznacza to że: a) wolumen jest bardzo niski lub b) duży wolumen nieznacznie tylko zmienił ceny instrumentu. Sytuacja ta może byd traktowana jako zwiastun zmiany trendu. Ponadto wskaźnik można interpretowad poprzez obserwację punktów przecięcia się wykresu z poziomem zero. Kiedy wykres przecina ten poziom z góry na dół, jest to sygnał sprzedaży (S), natomiast gdy przecina go z dołu do góry, jest to sygnał kupna (K). Sygnały powinny byd potwierdzone przez odpowiednie sygnały na średniej wykładniczej. 4.7 MONEY FLOW INDEX (MFI) Wskaźnik MFI, czyli indeks przepływów pieniężnych, jest oscylatorem mierzącym wielkośd napływu i odpływu kapitału. Wskaźnik przedstawiany jest jako wykres oscylujący w granicach wartości od 0 do 100, jednakże wskaźnik MFI bierze pod uwagę także wolumen. Trend zwyżkujący wskaźnika może byd interpretowany jako oznaka napływu kapitału, zaś trend zniżkujący jako sygnał odpływu kapitału. Wskaźnika można używad jako miernika stanu wykupienia i wyprzedania instrumentu. Przebywanie wskaźnika ponad poziomem wykupienia (80) pokazuje, że rynek jest wykupiony (przewartościowany), zaś gdy wskaźnik znajduje się poniżej poziomu wyprzedania (20), jest to informacja o wyprzedaniu rynku (niedowartościowaniu). Sygnały sprzedaży (czerwone znaczniki) pojawiają się gdy linia wykresu wskaźnika przecina z góry na dół poziom wykupienia (80), zaś sygnały zakupu (zielone znaczniki) pojawiają się gdy wykres wskaźnika przecina od dołu linię wyprzedania (20). 26

27 Innym sposobem interpretacji wskaźnika jest poszukiwanie dywergencji w celu przewidzenia zmiany trendu (patrz powyższy wykres). W zilustrowanej sytuacji, trend zwyżkujący instrumentu (A) nie znajduje potwierdzenia w wykresie wskaźnika który osiągnął już poziom wykupienia i zmienił trend na zniżkujący (B). Obserwacja ta zostaje potwierdzona krótkotrwałą zmianą trendu instrumentu na zniżkujący (C). Po osiągnięciu przez wykres MFI poziomu wyprzedania (D) pojawia się kolejna dywergencja - nowy rosnący trend wskaźnika (E) mimo wciąż trwającego trendu zniżkowego instrumentu (C). Po raz drugi sygnały wskaźnika okazały się prorocze i nastąpiło odwrócenie trendu zniżkującego na zwyżkujący (F). Kombinacja dywergencji i osiągnięcie poziomu wykupienia/wyprzedania jest mocnym sygnałem do sprzedaży/zakupu. 4.8 Źródła [1] [2] 5. Wskaźniki analizy japooskiej Wstęp Za pomocą niniejszego rozdziału chciałbym przybliżyd czytelnikowi jedną z metod analizy technicznej, tzw. japooskich świec. Przedstawię w nim miedzy innymi etapy powstawania wykresów świecowych i sposoby interpretacji pojedynczych świec sygnalizujących podtrzymanie bądź zmiany trendu, poprę to odpowiednio dobranymi przykładami. Rozdział ten zawiera również opis formacji świecowych. Poszczególne formacje podzielone zostały na grupy ze względu na ilośd pojedynczych świec tworzących daną formację. Dodatkowo na koniec opisane będą dodatkowe informacje potrzebne przy inwestowaniu. Spis zagadnieo: 5.1 Pojęcia Historia Ewolucja wykresów świecowych Budowa świecy Świeca łączona Rodzaje świec Długie białe korpusy Długie czarne korpusy Pojedyncze linie świec Formacje dwóch świec Formacje trzech świec Dodatkowe informacje Źródła Pojęcia Bessa (fr. baisse, pot. rynek niedźwiedzia) termin giełdowy oznaczający długotrwały spadek kursu giełdowego papierów wartościowych lub cen towarów notowanych na giełdzie. Cena ilośd pewnego dobra (najczęściej pieniądza), za przyjęcie której sprzedający jest gotów zrzec się swoich praw do danego dobra, lub też kupujący jest gotów ją kupid, aby do tego dobra nabyd prawa. Cena może dotyczyd m.in. towaru lub usługi. Według większości teorii ekonomicznych cena równa się wartości danego dobra. Według szkoły austriackiej wartośd nie jest wielkością obiektywną i taka równośd nigdy nie zachodzi, gdyż wtedy nigdy nie doszłoby do wymiany (każda strona musi bardziej wartościowad to co otrzymuje od tego co daje w zamian). Hossa (fr. hausse, pot. rynek byka) termin giełdowy oznaczający długotrwały wzrost kursu giełdowego papierów wartościowych lub cen towarów notowanych na giełdzie. 27

28 Kurs giełdowy notowana przez giełdę cena zakupu lub sprzedaży w określonym dniu składników majątku podmiotu prowadzącej rachunkowośd np. papiery wartościowe (akcje, obligacje) lub towary masowe (np. zboże, cukier, kawa, stal). Papier wartościowy dokument lub zapis w systemie informatycznym na rachunku papierów wartościowych, który ucieleśnia prawa majątkowe w taki sposób, że dane uprawnienia przysługują osobie wskazanej jako uprawniona w treści dokumentu (chodby jako okaziciel), a przedłożenie go jest warunkiem koniecznym i wystarczającym dla realizacji uprawnienia. Ponadto, zniszczenie lub utrata dokumentu powoduje utratę uprawnieo dopóki nie zostanie wydane postanowienie o umorzeniu dokumentu. Wykres świecowy jedna z najstarszych metod analizowania oraz konstrukcji wykresów. Przyjmuje się, że została wynaleziona przez XVIII-wiecznego legendarnego, japooskiego kupca, handlującego ryżem Homma Munehisa. Do Europy oraz Stanów Zjednoczonych dotarła dosyd późno, bo dopiero w latach 90. XX wieku. Jej propagatorem, przede wszystkim w USA jest Steve Nison, autor książki "Świece i inne japooskie techniki analizowania wykresów". 5.2 Historia Japooczycy jako pierwsi stosowali analizę techniczną na jednym z pierwszych na świecie rynków terminowych, czyli na rynku ryżu. Początki tego rynku sięgają wieku XVII, zaś jego powstanie wiąże się z militarną historią Japonii. Stuletnia wojna między japooskimi panami feudalnymi zakooczona została w 1600 roku zwycięstwem generała Tokugawy Ieyasu, władcy Edo (dawna nazwa Tokio), w sławnej bitwie w Sekigahara. Była to bitwa, która umożliwiła zjednoczenie Japonii. Tokugawa został szogunem całego kraju i nakazał by wszyscy panowie feudalni wraz z rodzinami zamieszkali w Edo. Gdy panowie wracali do swoich prowincji ich rodziny zostawały jako zakładnicy. Ich głównym źródłem dochodów był ryż, który żyjący na ich ziemi chłopi oddawali jako podatek. Ponieważ nie można było tego ryżu przewieźd z prowincji do Edo, składowano go w magazynach, które powstawały w tym celu w portowym mieście Osaka. Wszyscy Ci potężni panowie byli bliskimi sąsiadami, więc starali się nawzajem prześcigad bogactwem stroju, okazałością domu i innymi luksusowymi wydatkami. Popularne powiedzenie z tamtych czasów mówiło: Mieszkaniec Edo nie zatrzyma swoich zarobków do następnego ranka. Aby móc prowadzid taki styl życia, sprzedawali ryż ze swoich magazynów w Osace, a co najważniejsze sprzedawali nawet ryż z przyszłych zbiorów. Magazyn wydawał w takich przypadkach kwity na ryż, który dopiero miał zostad zebrany. Były one pustymi kontraktami i sprzedawano je na rynku wtórnym. Był to początek jednego z najwcześniejszych na świecie rynków terminowych. 5.3 Ewolucja wykresów świecowych Wykresy zatrzymania nazywane również punktowymi, liniowymi lub wykresami gwiazd. Jest to najwcześniejszy rodzaj wykresów. Rysowano je łącząc ze sobą same ceny zamknięcia. Nazywano je wykresami zatrzymania, ponieważ nanoszono na nie ceny zatrzymane wraz z koocem sesji. Punkty łączono na nich liniami bądź ukośnymi, bądź poziomymi. Na poniższym wykresie przedstawiono wykres zatrzymania spółki KGHM (od r. do r.) 28

29 Wykresy palikowe nazywano je tak, ponieważ kształt linii przypominał paliki. Była w nich zawarta dodatkowa informacja w postaci odległości pomiędzy dziennym minimum i maksimum. Linie pokazują nie tylko kierunek ruchu, ale również jego wielkośd na każdej sesji. Wykresy słupkowe są one kombinacją wykresów zatrzymania i wykresów palikowych. Na poniższym wykresie przedstawiono wykres słupkowy spółki KGHM (od r. do r.) Wykresy kotwicowe nazywane tak z powodu kształtów przypominających kotwice. Powstały one najprawdopodobniej po roku 1716, a ich kształt wziął się stąd, że kupcy handlujący ryżem spotykali się w miastach portowych. Wykresy kotwicowe stanowiły ważny krok w rozwoju japooskiej sztuki analizy wykresów. Dodano do nich cenę otwarcia zawierały więc ceny otwarcia i zamknięcia oraz najwyższą i najniższą cenę dnia. Ważną nowością, charakterystyczną dla japooskich wykresów, było graficzne przedstawienie różnicy między cenami otwarcia i zamknięcia. Dolny i górny koniec pionowej linii kotwicy wyobrażały odpowiednio najniższą i najwyższą cenę dnia. Pozioma linia to cena otwarcia, strzałka zaś oznaczała cenę zamknięcia. Jeśli zamknięcie znajdowało się powyżej otwarcia to strzałka była zwrócona do góry, jeśli było poniżej strzałka wskazywała w dół. Wykresy świecowe są one ulepszonymi wykresami kotwicowymi. Wprawdzie ich powstanie owiane jest tajemnicą, ale początki ich stosowania przypadają prawdopodobnie na początek drugiej połowy XIX wiek. Czarne i białe korpusy pozwalają łatwiej zorientowad się w relacji poruszających rynkiem sił podaży i popytu. Pojawienie się wykresów świecowych było początkiem rozkwitu japooskiej analizy technicznej ludzie zaczęli myśled w kategoriach sygnałów oraz strategii gry. Opisano różne formacje, a prognozy rynkowe zyskały większą wagę. Próby przewidywania tego, co będzie się działo na rynku, nabrały znaczenia w roku 1870, gdy powstała japooska giełda akcji. 29

30 Na poniższym wykresie przedstawiono wykres świecowy spółki KGHM (od r. do r.) 5.4 Budowa świecy Do zbudowania świecy japooskiej potrzebne są cztery elementy: cena otwarcia z badanego okresu, cena zamknięcia z badanego okresu, najniższa cena z badanego okresu, najwyższa cena z badanego okresu. Cena otwarcia wraz z ceną zamknięcia tworzą tzw. korpus świecy, który na rysunku przyjmuje postad prostokąta. Jeżeli cena otwarcia jest mniejsza od ceny zamknięcia korpus ten jest biały, jeśli mamy do czynienia z sytuacją odwrotną - czarny. Przyjmuje się, iż biała świeca jest obrazem dominacji strony popytowej na rynku, natomiast czarna informuje o większej sile strony podażowej. Pozostałe dwa elementy budowy świecy składają się na jej cienie. Cieo nad korpusem, zwany cieniem górnym, oznacza najwyższą cenę w badanym okresie, natomiast cieo poniżej korpusu, zwany cieniem dolnym, oznacza cenę najniższą. Każda świeca może byd sporządzana w oparciu o konkretny okres czasu (dzieo, tydzieo), zależnie od interesującego nas horyzontu inwestycyjnego. 30

31 5.5 Świeca łączona Formacje składające się z więcej niż jednej świecy można połączyd w jedną świecę, nazywaną świecą łączoną. Zasady konstruowania świecy łączonej: Cena otwarcia pierwszej sesji jest ceną otwarcia świecy łączonej Najwyższy punkt formacji, czyli wierzchołek najwyższego górnego cienia, jest ceną najwyższą świecy łączonej Najniższy punkt formacji, czyli dolny koniec najniższego dolnego cienia, jest ceną najniższą świecy łączonej Cena zamknięcia ostatniej sesji jest ceną zamknięcia świecy łączonej 5.6 Rodzaje świec Świeca marubuzu charakteryzuje się brakiem górnego oraz dolnego cienia a jej korpus powinien byd wyraźnie wyższy od poprzednich. Białe marubuzu to z jednej strony oznaka dużej siły strony popytowej, jednak z drugiej oznaka szału zakupów. Jeżeli więc podobny kształt ujrzymy w silnym trendzie wzrostowym należy byd szczególnie ostrożnym. Analogiczna jest wymowa czarnego marubuzu. Świece z małymi korpusami mówią o wyrównanych siłach byków i niedźwiedzi i nazywane są szpulkami. Mają znaczenie prognostyczne, jeśli występują po dłuższych trendach - informują, że rynkowi brakuje sił do kontynuacji tendencji. Nie są to jednak silne formacje sygnalizujące zmianę trendu i powinny byd potwierdzone przez kolejne świece. W trendzie wzrostowym po szpulce powinna pojawid się czarna świeca, w trendzie spadkowym kolejny korpus powinien byd biały, jeśli ma dojśd do zmiany tendencji. Znaczenie szpulki podnosi wysoki wolumen, który może świadczyd o akumulacji akcji (w trendzie spadkowym) lub dystrybucji (w trendzie wzrostowym). Szpulkę z długimi cieniami nazywamy świecą wysokiej fali. 31

32 Świecę o małym korpusie, położonym w pobliżu górnego jej kooca i długim dolnym cieniu, pojawiającą się w trendzie spadkowy, nazywamy młotem. Wymowa tej formacji jest optymistyczna i zapowiada wzrost kursu. Młot ma największe znaczenie prognostyczne, jeśli pojawia się po dłuższej zniżce, na rynku wyprzedanym. Potwierdzeniem młota powinien byd wzrost kursu na kolejnej sesji. Jednak często zdarza się, że pierwsza zwyżka jest w całości niwelowana przez wciąż jeszcze silne niedźwiedzie, dlatego zawierając transakcje w oparciu o młot, należy umieścid linię obrony w najniższym punkcie formacji. Jeśli na zamknięciu ceny spadną poniżej tego poziomu znaczy to, że formacja załamała się. Jeśli kurs otwarcia jest równy kursowi zamknięcia to korpus świecy ma postad poziomej kreski. Taką świecę nazywamy doji. Podobnie jak szpulki czy świece wysokiej fali, doji mają znaczenie prognostyczne tylko jeśli występują po dłuższym spadku lub wzroście i mogą byd zapowiedzią zwrotu na rynku. Szczególnie ważne są doji pojawiające się po długim białym korpusie, który występuje po dłuższym trendzie wzrostowym. Wprawdzie duża biała świeca informuje o utrzymującej się przewadze byków, ale pojawiające się po niej doji znaczy, że brak im już sił do utrzymania trendu. Jeśli pomimo pojawienia się doji rynek kontynuuje dotychczasowy trend, to jest to oznaką jego siły. Przez kontynuację należy rozumied zamknięcie kolejnej świecy powyżej najwyższego (w trendzie wzrostowy) lub najniższego (w trendzie spadkowym) punktu doji. Charakteryzuje się małym korpusem oraz wysokimi cieniami. Wyraża duże niezdecydowanie związane z aktualnie panującą tendencją. Bardzo często jej pojawienie ostrzega przed zmianą tendencji na rynku. Jak zresztą widad jest ona bardzo podobna do młota oraz spadającej gwiazdy, wyraża jednak jeszcze większą niepewnośd inwestorów co do dalszego ruchu zgodnego z trendem. Jest niezwykle rzadko spotykaną formacją. Jej niespotykanie pesymistyczną wymowę charakteryzują najlepiej słowa Chioczyków Ci którzy kupują przy wysokich cenach po takim doji, umrą i staną się duchami. 5.7 Długie białe korpusy Duży biały korpus kształtuje się, kiedy cena zamknięcia jest wyraźnie wyższa od ceny otwarcia i wskazuje na przewagę byków na rynku. O dużym białym korpusie możemy mówid, kiedy jest on trzykrotnie większy od korpusu z sesji poprzedniej, ale nie jest to sztywna reguła. Jednocześnie, cena otwarcia powinna byd równa lub bardzo zbliżona do kursu najniższego, a cena zamknięcia powinna znajdowad się w pobliżu kursu najwyższego. 32

33 Długi biały korpus na niskim poziomie cenowym: Rzadko się zdarza, aby pojedyncza świeca była sama w sobie podstawą do przewidywania nadchodzącego trendu, może ona jednak sygnalizowad możliwośd jego zmiany. Długi biały korpus na niskim poziomie cenowym jest pierwszym sygnałem, że rynek osiągnął swoje minimum. Długi biały korpus jako potwierdzenie wsparcia: Długa biała świeca odbijająca się od strefy wsparcia w postaci linii trendu, średniej kroczącej lub poziomu ograniczającego korektę jest dodatkowym potwierdzeniem znaczenia tego obszaru. 33

34 Przełamanie oporu przez długie białe korpusy: Istotne znaczenie białe korpusy mają jeśli kształtują się w chwili kiedy wykres ceny przebija ważną linię oporu. Jeśli przełamanie następuje właśnie przy "pomocy" długiej białej świecy jego wiarygodnośd jest większa, niż gdyby wybiciu towarzyszyło ukształtowanie świecy o małym korpusie np. doji. 34

35 Długi biały korpus jako wsparcie. Bez względu na miejsce w ramach trendu, w którym występuje biały korpus, może on wyznaczad obszar wsparcia. Korekta następująca po silnym wzroście, który biały korpus obrazuje, powinna zatrzymad się w połowie jego wysokości lub przy koocu dolnego cienia długiej białej świecy. Ta druga sytuacja częściej występuje w czasie zmiany trendu ze spadkowego na wzrostowy, niż w czasie już ukształtowanej tendencji. Często bowiem na początku zwyżki niedźwiedzie są na tyle silne, żeby niwelowad wzrosty niemal w całości. 5.8 Długie czarne korpusy Duży czarny korpus kształtuje się, kiedy cena zamknięcia jest wyraźnie niższa od ceny otwarcia i wskazuje na przewagę niedźwiedzi na rynku. O dużym czarnym korpusie możemy mówid, kiedy jest on trzykrotnie większy od korpusu z sesji poprzedniej, ale nie jest to sztywna reguła. Jednocześnie, cena otwarcia powinna byd równa lub bardzo zbliżona do kursu najwyższego, a cena zamknięcia powinna znajdowad się w pobliżu kursu najniższego. Duży czarny korpus na wysokim poziomie cenowym: Świeca o długim czarnym korpusie informuje o przewadze niedźwiedzi na rynku, ale w niektórych przypadkach może mied szczególne znaczenie prognostyczne. Wprawdzie rzadko zdarza się, żeby pojedyncza świeca stanowiła podstawę do zmiany trendu, ale jeśli duży czarny korpus kształtuje na wysokim poziomie cenowym, to możemy przypuszczad, że byki nie są już tak silne. 35

36 Długi czarny korpus jako potwierdzenie oporu: Świeca o długim czarnym korpusie może występowad także jako potwierdzenie oporu w postaci linii trendu, średniej ruchomej lub poziomu na którym w przeszłości zatrzymały się wzrosty. 36

37 Przełamanie wsparcia przez długi czarny korpus: Istotne znaczenie czarne korpusy mają jeśli kształtują się w chwili kiedy wykres ceny przebija ważną linię wsparcia. Jeśli przełamanie następuje właśnie przy pomocy długiej czarnej świecy jego wiarygodnośd jest większa, niż gdyby przebiciu towarzyszyło ukształtowanie świecy o małym korpusie np. doji. Długi czarny korpus jako potwierdzenie oporu: Bez względu na miejsce w ramach trendu, w którym występuje czarny korpus, może on wyznaczad obszar oporu. Korekta następująca po silnym spadku, który czarny korpus obrazuje, powinna zatrzymad się w połowie jego wysokości lub przy koocu górnego cienia długiej czarnej świecy. Ta druga sytuacja częściej występuje w czasie zmiany trendu ze wzrostowego na spadkowy, niż w czasie już ukształtowanej tendencji. Często bowiem na początku spadku byki są często na tyle silne, żeby niwelowad zniżkę niemal w całości. 37

38 5.9 Pojedyncze linie świec Formacja młota Formacja młota tworzy się przy wyraźnym trendzie spadkowym. Świeca taka charakteryzuję się długim dolnym cieniem, oraz tym, że cena zamknięcia jest bardzo zbliżona do ceny otwarcia, lub z nią identyczna. Oznacza to, iż korpus świecy jest zdecydowanie krótszy od dolnego cienia. Młot Pomimo tego, że jest to formacja składająca się tylko z jednej świecy, nie należy podejmowad pochopnych działao od razu po zaobserwowaniu jej. Dobrą praktyką jest poczekanie na zakooczenie kolejnej sesji. Jeżeli jej zamknięcie wypadnie powyżej linii młota, będzie to najprawdopodobniej oznaczało zwrot w górę. Ponieważ formacja młota sprawdza się najlepiej po znaczącym spadku, należy tu wspomnied, że ewentualna zwyżka może spowodowad uwolnienie popytu. W takiej sytuacji pierwsze wybicie może okazad się nietrwałe i rynek może powrócid do wsparcia na poziomie młota. Sytuacja taka jest pokazana na poniższym rysunku. 38

39 Młot jako wsparcie Wisielec Wisielec jest świecą o bardzo długim dolnym cieniu o małym (czarnym lub białym) korpusie. Górny cieo jest niewielki albo nie ma go wcale. Sam kształt jest więc identyczny z kształtem linii młota. To co odróżnia wisielca od młota to poprzedzający trend rozpatrywanej w którym występuje formacja, oraz oczywiście wymowa samej formacji. Wisielec sygnalizuje, że rynek, po jednorazowym spadku, stał się bardzo niepewny. Podobnie jak przy formacji młota powinniśmy poczekad na jej potwierdzenie. Jeśli bowiem ceny spadną poniżej poziomu korpusu, będzie to oznaczało, że wszyscy co kupili na otwarciu lub zamknięciu sesji oznaczonej na wykresie wisielcem, tracą obecnie pieniądze. W tej sytuacji mogą oni zamknąd swoje długie pozycje przyczyniając się tym samym do dalszego pogłębiania zniżki. 39

40 Powyższy rysunek przedstawia ciekawą sytuację. Formacja wisielca została potwierdzona i zapoczątkowała serię spadków cen akcji. Dodatkowo nastąpiła tak zwana zmiana biegunów. Cena która pod koniec listopada 1993 roku wyznaczała linię wsparcia, po grudniowych spadkach stała się linią oporu. Spadająca gwiazda Sesja, która na wykresie tworzy długi górny cieo i mały korpus położony w pobliżu dolnego przedziału cenowego, nazywa się spadającą gwiazdą. Tak jak długi dolny cieo formacji młota zapowiada wzrosty, tak długi cieo spadającej gwiazdy zwiastuje spadki. Świadczy on o tym, że niedźwiedzie były w stanie w szybkim tempie ściągnąd ceny w dół. Na poniższym rysunku widad w połowie sierpnia spadającą gwiazdę o długim górnym cieniu. Kolejny symptom niepewności rynku pojawił się już na następnej sesji w postaci świecy wysokiej fali. Oba te sygnały zostły następnie spotęgowane przez to iż wystąpiły w pobliżu psychologicznej bariery 100 jenów. 40

41 5.10 Formacje dwóch świec Zasłona ciemnej chmury Formacja ta ostrzega o tym, że rynek ma słabe szanse na dalszy wzrost. Pierwsza linia tej formacji jest długą białą świecą. W czasie kolejnej sesji presja popytu trwa i otwarcia następuje powyżej zamknięcia białej świecy. Później jednak ceny spadają i sesja zostaje zamknięta poniżej połowy wysokości białego korpusu z poprzedniego dnia. Ciekawe jest to iż świeca łączona ma długi górny cieo, oraz niewielki korpus. Jest zatem podobna do formacji spadającej gwiazdy, która również sygnalizuje spadki cen. Zasłona ciemnej chmury często staje się linią oporu co zostało pokazane na poniższym diagramie. Po pojawieniu się formacji zasłony ciemnej chmury w drugiej połowie stycznia ceny akcji zaczęły spadad. Zwyżka zapoczątkowana przez formację młota z połowy lutego wyhamowała właśnie na pułapie cenowym, na którym wystąpiła zasłona ciemnej chmury. Dopiero po luce cenowej z kooca marca rynek był w stanie przebid się przez linię oporu, wygenerowaną przez omawianą w tym rozdziale formację. (Spadająca gwiazda na tym wykresie nie oznacza spadków cen gdyż wchodzi w skład innej formacji luki cenowej, o której będzie mowa na kolejnych stronach). 41

42 Formacja przenikania Jak widad na powyższym rysunku formacja przenikania jest przeciwieostwem formacji zasłony ciemnej chmury. Formacja przenikania w przeciwieostwie do tej drugiej tworzona jest przy trendzie spadkowym, w momencie gdy biały korpus, którego cena zamknięcia znajduje się na poziomie korpusu poprzedzającej go czarnej świecy. Ważna jest zasada mówiąca, że im głębiej biała świeca przenika w głąb czarnej, tym silniejszy jest sygnał przekazywany przez formację. Bardziej spostrzegawczy zauważą iż im wyżej biała świeca sięgnie tym korpus świecy łączonej będzie mniejszy, a jej cieo dolny tym samym dłuższy. Tak, świeca łączona jest w tym wypadku formacją wisielca o takiej samej wymowie (obie formacje sygnalizują wzrost cen). Powyższa formacja przenikania była potwierdzeniem wsparcia stworzonego przez linię młota, która pojawiła się tydzieo przed nią. Kolejna formacja przenikania stanowiła bazę do sforsowania linii oporu w okolicach 4,15 dolara. Na tej samej wysokości pojawiły się dwie linie wisielców sygnalizujące, że lepiej wycofad się z rynku. Co prawda pierwszy wisielec nie został potwierdzony, ale dwie linie wisielców na pułapie linii oporu są wystarczającym powodem do zajęcia krótkiej pozycji. Formacje objęcia Formacja objęcia składa się z dwóch świec. Formacja objęcia hossy powstaje wtedy, gdy w czasie trendu zniżkującego biały korpus zakrywa całkowicie wcześniejszy korpus czarny. Z formacją objęcia bessy mamy do czynienia wtedy, gdy w czasie zwyżki biały korpus zostaje zasłonięty przez korpus czarny. 42

43 Formacje objęcia są obrazem rynku, na którym zwyciężają siły przeciwne dotychczasowemu trendowi. Na powyższym wykresie widad, że formacja objęcia bessy z początku września zainicjowała zmianę trendu z rosnącego na malejący, stając się jednocześnie nową linią oporu. Warto tutaj wspomnied o tym, że sygnał generowany przez formację objęcia bessy nie byłby zauważony przy stosowaniu zachodnich technik analizowania wykresów. Powyższy wykres przedstawia notowania Coca Coli na przełomie lat Widad na nim fale sprzedaży zapoczątkowaną doji, które pojawiło się po wysokiej białej świecy. Powstały w ten sposób obszar oporu został kilka dni później potwierdzony przez długi górny cieo sięgający w okolice poziomu 44 dolarów. Formacja objęcia hossy, uformowana w styczniu 1993 na wysokości około 40 dolarów, stworzyła bazę powstrzymującą dalszą podaż. Rynek ruszył stąd w górę i wyhamował we wspomnianej już strefie oporu na poziomie 44 dolarów, tym razem potwierdzonej kolejnym długim górnym cieniem. Gracze zainteresowani kupnem powinni decydowad się na transakcję w chwili, gdy korekty sięgad będą poziomu 40 dolarów (linia wsparcia wyznaczona przez formację objęcia hossy). Jako poziom docelowy przyjąd należałoby okolice 44 dolarów (linia oporu wyznaczona przez grudniowe doji i długie górne cienie). 43

44 Powyższy diagram przedstawia znaczenia długości korpusów w wymowie formacji. Jeżeli formacja składad się będzie ze świec o podobnej długości, rynek zamiast zmienid trend może przejśd w trend horyzontalny. Formacja oznaczona cyfrą 1 mają właśnie podobną długośd, co oznacza że siły byków i niedźwiedzi są zrównoważone. Wymowa drugiej formacji jest zdecydowanie mocniejsza. Biała świeca ma korpus niewielkich rozmiarów, zaś następujący po niej czarny korpus jest wyraźnie większy. Odwrócenie się trendu w tym wypadku było znacznie bardziej prawdopodobne niż wytworzenie się trendu horyzontalnego. Harami Harami jest również formacją dwóch świec. Korpus pierwszej z nich jest długi i obejmuje niewielki korpus drugiej. Poniższy diagram pokazuje, że każda ze świec składających się na harami może byd albo biała, albo czarna wszystkie kombinacje uznawane są za harami. W niektórych japooskich źródłach harami uznawane jest za tak zwaną formację okresu przejściowego. Znaczy to, że jeśli pojawi się ono w trendzie wzrostowym, a następnie zostanie przekroczone, należy je traktowad jako formację kontynuacji. 44

45 Na powyższym wykresie fala podaży zapoczątkowana objęciem bessy zatrzymała się dopiero na powstałym w maju harami. Druga świeca tego harami zawisła w pobliżu dolnego kooca poprzedzającego ją korpusu. Wynikało stąd, że bardziej prawdopodobny od wzrostów cen, będzie przejście w trend horyzontalny. Trzy długie dolne cienie, które pojawiły się niedługo potem świadczyły o o silnym popycie ujawniającym się za każdym razem gdy ceny spadały poniżej 80 dolarów. Formacji oznaczonej jako X nie można uznad za harami, gdyż wysokośd białego korpusu nie była niczym nadzwyczajnym (w harami pierwszy korpus musi byd bardzo długi w stosunku do korpusów, które go poprzedzają). Okno Formacja okna (nazywana również formacją rozłączonych świec), jest jedną z najsilniejszych formacji świecowych. Okno hossy pojawia się wtedy, gdy szczyt wczorajszego górnego cienia znajduje się poniżej dna dolnego cienia sesji dzisiejszej. Okno bessy oznacza, że minimum sesji wczorajszej jest wyżej niż szczyt górnego cienia sesji dzisiejszej. Okna są formacjami kontynuacji. Okno hossy zapowiada dalszy ciąg zwyżki, a okno bessy każe się spodziewad dalszych spadków. Ponadto okno często staje się linią wsparcia (okno hossy) lub linią oporu (okno bessy). Należy tu wspomnied, że formacja o negatywnym potencjale (np. spadająca gwiazda) pojawia się tworząc przy tym okno hossy, jej negatywne znaczenie zanika. 45

46 Powyższy diagram ukazuje zasłonę ciemnej chmury, która stała się zaporą dla trwającej zwyżki. Uwolniona w tym momencie fala sprzedaży zatrzymała się dopiero na wysokości okna z kwietnia tego samego roku. Interesujące są również inne elementy tego wykresu. Czerwcowe minimum cenowe przybrało postad harami, które pojawiło się w obszarze wsparcia stworzonego przez okno Formacje trzech świec Gwiazda wieczorna Formacja ta składa się z trzech świec. Powstaje ona wtedy, gdy w czasie trendu wzrostowego po długiej białej świecy (na diagramie oznaczonej cyfrą 1) pojawia się mały korpus (świeca 2). Korpus ten może byd zarówno biały jak i czarny, ale nie powinien się stykad z korpusem świecy 1. Trzecim elementem formacji jest czarna świeca, której korpus nie może się stykad z korpusem świecy 2, a jej cena zamknięcia powinna przenikad dośd głęboko w obszar świecy 1. 46

47 Należy zawsze czekad na utworzenie się trzeciej świecy, ponieważ dopiero ona przynosi potwierdzenie pesymistycznej wymowy całej formacji. Po ukształtowaniu się dwóch pierwszych świec wiemy bowiem jedynie tyle, że po trwającej od jakiegoś czasu zwyżce rynek stanął w martwym punkcie mały korpus drugiej świecy wskazuje na chwilową równowagę sił między bykami a niedźwiedziami. O tym, że kontrolę nad rynkiem przejmują niedźwiedzie, dowiadujemy się dopiero wtedy, gdy długa czarna świeca zagłębia się w obszar wyznaczony przez biały korpus z pierwszej sesji. Powyżej zamieściłem przykład gwiazdy wieczornej, która wyznaczyła linię oporu. Dobrym zwyczajem jest wyznaczad ją (linię oporu) na poziomie najwyższego punktu trzech świec wchodzących w skład formacji, ale wszystko oczywiście zależy agresywności gracza. Gwiazda poranna Jak widad na poniższym diagramie gwiazda poranna zbudowana jest z trzech kolejnych korpusów, które na siebie zachodzą. Ten sam diagram pokazuje, że im głębiej korpus 3 przenika w obszar korpusu 1 tym dłuższy będzie cieo świecy łączonej i w konsekwencji tym silniejsza będzie wymowa formacji. Na poniższym diagramie widzimy, że obszar, w którym w sierpniu powstała formacja przenikania, zadziałał w październiku jako wsparcie potwierdzone przez gwiazdę poranną. Warto zwrócid uwagę, że środkowa świeca tej formacji była świecą wysokiej fali. 47

48 5.12 Dodatkowe informacje Sesje rekordowe Gdy w czasie jakiejś sesji rynek osiąga nowe maksimum, Japooczycy nazywają ją sesją rekordowego maksimum. Teoria świec mówi, że jeżeli zdarzy się osiem do dziesięciu rekordowych sesji, wzrasta prawdopodobieostwo zmiany trendu. Przy liczeniu rekordowych sesji nie trzeba uwzględniad wszystkich kolejnych dni. Pomijad można krótkie okresy konsolidacji. Ogólnie rzecz biorąc, rekordowe sesje mogą byd oddzielone dwiema lub trzema sesjami trendu bocznego. Nie powinno się natomiast zdarzyd, by pojawiły się między nimi gwałtowne ruchy w kierunku przeciwnym trendowi. Gwałtowne korekty oraz dłuższe ruchy horyzontalne osłabiają wymowę formacji lub wręcz ją unieważniają. Cała koncepcja jest bowiem oparta na tym, że po ośmiu lub dziesięciu rekordowych sesjach rynek staje się wykupiony, bądź wyprzedany. Diagram powyżej przedstawia rekordowe sesje maksimów, wróżące spadki, co dodatkowo zostało potwierdzone przez formację spadającej gwiazdy. 48

49 Ryzyko a zysk Podstawową zasadą powinno byd wstrzymywanie się od transakcji, dopóki nie zarysuje się korzystny stosunek ryzyka do zysku. Obserwując diagram powyżej można się przekonad, że formacja świecowa o optymistycznej wymowie nie zawsze jest sygnałem do zajęcia długiej pozycji. W tym przypadku chodzi o gwiazdę poranną utworzoną w styczniu 1992 roku. Zamknięcie ostatniej świecy z tej formacji znalazło się na poziomie 1205 dolarów. Sprawdźmy, jak w kontekście stosunku ryzyka i zysku należy oceniad decyzję kupna na tej wysokości. Poszukując potencjalnego poziomu realizacji zysków należy zwrócid uwagę na strefę wsparcia z kooca listopada na poziomie 1220 dolarów. Zasada zmiany biegunów każe spodziewad się, że obszar ten stanie się teraz oporem. Tutaj należy zatem sytuowad poziom docelowy. Ustalając linię obrony, której zadaniem będzie ograniczenie ryzyka transakcji, można założyd, zgodnie z teorią świec, że najniższy punkt formacji gwiazdy porannej stanie się strefą wsparcia. Wynika stąd, że powinna się ona znaleźd na wysokości 1169 dolarów. W rezultacie otrzymujemy następujące parametry transakcji: kupno na poziomie 1205 dolarów, linia obrony na poziomie 1169 dolarów i poziom docelowy w okolicach 1220 dolarów. Oznacza to wielkośd ryzyka 36 dolarów i potencjalny zysk 15 dolarów. W żadnym wypadku nie jest to atrakcyjna proporcja! 5.13 Źródła [1] Nison S. (1996): Świece i inne japooskie techniki analizowania wykresów. Warszawa [2] [3] [4] [5] [6] 49

50 6. Instrumenty pochodne Wstęp W tym rozdziale dowiesz się czym są instrumenty pochodne. Poznasz ich ogólnikową genezę i charakterystykę. Dowiesz się czym cechują się poszczególne instrumenty oraz czym różnią się między sobą. Spis zagadnieo: 6.1 Pojęcia Historia Instrumenty pochodne informacje ogólne Kontrakty terminowe Opcje Swap Źródła Pojęcia Indeks giełdowy wartośd obliczona na podstawie wyceny akcji wybranych spółek giełdowych. Umożliwia syntetyczne przedstawienie koniunktury na giełdzie lub stanu jakiegoś sektora spółek. Instrument pochodny instrument finansowy, którego wartośd zależy od wartości innego instrumentu finansowego, zwanego instrumentem podstawowym (bazowym). Jednostka indeksowa (mini indeks) jest papierem wartościowym, który naśladuje zmiany procentowe wysokości danego indeksu. Instrument ten umożliwia inwestorowi inwestycję równoważną nabyciu całego portfela indeksu, bez konieczności zakupu poszczególnych akcji wchodzcych w skład tego indeksu. Koniunktura splot okoliczności wywierający znaczny, głównie pozytywny, wpływ na warunki ekonomiczne. Liczba otwartych pozycji liczba kontraktów terminowych lub opcji, które nie zostały zamknięte na koniec danego dnia. Jest równa liczbie otwartych pozycji długich lub krótkich (na rynku liczba otwartych długich pozycji jest zawsze równa liczbie otwartych krótkich pozycji). Marketing to market polega na tym, że izba rozrachunkowa giełdy codziennie dokonuje korekty stanu rachunku zabezpieczającego inwestora o zmianę ceny kontraktu futures, aby odzwierciedlid zysk lub stratę inwestora. MIDWIG publikowany od 21 września 1998 do 16 marca 2007 indeks giełdowy średnich spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Obligacje skarbowe dłużne papiery wartościowe emitowane przez Skarb Paostwa, reprezentowany przez Ministra Finansów. Skarb Paostwa - emitent obligacji - pożycza od nabywcy obligacji określoną sumę pieniędzy i zobowiązuje się ją zwrócid (wykupid obligacje) - w określonym czasie wraz z należnymi odsetkami. Innymi słowy, obligacje skarbowe to forma oprocentowanej pożyczki pieniężnej zaciąganej przez Skarb Paostwa u osób zakupujących obligacje. Środki uzyskane z obligacji finansują istotne cele przewidziane w budżecie paostwa oraz są przeznaczane na spłatę wcześniej zaciągniętych długów. TechWIG indeks giełdowy obejmujący spółki giełdowe zakwalifikowane do Segmentu Innowacyjnych Technologii SiTECH (z wyłączeniem funduszy inwestycyjnych), notowane na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. WIG20 indeks giełdowy 20 największych spółek akcyjnych notowanych na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Wolumen łączna liczba kontraktów, które zawarto podczas sesji. 50

51 6.2 Historia Geneza Początki instrumentów pochodnych związane są z handlem towarami rolnymi oraz surowcami naturalnymi. Znaczne wahania cen pszenicy odbijały się niekorzystnie na gospodarce odczuwali to tak producenci, jak i konsumenci. Wymyślono zatem lekarstwo na taki stan rzeczy. Pomóc miały transakcje, w których realizacja miała nastąpid dopiero w przyszłości, ale miała odbyd się na wcześniej ustalonych warunkach. Obie strony zawierały umowę kupnasprzedaży (przed lub w trakcie trwania zbiorów) umawiając się na określoną cenę zboża i termin dostawy. Takie transakcje pozwalały na ustabilizowanie cen żywności i równomierne rozłożenie popytu i podaży w ciągu roku. Kontrakty terminowe trafiły do obrotu giełdowego w pierwszej połowie XIX wieku w USA. Pierwszy taki rynek został zorganizowany w 1848 roku w Chicago. Określenie warunków dostawy oraz parametrów surowców przyczyniło się w konsekwencji do rozpowszechnienia tego rodzaju transakcji Obecnie Dzisiaj kontrakty terminowe na towary fizyczne mają dużo mniejszy udział w rynku. Przeważają natomiast kontrakty na instrumenty finansowe. Największe obroty na rynku koncentrują się wokół kontraktów na stopy procentowe, indeksy giełdowe, akcje oraz waluty. Na szerszą skalę instrumenty pochodne pojawiły się na rynkach finansowych w latach siedemdziesiątych. Przyczyniły się do tego zwiększone wahania cen towarów i aukcji, kursów walut i stóp procentowych na rynkach światowych. Wprowadzeni instrumentów pochodnych miało amortyzowad ryzyko inwestycji w instrumenty finansowe w takich warunkach. Zastosowano więc wzorce instrumentów pochodnych znane już z giełd towarowych A w Polsce... Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie rozpoczęła notowania instrumentów pochodnych w 1998 roku. Pierwszymi takim instrumentem były kontrakty terminowe na WIG20. Dzięki prostej i przejrzystej budowie bardzo szybko zyskały one na popularności. Wysoka płynnośd, przejrzystośd i relatywnie niskie prowizje powodują ciągle wysokie zainteresowanie inwestorów. Od 1998 roku rynek instrumentów pochodnych w Polsce znacznie się rozwinął. Od tego czasu inwestorzy mają do dyspozycji wiele innych kontraktów takich jak: kontrakty terminowe na indeksy MIDWIG i TechWIG, kontrakty na akcje spółek i waluty (Euro i USD), kontrakty na obligacje skarbowe. Oprócz tego wprowadzono również inne rodzaje instrumentów pochodnych: opcje (na WIG20 i akcje spółek), warranty opcyjne (na kontrakty terminowe i akcje spółek), jednostki indeksowe na MiniWIG Instrumenty pochodne informacje ogólne Definicja Instrumenty pochodne inaczej derywaty, z ang. derivatives (tłumaczenie derywatywy nie przyjęło się); specyficzne instrumenty finansowe, których wartośd jest uzależniona (jest pochodną) od wartości innych bazowych w stosunku do nich aktywów. 51

52 6.3.2 Rodzaje instrumentów pochodnych Najpopularniejsze instrumenty pochodne: 1. kontrakty terminowe: 2. futures 3. forward 4. opcje 5. swapy Inne: warranty pochodne pochodnych (np. opcje na kontrakty futures) Podziały instrumentów pochodnych Instrumenty pochodne możemy podzielid na: 1. instrumenty symetryczne, gdzie: 2. obie strony kontraktu ponoszą podobne ryzyko 3. obie strony kontraktu posiadają takie same prawa i obowiązki 4. instrumenty niesymetryczne, gdzie: ryzyko ponoszone przez obie strony kontraktu jest różne 5. nie ma równości praw i obowiązków stron kontraktu Instrumenty pochodne możemy również podzielid ze względu na rynek. Rynek giełdowy: 1. kontrakty futures 2. opcje 3. warranty Rynek pozagiełdowy: 1. kontrakty forward 2. opcje 3. swapy 6.4 Kontrakty terminowe Pojęcia pozycji długiej i krótkiej Pozycja długa mówimy, że inwestor, który kupił kontrakt, zajął pozycję długą. Aby zamknąd długą pozycję musi sprzedad tyle kontraktów, ile wcześniej zakupił. Pozycja krótka mówimy, że inwestor, który sprzedał kontrakt, zajął pozycję krótką. Aby zamknąd krótką pozycję musi kupid tyle kontraktów, ile wcześniej sprzedał Kontrakty forward Forward bezwarunkowe zobowiązanie terminowe do kupna lub sprzedaży wartości bazowej (finansowej lub rzeczowej). Innymi słowy jest to transakcja terminowa polegająca na kupnie lub sprzedaży określonego zasobu za określoną cenę. Jej wielkośd oraz kurs, po jakim zostanie dokonana, ustalane są w dniu zawarcia umowy, natomiast fizyczna dostawa zasobów w określonym terminie w przyszłości. 52

53 Kontrakt forward to produkt tailor-made szyty na miarę. Oznacza to, że każda umowa jest tworzona dla indywidualnego klienta, zapewnia to wysoką elastycznośd dla obu stron w kwestii ustalenia warunków kontraktu. Jednym z popularniejszych kontraktów jest kontrakt walutowy. W jego kontekście można wyszczególnid następujące warunki, jakie strony mogą negocjowad: 1. termin wykonania 2. kwoty w obu wymienianych walutach 3. sposób naliczania odsetek w przypadku spóźnienia się jednej ze stron z dokonaniem płatności Inne przykłady zastosowania kontraktów forward: kontrakt cenowy strony umawiają się, że jedna z nich zapłaci w określonym dniu określoną cenę danej waluty za określoną ilośd danego towaru FRA strony transakcji umawiają się, że jedna z nich w określonym dniu zapłaci kupon o stałym oprocentowaniu od uzgodnionej wartości, w zamian za kupon o zmiennym oprocentowaniu Znaczną zaletą kontraktów forward jest możliwośd ich dostosowania do potrzeb obu stron, natomiast nie jest to instrument pozbawiony mankamentów. Najistotniejszym jest fakt, iż nie jest standaryzowany, a zatem istnieje ryzyko, że któraś ze stron nie wywiąże się z umowy (w takich przypadkach pozostaje droga sądowa). Kontrakty forward nie są regulowane przez izbę rozliczeniową, operuje się nimi głównie w obrocie pozagiełdowym. Znane są jednak nieliczne wyjątki, takie jak np. giełda w Zurychu, która jako jedna z nielicznych podaje notowania transakcji forward Kontrakty futures Futures bezwarunkowe zobowiązanie terminowe do kupna lub sprzedaży wartości syntetycznej opartej na notowaniach wartości realnej (finansowej lub rzeczowej). Innymi słowy jest to transakcja terminowa polegająca na kupnie lub sprzedaży określonych aktywów (instrumentów bazowych) w określonym terminie w przyszłości po określonej cenie. Zasadniczą różnicą między kontraktami forward i futures jest fakt, że kontrakty futures są ściśle sformalizowane. Obrót nimi odbywa się na zorganizowanych giełdach. Warto też zauważyd, że tak jak kontrakty forward rozliczane są raz, w określonym terminie, tak kontrakty futures rozlicza się pod koniec dnia na zasadzie marketing-to-market. Można więc rzec, iż pod tym względem kontrakt futures możemy potraktowad jako ciąg jednodniowych kontraktów forward. Rozliczaniem i kontrolą wypełnienia warunków kontraktu zajmuje się izba rozliczeniowa. Obie strony na początku wpłacają depozyt początkowy, mający stanowid zabezpieczenie. Gwarantuje to minimalizację ryzyka. Te same cechy, które wydają się jak najbardziej pozytywne, mogą przyczynid się do utraty większej ilości pieniędzy, niż wynosił wpłacony depozyt. Otóż właśnie dlatego, iż kontraktu futures rozliczane są codziennie, to przy dużych wahaniach rynku wartośd wpłaconego zabezpieczenia może spad poniżej ustalonego progu. Inwestor jest wtedy wzywany do uzupełnienia i gdy to zrobi, także nowe środki będą narażone na podobną utratę. Porównanie cech kontraktów terminowych cecha forward futures istota obie strony zobowiązują się do kupna/sprzedaży obie strony zobowiązują się do kupna/sprzedaży rozliczenie rzeczywista rozliczenie różnicy cen czas rozliczenia w momencie dostawy codziennie rynek pozagiełdowy giełdowy termin wykonania negocjowalny zestandaryzowany wielkośd kontraktu negocjowalna zestandaryzowana cena kontraktu negocjowalna zestandaryzowana depozyt opcjonalny obowiązkowy zabezpieczenie brak izba rozliczeniowa 53

54 6.4.4 Kontrakty i akcje W przypadku akcji lub obligacji biuro maklerskie kupuje w imieniu klienta określone papiery wartościowe za pobraną z jego rachunku kwotę. Po takiej transakcji rozliczenia stron wyrównują się jedna ma pieniądze, a druga papiery wartościowe. Tymczasem w przypadku kontraktów terminowych inwestor nie musi wpłacad całej kwoty, na którą opiewa kontrakt, zobowiązania wynikają jedynie ze zmian kursu kontraktu. Wpłacony depozyt zapewnia bezpieczeostwo obu stronom (przy czym jest on równy tak dla inwestorów zajmujących długie, jak i krótkie pozycje). Istotą jest więc brak konieczności angażowania wszystkich środków, na które kontrakty opiewają. Porównanie inwestowania w akcje i kontrakty terminowe akcje maksymalna strata: całośd zainwestowanej kwoty stosunkowo niewielkie wahania wartości relatywnie wysokie prowizje dźwignia 1:1 (zmiana kursów o 1% powoduje taką samą zmianę wartości portfela) kontrakty terminowe straty mogą przekroczyd wartośd kapitału początkowego dzienne wahania mogą osiągnąd kilkadziesiąt procent zainwestowanego kapitału prowizje znacznie niższe w stosunku do rynku akcji wysoka dźwignia (przy depozycie 5% wynosi 20:1) 6.5 Opcje Opcje Pojedyncza opcja to kontrakt, który daje jego właścicielowi prawo, nie obowiązek, do kupienia lub sprzedania określonej liczby instrumentu bazowego (podstawowego) po ustalonej w nim stałej cenie w ciągu określonego czasu. UCZESTNICY TRANSAKCJI: o Posiadacz opcji holder kupujący opcję kupna, o Wystawiający opcje writer sprzedający opcję kupna, o Posiadacz opcji holder kupujący opcję sprzedaży, o Wystawiający opcje writer sprzedający opcję sprzedaży. CECHY OPCJI: o o Niesymetrycznośd praw i obowiązków-nabywca kontraktu posiada prawo do zakupu lub sprzedaży określonego instrumentu pierwotnego, w zamian za określone świadczenie pieniężne (premię), natomiast sprzedający kontrakt zobowiązany jest do wykonania wszelkich nabytych praw przez kupującego w zamian za z góry określoną premię, Opcja może byd sprzedawana i kupowana wielokrotnie, nim upłynie termin jej ważności. CENY OPCJI: o Wykonania (rozliczenia) cena po jakiej opcja jest wykonana; ustalana w momencie wstawienia opcji; stała, o Cena opcji (premia) cena prawa, które nabywa posiadacz opcji; wartośd rynkowa opcji zmieniająca się w czasie, o Cena instrumentu pierwotnego wartośd rynkowa instrumentu, na który opiewa opcja. KURS OPCJI: Kurs opcji przed dniem wygaśnięcia uwzględnia dwa czynniki: o wartośd wewnętrzna (czyli wartośd opcji, jaką inwestor otrzymałby wykonując opcję) o wartośd czasowa, która wynika z prawdopodobieostwa, że w okresie życia opcji cena aktywu bazowego (np. WIG20) zmieni się. DATY : o Wygaśnięcia opcji posiadacz opcji może skorzystad z przysługującego mu prawa przed upływem określonego terminu, 54

55 o Wykonania opcji termin, w którym opcja jest wykonana. PODSTAWOWE RORZAJE OPCJI: o Opcje amerykaoskie- Jej posiadacz może ją wykonad w dowolnym dniu od momentu jej nabycia do terminu wygaśnięcia. Opcje tego typu zdecydowanie przeważają, o Opcje europejskie - Jej posiadacz może ją wykonad jedynie w dniu, w którym przypada termin. OPCJE NA AKCJE Opcje na akcje są w zasadzie odzwierciedleniem opcji na WIG20 z tą różnicą, że instrumentem bazowym nie jest indeks, ale akcje spółek. Poniżej znajduje się zestawienie podstawowych cech opcji na akcje: o Liczba akcji przypadająca na jedną opcję na każdą opcję przypada określona liczba akcji, która jest określona dla każdej klasy opcji. I tak na przykład opcje na akcje Telekomunikacji Polskiej opiewają na 500 akcji spółki, natomiast na akcje PROKOMU opiewają na 100 akcji. Inwestując w opcje na akcje inwestujemy zatem pośrednio w pakiet akcji danej spółki, o o o o o o Jednostka notowania opcje na akcje są notowane w złotych za jedną sztukę akcji. Aby określid wartośd opcji należy jej kurs przemnożyd przez liczbę akcji przypadającą na opcję, Krok notowania krok notowania każdej opcji zależy od jej ceny. Jeśli cena jest mniejsza niż 5 zł, krok notowania wynosi 1 grosz, przy większej cenie opcji, krok zwiększa się do 5 groszy, Odległośd pomiędzy kursami wykonania odległośd pomiędzy kursami wykonania jest uzależniona od ich wartości i tak przykładowo, jeżeli poziom kursu wykonania waha się od 20 do 50 zł, wówczas kursy wykonania są od siebie odległe o 2 zł. Dla poziomu kursu wykonania od 100 do 250 kursy wykonania są od siebie odległe o 10 zł (pełny wykaz odległości pomiędzy kursami wykonania znajduje się w standardzie opcji), Styl wykonania opcje na akcje posiadają europejski styl wykonania czyli mogą byd wykonane tylko w terminie wygaśnięcia instrumentu, Sposób rozliczenia opcje na akcje są rozliczane pieniężnie. W dniu wygaśnięcia posiadacz opcji otrzymuje od wystawcy opcji kwotę rozliczenia, Pozostałe cechy standardu opcji na akcje są identyczne jak w przypadku opcji na WIG20. Opcje na akcje mogą mied znacznie większe praktyczne zastosowanie niż opcje na WIG20. Znacznie większa zmiennośd pojedynczych spółek powoduje, iż możliwości zarabiania na tym rynku są większe. Mając do dyspozycji opcje na akcje kilku spółek możemy znacznie łatwiej wykorzystywad możliwości inwestycyjne warszawskiej giełdy. Opcja na akcje, tak jak opcje indeksowe, rozliczane są pieniężnie. WARRANTY OPCYJNE Warranty opcyjne są w zasadzie identycznie skonstruowane jak opcje. Jedna z podstawowych różnic polega na tym, iż wystawcą opcji może byd każdy uczestnik rynku, natomiast warranty emitowane są przez określone podmioty np. biura maklerskie, banki itd. Warrant jest bezwarunkowym i nieodwołalnym zobowiązaniem emitenta do wypłacenia nabywcy kwoty rozliczenia. W przypadku warrantu kupna jest to dodatnia różnica między ceną instrumentu bazowego a ceną wykonania określoną przez emitenta, zaś w przypadku warrantu sprzedaży kwotą rozliczenia jest dodatnia różnica między ceną wykonania a ceną instrumentu bazowego. W obrocie na warszawskiej giełdzie znajdują się warranty kupna i sprzedaży, zarówno typu europejskiego, jak i amerykaoskiego. Instrumentami bazowymi są kontrakty terminowe i akcje spółek. Warranty notowane są w systemie notowao ciągłych. 6.6 Swap Swap transakcja polegający na jednoczesnym dokonaniu zakupu i sprzedaży podobnych instrumentów bazowych za równoważną kwotę, przy czym wymiana warunków finansowania zapewnia obu stronom możliwie największe korzyści finansowe UCZESTNICY RYNKU: o End users faktyczni klienci rynku swapów, chcący zabezpieczyd posiadane aktywa, zobowiązania, lub inwestorzy spekulujący na zmianę warunków rynkowych. 55

56 o o PODZIAŁ: o RODZAJE: o Market makers twórcy rynku, instytucje finansowe zapewniające płynnośd rynkowi, poprzez dokonywanie przeciwstawnych pozycji na rynku swapów. End users z reguły dokonują transakcji z market makers, niż z innymi klientami. Market makers zwykle zabezpieczają otwarte pozycje poprzez zawarcie przeciwstawnego kontraktu lub przy użyciu płynnych rynków (futures i obligacje skarbowe). Pośrednicy finansowi znajdują się pomiędzy dwiema stronami kontraktu, przejmując na siebie ryzyko kredytowe związane z niewywiązaniem się jednej ze stron z kontraktu. Jako premię za ponoszone ryzyko pośrednik pobiera odpowiednią opłatę. Swap rzeczywisty dochodzi do faktycznej zamiany jednego instrumentu bazowego na inny, o Swap nierzeczywisty nie dochodzi do formalnej zamiany przedmiotów transakcji, następuje wyrównanie, między stronami kontraktu, różnic wynikających z posiadanych przez nie instrumentów lub wymiana strumieni pieniężnych związanych z tymi instrumentami. o o Swap walutowy (ang. currency swap, FX swap) to umowa, w której dwie strony postanawiają wymienid między sobą określoną kwotę waluty na równowartośd w innej walucie, na określony czas. W trakcie trwania transakcji nie ma płatności odsetek. Kurs wymiany na datę zapadalności (maturity date) jest ustalany przy zawieraniu transakcji, w oparciu o różnicę oprocentowania tych walut, IRS (ang. interest rate swap) kontrakt wymiany płatności odsetkowych, jeden z podstawowych instrumentów pochodnych, będący przedmiotem obrotu na rynku międzybankowym. IRS jest umową pomiędzy dwiema stronami, na podstawie której strony wypłacają sobie wzajemnie (w określonych odstępach czasu w trakcie trwania kontraktu) odsetki od umownego nominału kontraktu, naliczane według odmiennej stopy procentowej. Transakcja IRS może byd traktowana jako seria kontraktów FRA, albo jako wymiana odsetek od dwóch kuponowych obligacji. Swap walutowo-procentowy jest to transakcja wymiany kwot kapitału i płatności odsetkowych w różnych walutach pomiędzy dwoma partnerami. Według innej definicji swap walutowo-procentowy to wymiana wartości nominalnej pożyczki oraz jej oprocentowania w jednej walucie na wartośd nominalną pożyczki wraz z oprocentowaniem w innej walucie. SWAPY II-GENERACJI: o o Swap amortyzowany polega na tym, że wartośd nominalna kontraktu systematycznie zmniejsza się zgodnie z tabelą amortyzacji pożyczki (zmianie ulega jedynie kwota kapitału, stawka oprocentowania pozostaje bez zmian). Swap zaliczkowy polega na tym, że wysokośd kwoty kapitału systematycznie rośnie w okresie trwania umowy, a sposób wyceny kontraktu jest analogiczny do wyceny swapu amortyzowanego i opiera się na wyliczeniu wartości bieżącej netto płatności odsetkowych. 6.7 Źródła [1] [2] [3] 7. KONTRAKTY TERMINOWE FUTURES NA WIG20 Wstęp Ten rozdział przybliży czytelnikowi specyfikę transakcji na rynku kontraktów terminowych futures na WIG20. Omówimy również sposoby wykorzystywania transakcji terminowych, oraz typowe pułapki czyhające na inwestorów. Spis zagadnieo: 7.1 Pojęcia Wykorzystanie futures Ceny terminowe a gotówkowe Harmonogram sesji Ciekawostki Jak rozpocząd działalnośd na rynku terminowym GPW Czego należy unikad? Day Trading - Spekulacja na podstawie dziennych zmian cen Źródła

57 7.1 Pojęcia Kontrakt terminowego kontrakt terminowy futures jest umową między dwoma stronami - kupującym i sprzedającym - kupna lub sprzedaży określonych aktywów (precyzyjnie wystandaryzowanych) w określonym czasie w przyszłości po określonej cenie. Zobowiązanie do kupna lub sprzedaży aktywów nie jest kategoryczne i wygasa wraz z zamknięciem pozycji. Oznacza to, że w żadnym wypadku nie ma obowiązku utrzymywania kontraktu do momentu wygaśnięcia - czyli kooca jego notowao. W praktyce oznacza to, że kupując lub sprzedając kontrakt terminowy, możemy go zlikwidowad w dowolnym momencie w czasie sesji giełdowej, jeśli tylko po drugiej stronie znajdzie się chętny na nasz kontrakt. Kontrakt futures to wystandaryzowany kontrakt typu Forward rozliczany pod koniec każdego dnia. Kontrakt futures można zawierad na różne aktywa np.: Waluta Złoto Akcje Indeks Giełdowy Kupno i sprzedaż kontraktów Inwestor może kupid lub sprzedad kontrakt terminowy w dowolnym momencie. Jeśli kupujemy kontrakt futures mówimy, że otwieramy długą pozycję. Sprzedaż kontraktu terminowego określa się inaczej, jako otworzenie krótkiej pozycji. Aby sprzedad kontrakt futures nie trzeba go wcześniej posiadad w odróżnieniu na przykład od rynku akcji gdzie, aby sprzedad akcje należy je wcześniej posiadad lub w przypadku gry na krótko, pożyczyd od brokera. Każde nowe wejście na rynek - bez względu na to czy jest to kupno, czy też sprzedaż kontraktu - określa się mianem otwarcia pozycji. Pozycja - długa lub krótka - może byd utrzymywana aż do wygaśnięcia kontraktu, (czyli do momentu, gdy kooczą się jego notowania) lub zlikwidowana wcześniej. Mówimy wówczas, że zostaje ona zamknięta. Wystandaryzowanie kontraktu Każdy kontrakt terminowy jest wystandaryzowany. Oznacza to, że władze giełdy wcześniej określają, kiedy wypada termin wygaśnięcia danego kontraktu, minimalny ruch, o jaki może zmieniad się cena kontraktu w czasie sesji giełdowej oraz wartośd tej minimalnej zmiany. Ponadto określana jest również wielkośd takiego kontraktu W przypadku kontraktów terminowych na walutę może byd to np euro, w przypadku kontraktów towarowych np baryłek, zaś w przypadku kontraktów na akcje 2000 sztuk akcji. Nieco bardziej skomplikowana jest sytuacja w odniesienie do rzeczy nieistniejących fizycznie, czyli np. indeksów giełdowych. Ponieważ nie można kupid ani sprzedad jakiejś liczby indeksów wprowadzono pojęcie mnożnika wartości, o jaką należy pomnożyd indeks, by znad jego wielkośd. Indeks giełdowy 20 największych spółek WIG20 - wynosi np pkt., ale kontrakt na ten indeks wykorzystuje mnożnik = 10 zł, co oznacza, że wartośd tego kontraktu wyniesie zł. Zaletą wystandaryzowania wielkości kontraktu jest to, że w każdym momencie wszyscy uczestnicy rynku giełdowego mają możliwośd zawarcia konkretnego kontraktu bez konieczności poszukiwania strony przeciwnej, która da możliwośd zawarcia umowy na innych warunkach. Wadą jest to, że czasem minimalna określona wielkośd kontraktu może byd zbyt duża dla części inwestorów. Wartośd i wartośd kontraktu Rzeczywista wielkośd (a tym samym wartośd) kontraktu jest określana przez giełdę i zwykle wielokrotnie przekracza możliwości finansowe indywidualnego inwestora. W przypadku niektórych kontraktów - najczęściej na towary - podawana jest określona wielkośd kontraktu w specyficznych jednostkach np. dla złota uncji, lub dla soi buszli. Na podstawie wielkości kontraktu możemy łatwo policzyd jego wartośd. Jeśli cena złota wynosi 10 dolarów/uncję to wartośd kontraktu wyniesie uncji * 10 dolarów, czyli dolarów. Podobnie jest w przypadku kontraktów na waluty. 1 kontrakt na dolara amerykaoskiego może opiewad na dolarów, jego wartośd przy cenie dolara 4,5 PLN wyniesie złotych. W przypadku innych kontraktów stosowane są tzw. mnożniki. Dotyczy to zwłaszcza kontraktów na indeksy akcji. Wielkośd kontraktu na indeks WIG20 wynosi 10 zł * wartośd indeksu, czyli np. 10 zł * 1600 pkt = zł. Dla kontraktu na niemiecki indeks DAX będzie to 25 euro * wartośd indeksu, czyli np. 25 euro * 3000 pkt = euro. Faktyczne wielkości kontraktów uniemożliwiłyby dostęp do tego rynku wielu osobom. Aby dokonywad transakcji nie potrzebna jest cała kwota równa wielkości kontraktu, lecz jedynie jej ułamek zwany "depozytem zabezpieczającym" Depozyt zabezpieczający Istnieją dwa rodzaje depozytów: Wstępny depozyt zabezpieczający Właściwy/minimalny depozyt zabezpieczający 57

58 Wartośd pierwszego jest zwykle wyższa i obowiązuje w momencie rozpoczęcia transakcji. Wartośd drugiego określa poziom minimalny niezbędny do utrzymania danego kontraktu. Np. w dniu 20 grudnia 2005 wielkośd depozytu wstępnego określono na poziomie 5,9%. Jeżeli cena kontraktów na WIG20 wynosiła 2644 pkt. to oznacza, że wartośd tego kontraktu równa jest zł. Wstępny depozyt zabezpieczający obowiązujący na sesji następnej będzie równy zł. Z kolei minimalny depozyt potrzebny do utrzymania pozycji wynosił 4,2 procent, czyli będzie równy zł. Dźwignia finansowa - Pozycja długa: kupując jeden kontrakt po cenie 1500 pkt. (wartośd kontraktu zł, my jednak płacimy depozyt w wysokości 1600 zł), po pewnym czasie jego kurs rośnie do poziomu 1600 pkt. (wartośd kontraktu zwiększa się do zł). Chod cena kontraktu zwiększyła się o 100 pkt., to jego wartośd wzrosła 1000 zł. Wzrost wartości to zysk, który osiągamy. Wynik: zarobiliśmy 1000 zł inwestując 1600 zł - zysk 62,5%. Pozycja krótka: sprzedając jeden kontrakt po cenie 1500 pkt. (wartośd kontraktu zł, my jednak płacimy depozyt w wysokości 1600 zł), po pewnym czasie jego kurs rośnie do poziomu 1600 pkt. (wartośd kontraktu zwiększa się do zł). Chod cena kontraktu zwiększyła się o 100 pkt., to jego wartośd wzrosła 1000 zł. Wzrost wartości to strata dla otwartej krótkiej pozycji, który osiągamy. Wynik: straciliśmy 1000 zł inwestując 1600 zł. Wezwanie do uzupełnienia depozytu (margin call) - Przyjmijmy, że depozyt początkowy wynosi 2000 zł, zaś depozyt utrzymania 1700 zł. Zgodnie z procedurą codziennego rozliczania do rachunku dopisywane są zyski lub odpisywane straty. Jeśli w takim przypadku strata przekroczy 300 zł, depozyt początkowy spadnie z 2000 zł poniżej depozytu utrzymania (1700 zł). Wówczas makler poinformuje Cię, że musisz uzupełnid depozyt lub jeśli nie jesteś w stanie tego zrobid Twoja pozycja zostanie zamknięta. Miesiące wygasania - Kontrakt notowany jest w kilku seriach. Serie te oznacza się nazwami miesięcy, w których dany kontrakt wygasa, czyli przestaje byd notowany. W przypadku kontraktów indeksowych na GPW miesiące wygasania to trzy serie z cyklu kwartalnego - marzec, czerwiec, wrzesieo, grudzieo. Oznacza to, że w maju na giełdzie będą notowane kontrakty serii czerwcowej, wrześniowej i grudniowej. Do oznaczania miesięcy stosuje się specjalne symbole literowe. H - marzec, M - czerwiec, U wrzesieo, Z - grudzieo. FW20Z10 będzie oznaczad kontrakt terminowy (F) na indeks WIG20 (W20) wygasający w grudniu (Z) 2010 roku. 7.2 Wykorzystanie futures Hedging zabezpieczenie ceny planowanego lub obecnego portfela. Np. Posiadamy akcje i spodziewamy się, że ich cena może spaśd, jednak nie chcemy ich sprzedawad z powodu wysokich prowizji oraz tego, że liczymy, że w przyszłości jednak ich ceny wzrosną. Możemy zabezpieczyd się przed spadkiem cen zajmując pozycje krótką na kontraktach terminowych futures na daną akcję(jeśli takowe są dostępne), lub indeks w zależności od koszyka posiadanych akcji. Arbitraż wykorzystanie chwilowej nierównowagi na rynku w celu zrealizowania zysku bez ryzyka, w tym samym momencie kupujemy droższy instrument, a sprzedajemy taoszy, zamykamy pozycję, gdy różnica w cenie instrumentu bazowego i pochodnego jest bliska lub równa zeru, w najgorszym wypadku w dniu wygaśnięcia kontraktu. Dwie najprostsze metody to Futures WIG20-koszyk akcji kopiujący indeks, wykorzystujemy różnicę w wycenie kontraktu terminowego oraz jego instrumentu bazowego, w praktyce z uwagi na prowizje domu maklerskiego, opłacalne tylko przy niskich prowizjach lub dużych różnicach, w futures i WIG20 Futures WIG20 MiniWIG20, wykorzystujemy różnicę w cenie futures i MiniWIG20, zasada podobna jak powyżej, należy jednak uwzględnid specyfikę MiniWIG20 i dbad o to by kupowad MiniWIG20 a zajmowad krótką pozycje na futures, ponieważ, jeśli zajmiemy pozycję krótka na MiniWIG20 możemy zostad wylosowani do zamknięcia pozycji, jeśli ktoś postanowi wykonad kupioną jednostkę MiniWIG20 58

59 7.3 Ceny terminowe i gotówkowe Związek cen kontraktu terminowego i aktywu bazowego wynika między innymi z faktu, że kontrakty rozliczane są ostatecznie według ceny z rynku gotówkowego. Jednak zanim dojdzie do wygaśnięcia kontraktu, jego poziom może znacznie odbiegad od poziomu aktywu bazowego. Sytuacja jest prosta w przypadku kontraktów na towary - należałoby uwzględnid koszt przechowywania danego towaru w terminie do wygaśnięcia kontraktu. Przy kontraktach na indeks należy uwzględnid wartośd pieniądza w czasie do wygaśnięcia kontraktu. Przyjmuje się, że jest to wielkośd tzw. stopy wolnej od ryzyka (czyli np. rentowności bonów skarbowych lub w warunkach polskich wielkośd oprocentowania depozytu) w czasie do wygaśnięcia pomniejszonej o ewentualnie wypłacane dywidendy. Wzór na wartośd teoretyczną (WT) kontraktów na indeksy (oraz akcje) wygasającego za T dni ma następującą postad: WT T =SPOT*[1+(r-d)*(T/360)] SPOT = wartośd indeksu (lub cena akcji) z rynku gotówkowego r - stopa wolna od ryzyka d - stopa dywidendy T - liczba dni pozostających do wygaśnięcia Policzmy WT dla kontraktów na WIG20 wygasających 16 marca 2001 w dniu 16 lutego 2001, wiedząc, że wartośd indeksu wynosiła , zaś stopa wolna od ryzyka (rentownośd bonów skarbowych) to 13 % *[1+(13%-0%)*(28/360)] = *[1+(0.13*0.077)]= W rzeczywistości w tym dniu cena kontraktów wyniosła na zamknięcie Można uznad, że różnica ta nie była znacząca. 7.4 Harmonogram sesji Notowania kontraktów terminowych na GPW trwają od godziny 8:30 do 16:35 faza "Przed Otwarciem" 8:00-8:30 Sesja rozpoczyna się o 8:30 i do godziny 9:00 trwa faza "Przed Otwarciem". Ustalany jest wówczas teoretyczny kurs otwarcia (TKO), na podstawie napływających wówczas zleceo. Żadne transakcje w tym czasie nie są zawierane. faza "Otwarcie" 8:30 O godzinie 9:00 następuje "Otwarcie" sesji. Określony zostaje kurs otwarcia na podstawie zleceo złożonych w fazie "Przed Otwarciem" (i ich realizacja). 59

60 faza "Notowania Ciągłe" 8:30-16:10 Od godziny 9:00 do 16:10 odbywają się notowania ciągłe. Zlecenia zostają realizowane zgodnie z sytuacją rynkową faza "Przed Zamknięciem" 16:10-16:20 O godzinie 16:00 rozpoczyna się trwająca do 16:10 faza "Przed Zamknięciem". W tym czasie transakcje nie są zawierane. Przyjmowane są tylko zlecenia na zamknięcie sesji i publikowany jest na bieżąco teoretyczny kurs zamknięcia. faza "Zamknięcie" 16:20 Zamknięcie sesji następuje o 16:20. Określony zostaje wówczas kurs zamknięcia i realizowane są zlecenia wprowadzone do systemu w fazie "Przed Zamknięciem". faza "Dogrywka" 16:20 16:30 Składane i realizowane są zlecenia po cenie ustalonej na zamknięciu sesji faza "Przed Otwarciem" 16:30-16:35 Trwa przyjmowanie zleceo na następną sesję - faza "Przed Otwarciem" 7.5 Ciekawostki Udział różnych grup inwestorów 7.6 Jak rozpocząd działalnośd na rynku terminowym GPW POTRZEBUJEMY: o NIK - Numer Identyfikacji Klienta nadawany przez KDPW (Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych) o Rachunek inwestycyjny w domu maklerskim o Komputer z dostępem do sieci o Odpowiednią ilośd aktywów - gotówki lub papierów wartościowych OTWARCIE KONTA ILE TO TRWA? o Podpisanie umowy w oddziale i rejestracja internetowa 1 dzieo o Droga korespondencyjną około 1 tygodnia o Okres oczekiwania na NIK od 1do 3 dni CO DOSTAJEMY o Notowania i serwis informacyjny o Możliwośd wykonywania zleceo o Możliwośd przelewania i wypłacania pieniędzy o o W wersji podstawowej otrzymujemy bezpłatnie: Prowadzenie konta Przelewy bankowe Notowania on-line Materiały edukacyjne W wersji dla zaawansowanych Dostajemy do dyspozycji: Trzy aplikacje do notowao 60

61 Programy do analizy technicznej on-line z możliwością tworzenia własnych arkuszy kalkulacyjnych Analizy i biuletyny TAS (Tech. Analiza Sektorowa) FAS (Fund. Analiza Sektorowa) Prenumeraty czasopism GOTOWE! o Zanim zaczniemy spekulacje na rynku terminowym musimy wpłacid jeszcze ok 5000zł zabezpieczenia (BOŚSA) o Wartośd minimalnych depozytów określa KDPW 7.7 Czego należy unikad? Typowe błędy popełniane przez inwestorów: o Uleganie pułapkom psychologicznym o Okrągłe poziomy zleceo 2 podstawowe zasady postępowania na rynkach terminowych o 1. Ucinaj straty jak najszybciej! o 2. Pozwól zyskom rosnąd! Ankieta z serwisu Futures.pl Na pytanie w ankiecie Jaki błąd z wymienionych najczęściej popełniasz? 20.7% procent odpowiedziało: zbyt długie utrzymywanie stratnych pozycji o Dlaczego postępujemy wbrew rozsądkowi: o Ego gracza, nie pozwala mu pogodzid się z faktem podjęcia złej decyzji. o W połączeniu z nadzieją, że będzie lepiej liczy na odwrócenie się sytuacji na swoją korzyśd. o Zamiast wycofad i ponieśd małe straty, inwestorzy czekają do poziomu, aż będą zmuszeni do wycofania się. Wtedy jest już za późno, gdyż straty miały czas urosnąd do dotkliwych poziomów. 17.3% - strach przed zajęciem pozycji po wygenerowaniu sygnału przez system o Tendencja do mechanizowania podejścia do handlu o Wykorzystując automatyczne systemy transakcyjne możemy uniezależnid się od emocji o Używanie systemu,a następnie brak zaufania i ocena wygenerowanych decyzji jako absurdalne 17.3% - impulsywne podejmowanie decyzji o Kolejny problem dyscypliny, podatnośd na manipulacje mimo wcześniej objętej strategii 16% zbyt szybka realizacja zysków zbyt małych o Nie pozwolenie zyskom rosnąd o Gracz jest postawiony między chęcią zysku, a strachem przed stratą. Przedwcześnie rozważa zamknięcie pozycji. o "Jest takie kompletnie chybione, znane porzekadło: Nie można zbankrutowad biorąc zysk. Właśnie w ten sposób wielu traderów bankrutuje. Amatorzy bankrutują realizując duże straty, a profesjonaliści biorąc małe zyski". Bill Eckhardt (przynajmniej jeśli są poniżej poziomu prowizji przyp. Przem.) 10% graczy - niestosowanie zleceo STOP o Oznacza dużą wiarę w swoje umiejętności o Albo proszenie się o kłopoty o Stop loss to jeden z najleszych wynalazków na rynkach pozwalającym zapobiec dużym (niepotrzebnym) stratom 61

62 Podsumowanie pułapek psychologicznych "Trzy reguły dobrego systemu : (1) ucinad straty (2) ucinad straty (3) ucinad straty Jeśli będziesz postępował zgodnie z tymi regułami, masz szansę wygrad. Ed Seykota Okrągłe poziomy o Zadziwiająca tendencja do podawania w zleceniach wielokrotności 5 i 10 o Konsekwencje mogą byd bardzo negatywne np.: o Chcemy zająd pozycje krótką ale dopiero po potwierdzeniu się spadku, stop poniżej poz. 2200pkt o Przy spadku poniżej 2200pkt, zrealizowane będzie bardzo wiele zleceo które mogą szybko obniżyd kurs do 2100pkt, mimo, że liczyliśmy na zajęcie pozycji przy poziomie około 2199pkt. o kurs kontraktów na WIG skoczył w kilka sekund z 1216 na 1225pkt Rozwiązanie okrągłego problemu o Za wszelką cenę unikad okrągłych limitów o Czasem są nimi długotrwałe linie oporu lub wsparcia, niekoniecznie będące wielokrotnością 5 czy 10 o Wykonywad zlecenia z limitem aktywacji, ale także z limitem realizacji 7.8 Day Trading - Spekulacja na podstawie dziennych zmian cen Spekulacja na podstawie dziennych zmian cen jest techniką dominującą wśród rodzimych inwestorów na rynku Futures Pociągająca jest pozorna łatwośd i możliwe zyski o Gdyby zagrad 10000zł = ok 5 kontraktów na WIG20 o Złapad ruch o 10pkt (średnio 40pkt dziennie) o Zysk wyniesie 5 * 10pkt * 10zł = 500zł dziennie Co oznacza stopę zwrotu: 5% dziennie! 100% na miesiąc! Większośd przegrywa o Pozorna łatwośd do zarabiania na Futuresach oznacza w praktyce, że znaczna większośd grających przegrywa o "Transfer bogactwa" odbywa się na prostej zasadzie - straty wielu stają się zyskiem nielicznych Prowizje o Według Murraya Ruggiero Jr. (trader m.in. na rynku futures na S&P500) najlepsze systemy daytraderów są w stanie "złapad" jedynie % dziennego zasięgu cen. o Jeśli tak jest to okazuje się, że na FW20 można zarobid około 6 pkt (z 40 pkt. rozpiętości) z tego od 2 do 6 pkt zabierają prowizje. o Wynik nie okazuje się już tak rewelacyjny: o 5 * 4pkt * 10zł = 200zł dziennie czyli do ok 4% Zyski i straty o Wielu day-traderów trzyma się schematu: Jednego dnia zarobie 4%, w tydzieo 20%,. Mało kto myśli strace 4% tydzieo z rzędu o Richard Dennis "95% moich zysków pochodzi z 5%moich inwestycji.!daily Day Trading - (nie)codzienna aktywnośd o George Kleinman : You will be day-trader, not a daily trader o Próba codziennego zysku zbyt często może się skooczyd błędnymi decyzjami. Kleinman gra ok10 razy w miesiącu. o Ważne są momenty odpoczynku, urlop Day-trading "nieco dłuższy" 62

63 o "Pamiętaj, że Twoim celem jest grad dobrze, a nie grad często. Alexander Elder o "Otworzyłem pozycję, ale przetrzymam ją do jutra - często słyszane zdanie z ust inwestora o Trudno tu mówid o dyscyplinie, czy trzymaniu się podstawowego założenia day-tradingu - zamknięcia pozycji przed zakooczeniem sesji o Day-trader ma zarabiad na małych ruchach i powinien unikad dużych ruchów, gdy nie może wyjśd z pozycji. Zarządzanie pozycjami czyli money-management o Jest to często ignorowany, a bardzo ważny element o Day-traderzy powinni wyjątkowo dbad o zarządzanie pieniędzmi bo zwykle otwierają bardzo duże pozycje o Jeśli aby złapad" 10 pkt ruch i ustawimy stop oddalony o 10 pkt od ceny wejścia, to relacja ryzyka do zysku wynosi 1:1 o "bezpiecznie to min 1:3 Systemy transakcyjne o Magiczny system o Średnia roczna stopa zwrotu uzyskana przez ten system w ciągu 6 lat to 49.26% o zarobił na rynku na WIG20 grając WYŁĄCZNIE JEDNYM kontraktem 725% Kwota startowa o Bardzo rzadko oferujący systemy inwestycyjne lojalnie informują swoich klientów, jaki wymagany jest minimalny kapitał do gry danym systemem. o Randy Stuckey, twórca systemu CATSCAN jest jednym z niewielu, którzy jasno piszą, że aby efektywnie wykorzystad jego systemem należy dysponowad co najmniej dolarów Kwota startowa o 3000zł, a gramy 3000zł = 100% o 5000zł, a gramy 3000zł =66% o 10000zł, a gramy 3000zł =33% Zarobiły: o zł (11 zł prowizji) na jednym kontrakcie Różnice w zyskach w zależności do kwoty odniesienia ( zł): o 218% do 725% Zarządzanie pozycjami o Poczatkujący gracze zaczynają od zaangażowania całej gotówki o depozyt na WIG20 wynosi ok zł, to mając 5000 będą grali dwoma a nawet trzema kontraktami Drawdown maksymalny spadek o Maksymalny historyczny spadek wartości kapitału od największej wartości zwany jest obsunięciem (ang. drawdown) o Tu wyniósł 72% dla kwoty 3000zł (spadek do 1027zł) o W praktyce oznacza to, że nie wystarczało na pokrycie depozytu i w tym momencie działalnośd inwestora mogłaby się zakooczyd, no chyba że dostarczyłby nowego kapitału. Kwota startowa czyli kwotą do której porównujemy później nasze wyniki o 5000zł. - obsunięcie to zaledwie 39% Wciąż bardzo widoczne dlatego, że zdarzyło się na początku pracy systemu. o 10000zł - mogliśmy zredukowad obsunięcie do 24.4% o Wartości poniżej 20% są do zaakceptowania profesjonalnie Sprawdź system na SWOIM KAPITALE o Jeśli opracujesz lub kupisz system sprawdź, jak będzie się on sprawował na TWOIM kapitale. Słowa - system przynosi 300%, nie mówią nic. o Jeśli grasz 100% kapitału to wówczas spodziewaj się, że obsunięcia będą bardzo bolesne. 63

64 Optymalizacja własnych systemów transakcyjnych o System powinien : opierad się na logicznych koncepcjach uwzględniających specyfikę rynku Byd jak najprostszy (SISO?) generowad niewiele sygnałów o Testowanie: Mała zmiana parametrów mała zmiana działania Różne okresy = podobna skutecznośd Różne rynki = podobna skutecznośd 7.9 Źródła [1 ] [2] [3] 8. OPERACJE NA RYNKU WALUTOWYM FOREX Wstęp W tym rozdziale przedstawione zostanie pojęcie giełdy walutowej, podstawowych terminów z nią związanych oraz analizy rynku. Opisane zostały tu podstawowe sposoby analizy danych pochodzących z notowao giełdowych oraz wnioskowania na podstawie wykresów trendów dla kursów walut. Spis zagadnieo: 8.1 Definicja Forexu Podstawowe pojęcia Platforma brokerska i operacyjna Wstęp do analizy Wskaźniki Obwiednie Oscylatory Analiza wykresów, formacji i ciągów danych Definicja Forexu Termin Forex (z ang. Foreign Exchange) związany jest w związku z międzynarodowym rynkiem walutowym. Jest to największy rynek na świecie, jego obroty w 2000 r. osiągnęły wartośd 1,5 tryliona dolarów amerykaoskich, a każdego dnia obrót wynosi ponad 4 biliony dolarów amerykaoskich. 90% transakcji zawieranych na tym rynku są to operacje typu SPOT o wykonaniu natychmiastowym. Jest to więc rynek bardzo dynamiczny i zmienny, na który bardzo trudno wpłynąd i zachwiad na dłuższy okres czasu. Kolejną zaletą Forexu jest możliwośd zarobienia pieniędzy zarówno na wzroście jak i spadku kursu danej pary walutowej. Przedmiotem obrotu są tu pary walutowe. Wyróżniamy pięd najważniejszych walut dolar amerykaoski, jen japooski, euro, funt brytyjski i frank szwajcarski. Oprócz tego możliwe jest handlowanie wieloma innymi walutami takimi jak dolar nowozelandzki czy australijski a nawet polski złoty. 64

65 8.2 Podstawowe Pojęcia PIP (Percentage in Point) Jest to jednostka zmiany kursu pary walutowej. Wyraża ona zmianę kursu o 0,0001. Wyjątkiem jest tu zmiana kursu dla jena japooskiego, dla którego 1 PIPs oznacza zmianę kursu o 0,001. Związane jest to z wartością jena w stosunku do innych walut jen jest słabszą walutą. Spread Jest to różnica w cenie sprzedaży i kupna danej pary walutowej, wyrażona w PIPsach. Każda platforma forexowa ma własny spread, często zmienny, który określa prowizję pobieraną za daną operację. Im spread mniejszy, tym taosza platforma. Dźwignia Określa przełożenie danej platformy. Wiąże nasz depozyt wpłacony brokerowi z kwotą, jaką możemy operowad na rynku. Typowe przełożenia wynoszą 1:200 albo 1:100. Dla przełożenia 1:200 i depozycie wysokości 50$ mamy możliwośd operowania kwotą $. Pozycje Inaczej zakupione lub sprzedane pary walutowe. Informują nas, jaką parą walutową handlujemy, jakie mamy w danym momencie wykonane zakupy. Aby otworzyd pozycję należy kupid lub sprzedad parę walutową. Aby zamknąd pozycję trzeba wykonad czynnośd odwrotną. Lot Informuje nas jaką minimalną ilośd waluty możemy na danej platformie zakupid. Określa też minimalny depozyt dla danej platformy przy określonej dźwigni, np. dla przełożenia 1:100 i locie $ minimalny depozyt wynosi 1000$. Para walutowa Na giełdzie walutowej operacje przeprowadza się na parze walutowej. Waluta bazowa jest główną walutą, którą będziemy kupowad lub sprzedawad. Walutą kwotowaną będziemy płacid. Dany kurs pary walutowej mówi nam, ile zapłacimy lub ile otrzymamy w walucie kwotowanej przy kupnie lub sprzedaży waluty bazowej. Każda platforma podaje dla danej pary walutowej dwie ceny cenę ASK i BID. Pierwsza mówi nam za ile możemy sprzedad walutę bazową albo za ile kupid walutę kwotowaną. Cena BID określa za ile możemy kupid walutę bazową albo sprzedad walutę kwotowawną. Różnica ASK-BID wynosi Spread, czyli prowizję brokerską. Poniżej przykład pary walutowej. 8.3 Platforma brokerska i operacyjna Przykładowe platformy zagraniczne: - Forex Capital Markets. - Capital Market Services LLC. Platformy polskie: - Efix Polska. - X trade. 65

66 Przykładowe operacje i usługi Stop Loss Pozwala na zminimalizowanie strat związanych ze spadkiem kursu pary walutowej. Ustalamy minimalny poziom kursu, jaki może osiągnąd dana para walutowa. Gdy zostanie on osiągnięty, automatycznie zamykana jest pozycja. Dzięki temu mamy zabezpieczenie w przypadku gwałtownego spadku. Limit Profitu Ustalamy określony profit dla danej pozycji, gdy zostanie on osiągnięty, automatycznie jest ona zamykana. Single Order Ustalenie zamówienia na zakup lub sprzedaż danej pary walutowej w momencie osiągnięcia pewnej ceny ustalonej przez nas. One Cancels Another (OCO) Ustalamy dwie ceny jedną dla kupna drugą dla sprzedaży. W momencie osiągnięcia któregoś z tych dwóch poziomów wykonywana jest określona operacja oraz anulowane drugie zamówienie. If Then/ If Then OCO Po spełnieniu pierwszego warunku ustalonego przez nas składane jest drugie zamówienie. Dodatkowo istnieje dwóch poprzednich If Then OCO. Wykresy świecowe 1. 66

67 8.4 Wstęp do analizy Analiza fundamentalna rynku forex jest ograniczona. Ograniczenia wynikają z: konieczności monitorowania stanu gospodarki całych krajów (skala makro), znacznie wolniejszej zmienności danych makroekonomicznych w stosunku do zmienności cen na rynku walutowym. Analizy fundamentalnej nie można jednak całkowicie wyłączyd. Inwestorzy monitorują wypowiedzi ekspertów, analizują raporty banków centralnych i organizacji finansowych, a pozyskane w ten sposób informacje mają wpływ na ich decyzje. Skrajne wydarzenia takie jak wojny i ataki terrorystyczne mogą również radykalnie zmieniad kurs walut. Analiza techniczna pozwala na podejmowanie decyzji na dynamicznym rynku jakim jest forex. Średnie 8.5 Wskaźniki Wszystkie średnie generują sygnał w momencie przecięcia wykresu cenowego z krzywą wskaźnika. SMA Simple moving average Prosta średnia krocząca EMA Exponential mov. avg. Wykładnicza śr. kr. EMA 1 α EMA + α p 1 w p WMA Weighted mov. avg. Ważona śr. kr. WMA = ( w) n TMA Triangular mov. avg. Trójstronna śr. kr. SMA z SMA Poszczególne średnie różna się szybkością działania, wagą (różne okno). Użytecznośd generowanych sygnałów jest niska, liczba generowanych sygnałów wysoka. Obserwacje najlepiej prowadzid jednocześnie dla kilku różnej długości okresów (n). n n 1 Ilustracja 1: Porównanie różnych sposobów wyliczania średniej 67

68 8.6 Obwiednie W celu zmniejszenia liczby generowanych sygnałów oraz zwiększenia ich użyteczności stosuje zmodyfikowaną metodę wykorzystującą krzywe średnich. Tworzy się obwiednie (ang. envelope) zbudowane z kopii omówionych powyżej krzywych przeniesionych w górę i w dół o stałą wartośd (na przykład 1%). Powstały obszar pozwala na generowanie sygnałów w momencie przekroczenia wykresu cenowego poza pas wyznaczony obwiedniami. Ilustracja 2: Obwiednie wykreślone dla wykresu kursu pary GBP/JPY Przecięcie górnej krzywej generuje sygnał sprzedaży. Przecięcie dolnej sygnał kupna. Ulepszeniem metody obwiedni jest wstęga Bollingera (ang. Bollinger band). Przesunięcie krzywych nie jest w tej metodzie wartością stałą, jak w przypadku omówionym powyżej, lecz zależy od aktualnej zmienności wykresu cenowego. Dla gwałtowniejszych zmian wstęga rozszerza się, dla łagodnego przebiegu zawęża się. Przedstawiony wzór umieszcza krzywe w odległości D odchyleo standardowych. Ilustracja 3: Wstęga Bollingera. W środku wykresu wyraźne rozszerzenie. 68

69 Parabolic SAR SAR oznacza Stop And Reversal. Przecięcie wskaźnika z wykresem cenowym generuje sygnał kupna/sprzedaży. Przy pomocy wskaźnika można ocenid właściwe poziomy stop-loss i take-profit. Pseudokod ilustrujący sposób wyznaczania wskaźnika. Opis algorytmu: Nadaj odpowiednie wartości początkowe: współczynnik przyspieszenia (alfa, odpowiada za szybkośd zbieżności), punkt ekstremalny (EP, odpowiednio minimum lub maksimum w zależności od kierunku trendu). W pętli wyznacz następną wartośd dla wskaźnika na podstawie wartości aktualnej i aktualnego EP. W przypadku zarejestrowania nowego punktu ekstremalnego, zaktualizuj EP oraz zwiększ współczynnik przyspieszenia. W przypadku gdy wskaźnik spotka krzywą (znajdzie się w przedziale między ceną maksymalna i minimalna dla badanego okresu), zmieo flagę trendu, przyjmij za wartośd wskaźnika ostatni punkt ekstremalny, a punkt ekstremalny przeglądając przeszłe próbki ustal adekwatnie dla nowego trendu oraz zresetuj współczynnik przyspieszenia. Na wartośd przyspieszenia nałożone jest ograniczenie maksymalnej wartości. Nowe próbki wskaźnika nie mogą byd: dla trendu wzrostowego większe od ceny minimalnej, dla trendu spadkowego mniejsze od ceny maksymalnej. Ilustracja 4: Parabolic SAR 69

70 8.7 Oscylatory Oscylatory to grupa wskaźników zmieniających się wokół pewnego poziomu. W zależności od oscylatora, sygnały mogą byd generowane w momencie przecinania się odpowiednich krzywych, dla określonych rozbieżności z wykresem cenowym lub dla określonych poziomów. Popularne oscylatory: Oscylator stochastyczny RSI (Relative Strength Index) MACD (Moving Average Convergence/Divergence) ROC (Rate Of Change) Momentum CCI (Commodity Channel Index) ATR (Average True Range) UOS (Ultimate Oscilator) DMI (Directional Movement Index) Volatility Oscylator stochastyczny Dynamiczny wskaźnik dobry dla rynku forex. Oscylator tworzą dwie linie: Wersja dla linii %D z SMA nazywana jest oscylatorem stochastycznym wolnym. Zastąpienie średniej EMA daje oscylator stochastyczny szybki. Sygnał powstają dla przecinania określonych poziomów linii %D. Ilustracja 5: Oscylator stochastyczny szybki. Poziom sygnału ustalony na

71 Relative Strength Index (RSI) Wskaźnik zawiera się w przedziale od 0 do 100. Sygnały generowane są w momencie przecięcia poziomu 50. Wzór: SMA jest stosowane wymiennie z EMA. Różnica z licznika ( ) odpowiada przyrostowi między kolejnymi próbkami (dzięki funkcji max() przyjmowana jest liczba dodatnia lub zero). Różnica z mianownika odpowiada spadkowi między kolejnymi próbkami. Ilustracja 6: Relative Strength Index Moving Average Convergence/Divergence (MACD) Zbieżnośd/rozbieżnośd średnich ruchomych generuje sygnały w momencie przecięcia przez linię MACD linii sygnałowej w kierunku zera. To znaczy gdy linia sygnałowa jest powyżej zera to sygnał generowany jest w momencie gdy linia MACD przecina linię sygnałową od góry. Wskaźnik tworzą dwie linie: MACD = EMA 12 (p) EMA 26 (p) signal = EMA 9 (MACD) Oznaczenie EMA 12 (p) oznacza średnią z ostatnich 12 próbek. Wartości 12, 26 i 9 zostały zaproponowane przez autora metody i są powszechnie używane. 71

72 Ilustracja 7: Moving average convergence/divergence Rate of change (ROC) i Momentum to proste wskaźniki mierzące kontynuację trendu. Wskaźnik momentum mierzy bezwzględną, a ROC względną, zmianę ceny zamknięcia w okresie N. Sygnały generowane przez wskaźniki powstają przy przekroczeniu poziomu: dla momentum 0, dla ROC 1(100%). Ilustracja 8: Rate of chage. Sygnały na poziomie

73 Commodity Channel Index (CCI) Wskaźnik oparty na cenie typowej wyliczonej jako średnia ceny minimalnej, maksymalnej i zamknięcia. Generuje sygnały w momencie opuszczania pasa o określonej szerokości. Ilustracja 9: Commodity Channel Index 73

74 8.8 Analiza formacji Formacje Formacje są to pewne układy wykresu trendu, które mogą nam powiedzied jak w przyszłości wyglądad będzie dany trend. Wyróżniamy dwa rodzaje formacji formacje kontynuacji i konsolidacji trendu oraz formacje odwrócenia trendu. Trójkąty Formacje Konsolidacji i Kontynuacji Trendu Trójkąty są chwilowymi oscylacjami trendu. Możemy byd pewni kontynuacji trendu jeżeli odcinek po wyjściu z trójkąta jest równa maksymalnym oscylacjom wewnątrz figury. Prostokąty Wysokośd prostokąta określa stromośd z jaką kontynuowany będzie ruch trendu. Po wyjściu z prostokąta możliwa jest chwilowa nawrotka. Flagi i proporczyki Bardzo rzadkie, tworzą się bardzo krótko, tylko kilka oscylacji trendu. 74

75 Głowa i ramiona Formacje Odwrócenia Trendu Możemy byd pewni zmiany kierunku trendu gdy kontynuacja równa jest maksymalnej oscylacji ponad linię szyi. Podwójne i potrójne szczyty Pewna odmiana głowy i ramion. Parasolki i spodki Tworzą się długo, najczęściej gdy już zauważymy tą formację, możemy stwierdzid na 100% zmianę kierunku trendu. 75

76 Kliny Oscylacje trendu zmieniające kierunek całego kursu. W tym momencie większośd inwestorów działa w celu zmaksymalizowania zysku. Fale Elliotta Obserwacje formacji doprowadziły do wyróżnienia charakterystycznych sekwencji składających się z pięciu fal dla kierunku zgodnego z trendem i trzech lub pięciu fal dla kierunku odwrotnego do trendu. Układ fal widoczny jest dla różnych skal czasu. Konwencja numeracji fal zakłada nadawanie kolejnych numerów falom zgodnym z trendem i kolejnych liter dla kierunku przeciwnego do trendu. Na ilustracji w nawiasach oznaczono cykl o dłuższej rozpiętości, składający się z innych sekwencji fal. Autor teorii wyróżnił charakterystyczne długości okresów: Grand supercycle stulecia Supercycle dekady (40-70 lat) Cycle rok do kilku lat Primary kilka miesięcy do dwu lat Intermediate tygodnie - miesiące Minor tygodnie Minute dni Minuette godziny Subminuette minuty 76

77 Ciąg Fibonacciego Dalsza analiza układów fal pozwoliła dostrzec typowe proporcje charakterystyczne dla danych odcinków fal. Proporcje te zgodne są z tymi występującymi w ciągu Fibonacciego. Ciąg Fibonacciego definiowany jest jako: Pierwsze wartości ciągu to 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, Elementy ciągu mają ciekawą właściwośd: Stosunek dowolnego wyrazu ciągu do następującego po nim wynosi 0,618 odwrotnie 1,618 Stosunek dla wyrazu dwie pozycje dalej wynosi: 2,618 odwrotnie 0,382 Ilustracja 10: Fale z zaznaczonymi wartościami dla szczytów Wartości te pokrywają się z wynikami obserwacji typowych układów fal: x/y = 0,618 y/x = 1,618 z/x = 2,618 x/z = 0,382 Stąd przy podejmowaniu decyzji, obserwując fale, warto monitorowad charakterystyczne poziomy wynikające z tych relacji. 77

78 9. UREGULOWANIA PRAWNE I PROCEDURALNE NA WGPW Wstęp W tym rozdziale dowiesz się o regulacjach prawnych i proceduralnych na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Przedstawione zostaną tutaj ogólne zasady obowiązujące na GPW oraz zagadnienia, które są ważne zarówno dla grających na giełdzie jak i zamierzających publikowad własne akcje. Spis zagadnieo: 9.1 Pojęcia Krótka historia (Fakty) Notowane instrumenty Sesje giełdowe Strony transakcji Segmenty rynku Systemy notowao Źródła Pojęcia Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych spółka akcyjna zajmująca się rejestrowaniem papierów wartościowych i rozliczaniem transakcji na GPW lub CeTO. Jej akcjonariuszami są Skarb Paostwa, Giełda Papierów Wartościowych SA oraz NBP. KDPW funkcjonuje w charakterze spółki akcyjnej od listopada 1994 r., natomiast od 1991 r. funkcjonował jako dział Giełdy Papierów Wartościowych. Nie jest instytucją nastawioną na zysk, więc jego akcje nie dają prawa do dywidendy. Zyski KDPW powodują obniżanie opłat płaconych przez uczestników Depozytu. Produkty strukturyzowane - instrumenty finansowe, których cena jest uzależniona od wartości określonego wskaźnika rynkowego (np. kursu akcji lub koszyków akcji, wartości indeksów giełdowych, kursów walut). Są emitowane przez instytucje finansowe, najczęściej banki lub domy maklerskie. Emitent produktu strukturyzowanego zobowiązuje się w stosunku do nabywcy (inwestora), że w terminie wykupu instrumentu wypłaci mu kwotę rozliczenia kalkulowaną wg określonego wzoru. Formuła określająca zasady wypłaty ułatwia posiadaczom takich instrumentów śledzenie bieżącej wartości danego instrumentu. Prospekt emisyjny dokument o charakterze informacyjnym, publikowany przez emitenta papierów wartościowych, skierowany do potencjalnych akcjonariuszy. Powinien zawierad informacje na temat rodzaju oferty i jej adresata, sposobu przeprowadzenia emisji oraz szczegółowe informacje o sytuacji finansowej emitenta. Dokument może mied formę jednolitego dokumentu albo zestawu dokumentów, w skład którego wchodzą: dokument rejestracyjny, dokument ofertowy oraz dokument podsumowujący. Prospekt emisyjny ma ważnośd 12 miesięcy od daty podania go publicznej wiadomości. W Polsce o ważności prospektu emisyjnego decyduje Komisja Nadzoru Finansowego. Prawo poboru Prawo poboru ma zastosowanie w przypadku nowej emisji akcji przez spółkę. Oznacza ono przywilej pierwszeostwa przy zakupie nowych akcji przez dotychczasowych akcjonariuszy. Prawo to jest o tyle istotne, że w przypadku objęcia takiej emisji przez nowy krąg akcjonariuszy nastąpiłoby tzw. rozwodnienie kapitału, czyli procentowe zmniejszenie udziału dotychczasowych akcjonariuszy w stosunku do całkowitej sumy kapitału akcyjnego. Korzystając z prawa poboru mają oni możliwośd zachowania dotychczasowego "stanu posiadania" w spółce akcyjnej. Ważną cechą prawa poboru jest to, że może ono byd przedmiotem obrotu jako samodzielny papier wartościowy. Oznacza to, że dotychczasowi posiadacze "starych" akcji mogą zrezygnowad z prawa objęcia nowych akcji sprzedając to prawo na giełdzie. Jednocześnie ci, którzy chcieliby nabyd akcje nowej emisji spółki, a przedtem nie byli jej akcjonariuszami, kupując prawa poboru mają taką możliwośd. 78

79 Teoretyczną wartośd prawa poboru ustala się w sposób następujący: gdzie: a - ostatni kurs akcji "z prawem poboru", b - cena emisyjna akcji nowej emisji, n - liczba akcji "z prawem poboru", m - liczba akcji nowej emisji. Prawa do akcji (PDA) Prawa do akcji znacznie łagodzą problem długiego oczekiwania przez inwestorów na notowanie akcji od momentu zapisania się na nie w publicznej subskrypcji. Inwestorzy wiedzą, że aby akcje, na które złożyli zapisy w publicznej subskrypcji mogły byd wprowadzone do obrotu giełdowego najpierw musi nastąpid ich formalny przydział, później rejestracja w sądzie, następnie złożenie w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych, dopuszczenie do obrotu giełdowego przez Radę Giełdy i wprowadzenie do obrotu przez Zarząd Giełdy. Prawa do akcji (PDA) mogą byd przedmiotem obrotu już w kilka dni po przydziale akcji, a jeszcze przed ich zarejestrowaniem w sądzie. PDA umożliwiają zatem wycofanie się z dokonanej inwestycji tym, którym przydzielono nowe akcje, a jednocześnie umożliwia ich nabycie tym, którzy nie dokonali tego w publicznej subskrypcji, zanim akcje zadebiutują na giełdzie. Z możliwości tej skorzystało już wiele spółek na giełdzie warszawskiej, które wychodząc naprzeciw oczekiwaniom akcjonariuszy, wnioskują do giełdy o wprowadzenie PDA do obrotu. Obrót prawami do nowych akcji podlega takim samym regułom jak obrót akcjami. PDA notowane są w tym samym systemie notowao, w którym notowane będą akcje danej spółki (lub na którym spółka już jest notowana). Rozliczenie zawartej transakcji przeprowadza Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych oraz dom maklerski według takich samych zasad, jakie obowiązują w odniesieniu do akcji. Po decyzji sądu o zarejestrowaniu nowej emisji, spółka uzgadnia z Krajowym Depozytem Papierów Wartościowych oraz giełdą termin pierwszego notowania - już nie PDA, lecz akcji. Zmiana przeprowadzana jest płynnie, czyli z dnia na dzieo (z sesji na sesję) i nie powoduje dla akcjonariusza konieczności podejmowania jakichkolwiek działao. Po prostu któregoś dnia akcjonariusz ma np. 100 PDA danej spółki, a na następnej sesji ma już 100 akcji. Termin zamiany jest podawany wcześniej do publicznej wiadomości. 9.2 Krótka historia (Fakty) Statutowym zadaniem Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie SA (GPW) jest organizacja obrotu instrumentami finansowymi, poprzez zapewnienie koncentracji w jednym miejscu i tym samym czasie ofert złożonych przez kupujących i sprzedających w celu określenia kursu i realizacji transakcji. Swoją działalnośd w obecnej formie Giełda rozpoczęła w dniu 16 kwietnia 1991 r. Obrót papierami wartościowymi odbywa się w formie elektronicznej przy wykorzystaniu systemu informatycznego WARSET. Giełda Papierów Wartościowych jest spółką akcyjną, w której Skarb Paostwa posiada 98,82 proc. kapitału zakładowego. Ponadto akcjonariuszami Giełdy są: banki, domy maklerskie, spółki giełdowe. Statutowym zadaniem GPW jest organizacja obrotu instrumentami finansowymi, poprzez zapewnienie koncentracji w jednym miejscu i tym samym czasie ofert złożonych przez kupujących i sprzedających w celu określenia kursu i realizacji transakcji. Kursy poszczególnych instrumentów finansowych ustalane są w oparciu o zlecenia kupujących i sprzedających - oznacza to, że rynek jest kierowany zleceniami. W celu ustalenia ceny instrumentu sporządza się zestawienie zleceo zawierających dyspozycje kupna i sprzedaży. Zlecenia są kojarzone według ściśle określonych zasad, zapisanych w wewnętrznych regulacjach Giełdy. 79

80 Płynnośd rynku notowanych instrumentów może byd poprawiana przez członków giełdy lub inne instytucje finansowe - animatorów rynku, którzy działają na podstawie umowy z Giełdą. Składają oni zlecenia kupna lub sprzedaży danego instrumentu na własny rachunek. Organami Warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie są: Walne Zgromadzenie Rada Nadzorcza zwana Radą Giełdy Zarząd zwany Zarządem Giełdy Podstawy prawne Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie SA działa w oparciu o ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, pod nadzorem Komisji Nadzoru Finansowego. 9.3 Notowane instrumenty Przedmiotem handlu na Giełdzie są następujące instrumenty finansowe: Papiery wartościowe: akcje, obligacje, prawa poboru, prawa do akcji, certyfikaty inwestycyjne Instrumenty pochodne: kontrakty terminowe, opcje, jednostki indeksowe Produkty strukturyzowane Obrót instrumentami finansowymi jest prowadzony na dwóch rynkach: Główny Rynek, jest to rynek regulowany, podlegający nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego, funkcjonuje od 16 kwietnia 1991 roku; NewConnect, jest to alternatywny system obrotu, prowadzony przez Giełdę. Stworzony z myślą o nowych i rozwijających się firmach, działających zwłaszcza w obszarze nowych technologii. NewConnect rozpoczął działalnośd 30 sierpnia 2007 r. Przedmiotem obrotu w alternatywnym systemie mogą byd akcje, prawa do akcji (PDA), prawa poboru, kwity depozytowe oraz inne udziałowe papiery wartościowe. Przed rozpoczęciem notowao ciągłych na Rynku Głównym ustalany jest kurs otwarcia (pierwszy fixing) w oparciu o zlecenia, które wpłynęły w ostatniej fazie dnia poprzedniego oraz w dniu sesji. Drugi fixing jest przeprowadzany na zakooczenie sesji. Na podstawie drugiego fixingu następuje ustalenie ceny zamknięcia danej sesji. Jest on również przyjmowany przy wycenie portfeli akcji oraz stanowi kurs odniesienia dla następnej sesji. Do obrotu giełdowego Zarząd Giełdy może dopuścid instrumenty finansowe, jeżeli: został sporządzony odpowiedni dokument informacyjny (prospekt emisyjny), zatwierdzony przez Komisję Nadzoru Finansowego chyba, że sporządzenie lub zatwierdzenie dokumentu informacyjnego nie jest wymagane; ich zbywalnośd nie jest ograniczona; w stosunku do ich emitenta nie toczy się postępowanie upadłościowe lub likwidacyjne. W przypadku dopuszczania do obrotu giełdowego akcji powinny one spełniad dodatkowo następujące warunki: iloczyn liczby wszystkich akcji emitenta i prognozowanej ceny rynkowej tych akcji, a w przypadku gdy określenie tej ceny nie jest możliwe - kapitały własne emitenta, wynoszą równowartośd w złotych co najmniej euro, w posiadaniu akcjonariuszy, z których każdy uprawniony jest do wykonywania mniej niż 5% głosów na walnym zgromadzeniu emitenta, znajduje się co najmniej 15% akcji objętych wnioskiem o dopuszczenie do obrotu giełdowego lub akcji objętych wnioskiem o dopuszczenie do obrotu giełdowego o wartości równej co najmniej euro, liczonej według ostatniej ceny sprzedaży lub emisyjnej. 80

81 Do obrotu giełdowego mogą byd dopuszczone również instrumenty finansowe, będące przedmiotem obrotu wyłącznie pomiędzy inwestorami kwalifikowanymi. Instrumenty finansowe mogą byd wprowadzane do obrotu giełdowego w trybie zwykłym lub publicznej sprzedaży. Wprowadzenia dokonuje Zarząd Giełdy. 9.4 Sesje giełdowe Zlecenia na giełdę inwestorzy składają za pośrednictwem domów maklerskich, w których mają rachunki inwestycyjne. Sesje giełdowe, podczas których zawierane są transakcje, odbywają się od poniedziałku do piątku w godzinach Strony transakcji Stroną transakcji giełdowej może byd wyłącznie członek giełdy oraz Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych. Członkiem giełdy jest podmiot dopuszczony do działania na giełdzie. Może byd to: firma inwestycyjna zawierająca transakcje giełdowe na rachunek własny lub na rachunek klienta, podmiot będący uczestnikiem KDPW, zawierający transakcje giełdowe wyłącznie na rachunek własny, podmiot, niebędący uczestnikiem KDPW, zawierający transakcje giełdowe wyłącznie na rachunek własny o ile zawarł umowę z podmiotem będącym uczestnikiem KDPW, który zobowiązał się do wypełniania obowiązków w związku z rozliczaniem zawartych transakcji. 9.6 Segmenty rynku Wszystkie spółki przydzielone są do jednego z czterech poniższych segmentów rynku: Segment 250 PLUS - akcje spółek o kapitalizacji przekraczającej 250 mln euro Segment 50 PLUS - akcje spółek o kapitalizacji od 50 do 250 mln euro Segment 5 PLUS - akcje spółek o kapitalizacji nie przekraczającej 50 mln euro Segment MINUS 5 - akcje spółek o kapitalizacji nie przekraczającej 5 mln euro Ponadto akcje spółek, których kurs charakteryzuje się wysoką zmiennością lub są w stanie upadłości mogą należed do segmentu LISTA ALERTÓW i wtedy są notowane w systemie kursu jednolitego. Akcje spółek z segmentów MINUS 5 oraz LISTA ALERTÓW nie są uwzględnianie przy ustalaniu indeksów giełdowych. 81

82 9.7 Systemy notowao Instrumenty finansowe są notowane w jednym z dwóch systemów notowao: - w systemie notowao jednolitych Fazy sesji w systemie kursu jednolitego: przed otwarciem: składanie zleceo na otwarcie, publikowanie TKO (Teoretycznego Kursu Otwarcia), brak transakcji interwencja: nie można składad nowych zleceo, animator rynku modyfikuje swoje wcześniejsze zlecenia celem poprawy płynności papieru, jeśli papier nie ma animatora, wszyscy uczestnicy rynku mogą modyfikowad wcześniejsze zlecenia fixing: określenie kursu jednolitego i realizacja zleceo dogrywka: składanie i realizacja zleceo po cenie równej kursowi jednolitemu - cenie z fixingu przed otwarciem: składanie zleceo na kolejną sesję - w systemie notowao ciągłych Fazy sesji w systemie notowao ciągłych: przed otwarciem: składanie zleceo na otwarcie, publikowanie TKO (Teoretycznego Kursu Otwarcia), brak transakcji otwarcie (fixing): określenie kursu otwarcia, realizacja zleceo wprowadzonych do systemu w fazie przed otwarciem, brak nowych zleceo notowania ciągłe: przyjmowanie zleceo i ich realizacja zgodnie z sytuacją rynkową przed zamknięciem: składanie zleceo na zamknięcie, brak transakcji zamknięcie (fixing): określenie kursu zamknięcia, realizacja zleceo wprowadzonych do systemu w fazie przed zamknięciem dogrywka - składanie i realizacja zleceo po cenie równej kursowi zamknięcia przed otwarciem: składanie zleceo na otwarcie kolejnej sesji 9.8 Źródła: [1] [2 ] [3] 82

83 10. MAKROEKONOMIA I; INFLACJA I BEZROBOCIE Wstęp. Z tego rozdziału dowiesz się o tym czym jest inflacja. Omówione zostaną podstawowe przyczyny inflacji i mechanizmy nią rządzące oraz jej skutki. Podane zostaną rodzaje oraz przykłady inflacji z kraju i ze świata. Następnie omówione zostaną mechanizmy pozwalające kontrolowad inflację. Na koniec przedstawione zostanie pojęcie deflacji oraz wskaźniki służące do pomiaru wyżej wymienionych zjawisk. Należy też wspomnied o związku inflacji z bezrobociem. Dodatkowo ten rozdział przybliży czytelnikowi zjawisko bezrobocia i jego podział, skutki i przyczyny wysokiego bezrobocia w Polsce, spróbuje wytłumaczyd zależnośd między stopą inflacji, a stopą bezrobocia. Opisane zostaną także możliwe metody i sposoby mające na celu obniżenie stopy bezrobocia Spis zagadnieo: 10.1 Pojęcia Inflacja co to jest? Przyczyny inflacji Skutki inflacji Rodzaje inflacji Inflacja w Polsce Inflacja na świecie wielkie kryzysy inflacyjne Jak kontrolowad inflację? Deflacja Sposoby pomiaru inflacji, wskaźniki Inflacja a bezrobocie Podział bezrobocia Statystyki Przyczyny bezrobocia Skutki bezrobocia Inflacja a bezrobocie Sposoby walki z bezrobociem Źródła Pojęcia Inflacja jest to trwały wzrost średniego poziomu cen w danym okresie (przykładowo jednego roku) wyrażony w procentach. Inflacja jest miarą wartości pieniądza. Popyt zapotrzebowanie na towary lub usługi. Podaż oferowanie towarów na sprzedaż; ilośd danego towaru znajdująca się na rynku. Deflacja utrzymujący się spadek poziomu cen. Koszyk dóbr i usług wszystkie dobra i usługi kupowane przez konsumenta w danym okresie czasu, najczęściej w ciągu jednego roku. WCD (Wskaźnik Cen Detalicznych) (ang. CPI Consumer Price Index), wskaźnik cen towarów i usług; wskaźnik cen konsumenckich. Bank Centralny prowadzi obsługę bankową budżetu paostwa, prowadzi rachunki bankowe rządu i centralnych inststucji paostwowych, paostwowych funduszy celowych i paostwowych jednostek budżetowych oraz realizuje ich zlecenia płatnicze. W Polsce bankiem centralnym jest Narodowy Bank Polski. Bezrobocie zjawisko, polegające na tym, że osobie, która chce i może pracowad oraz poszukuje pracy, nie udaje się znaleźd nabywców na oferowaną przez siebie pracę, przy istniejącej na rynku cenie pracy, czyli płacy. 83

84 Bezrobotny wg ustawy osoba, która: Jest w wieku od 18 lat do 60 lat (kobiety), 65 lat (mężczyźni) Nie posiada więcej niż 2 ha ziemi Nie pobiera emerytury, ani renty inwalidzkiej Nie odbywa kary pozbawienia wolności Nie ma dochodu przekraczającego połowy stawki minimalnej Nie jest osobą niepełnosprawną w takim stopniu, który uniemożliwiałby wykonywanie jakiegokolwiek zawodu Usługa pracy z punktu widzenia przedsiębiorcy (pracodawcy) praca, to czynnik produkcji (taki, jak np. energia elektryczna, półprodukty służące do wytwarzania produktu), nabywany na rynku. Z punktu widzenia pracownika praca, to sprzedawanie swojego czasu i umiejętności, jako usługi. Ludnośd aktywna zawodowo wszyscy pracujący zawodowo (pracodawcy, pracownicy najemni, pracujący na własny rachunek, nieodpłatnie pomagający członkowie rodzin) oraz zarejestrowani bezrobotni. Do ludności aktywnej zawodowo nie zalicza się uczniów odbywających naukę zawodu, gospodyo domowych i osób żyjących wyłącznie z kapitału. Stopa bezrobocia stopa bezrobocia jest to wyrażony w procentach stosunek liczby osób bezrobotnych do liczby ludności aktywnej zawodowo. Cykl koniunkturalny - okresowy wzrost i spadek ożywienia gospodarczego Inflacja co to jest? Inflacją to pojęcie określające stały wzrost cen towarów i usług na rynku obserwowany w określonym okresie czasu. Najczęściej okresem tym jest jeden rok kalendarzowy ale używane są też inne okresy. Inna definicja mówi nam, że inflacja jest miarą wartości pieniądza. Jeśli inflacja jest duża to pieniądz szybko traci na wartości i jest mało wiarygodny jako środek płatniczy. W przypadku niskiej inflacji wartośd pieniądza jest stabilna i dobrze reprezentuje on realny stan gospodarki Przyczyny inflacji Przyczyny zarówno samego istnienia inflacji jak i jej wzrostu ponad pożądany poziom są różne. Monetaryści twierdzą, że inflacja spowodowana jest przez nadmierną w porównaniu z podażą dóbr ilośd pieniądza w gospodarce (podaż pieniądza jest większa niż podaż dóbr). Jeśli podaż pieniądza rośnie szybciej niż podaż dóbr to naturalną reakcją rynku będzie w takiej sytuacji wzrost cen. Jest to mechanizm samoregulacji, dzięki takiemu zachowaniu rynek ma szansę pozostad w równowadze a wartośd pieniądza odzwierciedlad będzie realny stan gospodarki. Oprócz tego głównego istnieje także wiele innych przyczyn stymulujących powstanie inflacji: Niezrównoważony budżet paostwa (wydatki przewyższają wpływy) Przeinwestowanie gospodarki (proces inwestycyjny finansowany przez paostwo) Ingerencja paostwa w politykę emisyjną banku centralnego Wzrost cen podstawowych surowców energetycznych Import inflacji Długookresowa nadwyżka eksportu nad importem Recesja gospodarcza (spadek wydajności pracy i wzrost kosztów produkcji) Monopolizacja gospodarcza 10.4 Skutki inflacji Inflacja wykraczająca poza dopuszczalny dla niej poziom niesie ze sobą wiele negatywnych skutków dla gospodarki oraz społeczeostwa. Skutki te potrafią byd bardzo dotkliwe. W przypadku kiedy wierzytelności oraz zobowiązania (płace) nie są rewaloryzowane lub są rewaloryzowane w stopniu niewystarczającym ich realna wartośd spada. Pracownicy otrzymują za tę samą pracę mniejsze wynagrodzenie a instytucje pożyczające pieniądze nie mogą przewidzied jaka będzie wartośd pieniędzy, które zostaną im zwrócone. Ludzie dążą do utrzymania relatywnie małych zasobów pieniędzy ponieważ ich wartośd szybko spada. Pieniądz parzy w ręce. Bardziej opłaca się posiadad dobra trwałe, takie jak biżuteria, dzieła sztuki, złoto. Ich wartośd pozostaje stała i w sytuacji wysokiej i nieprzewidywalnej inflacji są dobrym sposobem na ulokowanie kapitału. Z 84

85 działaniami mającymi na celu pozbycie się pieniądza związany jest za zwyczaj pewien koszt, na przykład koszt dojazdu do sklepu. Jest to tak zwany koszt zdartych zelówek. Kolejne wydatki związane są z koniecznością częstszej aktualizacji cenników, katalogów, itp. Jest to tak zwany koszt zmienianych jadłospisów. Ludzie pracujący, po otrzymaniu podwyżki wynikającej z rewaloryzacji zobowiązao pod wpływem inflacji mogą wpaśd w wyższy próg podatkowy i w konsekwencji płacid większe podatki. Ten mechanizm często jest wykorzystywany przez rządy paostw jako łatwy sposób na pozyskanie dodatkowych dochodów. Należy pamiętad, że progi podatkowe powinny podlegad takiej samej waloryzacji jak płace. Jednym z ważniejszych skutków inflacji, zarówno dla gospodarstw domowych jak i przedsiębiorstw jest to, że pieniądz, który parzy w ręce powoduje podejmowanie nieodpowiednich decyzji. Ludzie nie dysponują rzetelną i wiarygodną informacją o poziomie cen, kupują rzeczy, które nie są im potrzebne, podejmują nietrafione decyzje inwestycyjne. Przedsiębiorcy stają się niechętni do inwestowania w kraju, w którym inflacja jest wysoka i nie pozwala na przewidzenie realnych zysków z inwestycji. Rynki finansowe zanikają ponieważ ludzie przestają używad pieniądza jako środka płatniczego, banki zaprzestają działalności w oczekiwaniu na lepsze czasy. Spada innowacyjnośd produkcji, zmniejsza się zainteresowanie kredytami, które stają się drogie, przedsiębiorcy nie mogą zaciągnąd kredytu, który pozwoliłby im rozwijad działalnośd. Spada wiarygodnośd paostwa u wierzycieli Rodzaje inflacji Wyróżnia się kilka poziomów inflacji, których granice są raczej umowne i mogą się różnid w zależności od przyjętego źródła. Inflacja pełzająca określamy w ten sposób inflację która w skali roku nie przekracza poziomu 5 procent. W gospodarce wolnorynkowej inflacja taka inflacja jest zjawiskiem naturalnym i powszechnie występującym. Inflacja krocząca pomiędzy 5 a 10 procent. Inflacja galopująca powyżej 10 procent rocznie. Hiperinflacja na poziomie kilkudziesięciu procent i więcej Inflacja w Polsce Dane obrazujące poziom inflacji przed rokiem 1989 pokazują, że nie była ona wysoka i utrzymywała się na dopuszczalnym poziomie nieco powyżej zera. Należy jednak pamiętad o tym, że w warunkach gospodarki centralnie planowanej nie dysponujemy wiarygodnymi danymi mówiącymi o tym jaki jest realny poziom inflacji. Poza tym paostwo może stosowad różne techniki mające na celu zniekształcenie tych danych. Można na przykład, zamiast podnosid cenę danego towaru, po prostu wycofad go z rynku a następnie wprowadzid go spowrotem pod inną nazwą i z odpowiednio wyższą ceną. Formalnie mamy wtedy do czynienia z innym towarem, nie można więc mówid o tym, że cena wzrosła. Po przemianach gospodarczych nastąpił nagły skok inflacji do poziomu kilkuset procent jednak było to zjawisko któtkotrwałe. Od lat 90-tych ubiegłego wieku inflacja systematycznie malała i w chwili obecnej utrzymywana jest ona na dopuszczalnym poziomie, poniżej pięciu procent. 85

86 Inflacja w Polsce w latach (oś rzędnych - inflacja w %) 10.7 Inflacja na świecie wielkie kryzysy inflacyjne Na świecie kilkukrotnie dochodziło w różnych paostwach do sytuacji, kiedy to inflacja całkowicie wymykała się z pod kontroli i osiągała niewiarygodnie wysoki poziom. Sytuacja taka była zazwyczaj spowodowana bardzo złą polityką fiskalną i monetarną rządów tych paostw oraz doprowadzała do chaosu i wyniszczenia gospodarki. W czasie kryzysu ekonomicznego na Węgrzech w 1946 roku miesięczna skala inflacji wynosiła 41,9 biliarda procent. Odpowiadało to podwajaniu sie cen średnio co 15 godzin. W takich warunkach jakiekolwiek racjonalne gospodarowanie środkami w oparciu o pieniądz było całkowicie niemożliwe. W chwili obecnej krajem borykającym się z podobnym problemem jest Zimbabwe. Inflacja wynosi tam obecnie około 2.2 miliona procent. Dane te mogą jednak nie byd wiarygodne, obiektywni eksperci stwierdzają, że realny poziom inflacji jest jeszcze wyższy. 86

87 10.8 Jak kontrolowad inflację? Cel inflacyjny. Istnieją sposoby i mechanizmy umożliwiające kontrolę inflacji (do pewnego stopnia), mechanizmy te są zależne od polityki paostwa w zakresie: Kształtowania dochodów społeczeostwa Ograniczenia deficytu budżetowego (polityka fiskalna) Kontroli emisji pieniądza przez bank centralny i kreacji pieniądza kredytowego przez banki komercyjne (polityka monetarna) Cel inflacyjny Za kontrolę inflacji w większości krajów odpowiedzialne są banki centralne. W Polsce jest to Narodowy Bank Polski. NBP wyznacza cel inflacyjny. Do którego chce dążyd stopę inflacji, którą uważa za najbardziej korzystną dla gospodarki. Obecnie uważa się, ze inflacja jest zjawiskiem normalnym w gospodarce wolnorynkowej. Jej wartośd powinna byd utrzymywana na niskim, dodatnim poziomie, w granicach kilku punktów procentowych. Stopy procentowe Istnieje wyspecjalizowany organ Narodowego Banku Polskiego, który ma możliwośd pośredniego wpływu na poziom inflacji poprzez kontrolę stóp procentowych. Organem tym jest Rada Polityki Pieniężnej. Mechanizm ten jest skomplikowany oraz zależny od wielu czynników, posiada też stosunkowo dużą inercję, niemniej jednak podstawy jego działania są stosunkowo proste do zrozumienia. RPP podnosi stopy procentowe, tym samym wpływa na wzrost WIBOR czyli ceny po jakiej banki pożyczają sobie nawzajem pieniądze (cena pieniądza dla banków). Wzrost WIBOR pociąga za sobą wzrost oprocentowania kredytów dla przedsiębiorców i osób fizycznych ponieważ banki dążą do utrzymania stałej marży żeby móc zarabiad. Skoro koszt kredytu rośnie to tym samym maleje zainteresowanie nim ponieważ mniej osób może sobie pozwolid na spłatę wysokich rat. Tym samym maleje konsumpcja oraz inwestycje. Student, chcący zakupid nowy komputer nie kupi go ponieważ nie stad go na spłatę kredytu. Rodzina chcąca zaciągnąd pożyczkę na nowy dom nie zrobi tego ponieważ nie byłoby ich stad na spłatę wysokich rat. Podobnie przedsiębiorca, który planował rozwój swojej działalności nie zrobi tego bo drogi kredyt jest dla niego nieopłacalny i nie stad go na niego. To wszystko wpływa na zmniejszenie tak zwanej luki popytowej. Luka popytowa to różnica między potencjalnym a faktycznym poziomem produkcji. Jeśli luka popytowa jest dodatnia to znaczy, że istnieje duży popyt na dane dobra, ludzie chcą ich więcej niż producenci mogą dostarczyd. Natomiast ujemna luka popytowa oznacza małe zainteresowanie towarem i niepełne wykorzystanie możliwości produkcyjnych. W naszym przypadku mamy do czynienia ze zmniejszaniem się luki popytowej. Przedsiębiorcy w takiej sytuacji starają się walczyd o każdego klienta co przekłada się na zmniejszenie ceny danego towaru lub zahamowanie jej wzrostu. W skali całego paostwa mamy więc do czynienia z zahamowaniem wzrostu cen czyli ze zmniejszeniem inflacji. 87

88 10.9 Deflacja W pewnych warunkach może dojśd do sytuacji, w której poziom cen zamiast rosnąd będzie maled. Mamy wtedy do czynienia z sytuacją odwrotną do inflacji, nazwaną deflacją. Deflacja to utrzymujący się spadek poziomi cen. Występuje ona najczęściej w okresach pogarszania się koniunktury w gospodarce i wcale nie jest zjawiskiem pożądanym. Deflacja wprowadza do gospodarki niepewnośd i podobnie jak wysoka inflacja może prowadzid do podejmowania nieodpowiednich i nieoptymalnych decyzji przez konsumentów i przedsiębiorców. W sytuacji takiej paostwo nie może również wpływad na poziom cen poprzez zmianę stóp procentowych. Dzieje się tak dlatego, że stopy te nie mogą byd ujemne. Paostwo chcąc ożywid gospodarkę musi obniżad stopy procentowe, jednak w pewnym momencie może dośd do granicy, której przekroczyd nie może czyli do zera punktów procentowych. Przyczyny deflacji mogą byd różne, do najważniejszych zalicza się: Brak proporcjonalnej do wzrostu gospodarczego emisji pieniądza. Pieniądz jako środek płatniczy powinien odzwierciedlad realny stan gospodarki. Tak samo jak jego dodrukowywanie powoduje wzrost cen tak jego zbyt mała ilośd wpływa na to, że ceny maleją. Nadmierne oprocentowanie lokat terminowych czyniących opłacalną tezauryzację pieniądza zjawisko powszechnie wykorzystywane do walki z inflacją, powoduje jednak wzrost ilości pieniądza poza rynkiem, nie tyle znosi więc inflację co oddala jej wystąpienie w czasie i tym samym może wywoład przejściową deflację. Skutki deflacji: Zmniejszenie opłacalności produkcji sztywnośd w dół problem z dostosowaniem wysokości wypłaty do wykonywanej pracy Wzrost siły nabywczej pracującej części społeczeostwa (w przypadku zamrożenia płac) Konsumpcja i zamówienia przemysłu są odsuwane w czasie (w oczekiwaniu na jeszcze niższe ceny), co napędza recesję Istnieją pewne sposoby walki z deflacją: Emisja pieniądza ożywiająca popyt wyrównanie niedoboru pieniądza na rynku Obniżenie stóp procentowych czyniące inwestycje w realną gospodarkę bardziej opłacalnymi od tezauryzacji (ale pamiętamy o tym, że stopa procentowa banku centralnego nie może spaśd poniżej zera) Sposoby pomiaru inflacji - wskaźniki Przyjmujemy pewien okres bazowy a następnie zebrawszy dane o cenie dóbr po upływie określonego czasu obliczamy stopę inflacji jako zmianę poziomu ceny w tym okresie. Dla koszyka dóbr, dla którego zmiany poszczególnych cen mogą byd różne ważny jest wkład każdej z tych zmian do zmiany ogólnej poziomi cen, czyli średnia ważona. 88

89 Wskaźniki to liczby pozostające w takim stosunku do 100 jak interesująca nas zmienna z okresu, którego wskaźnik dotyczy. Żywnośd zdrożała o 5% >>> wskaźnik wzrostu cen żywności wynosi 105 Analogicznie obliczamy wskaźnik inflacji dla koszyka dóbr (średnia ważona) Istnieje kilka podstawowych mierników inflacji: WCD (Wskaźnik Cen Detalicznych) Polski odpowiednik to wskaźnik cen towarów konsumpcyjnych i usług Unia Europejska 0 HICP (Harmonised Indices of Consumer Proces) Konstrukcja takich wskaźników przebiega w trzech etapach: Lista grup dóbr i ich udział w wydatkach gospodarstw Obserwując zmiany cen różnych dóbr oblicza się wskaźniki dla poszczególnych grup Oblicza się zagregowany wskaźnik cen konsumpcyjnych jako średnią ważoną poszczególnych wskaźników Inflacja a bezrobocie. Odpowiednia polityka pieniężna banku centralnego a tym, czy Kowalski ma pracę istnieje pewien związek Nie jest to związek bezpośredni, droga oddziaływania wiedzie przez skomplikowany mechanizm transmisji monetarnej Stopa bezrobocia powiązana jest z wielkością luki popytowej Podział bezrobocia Ze względu na przyczynę bezrobocia wyróżniamy cztery główne podgrupy: o Bezrobocie strukturalne pojawia się wskutek zmian restrukturyzacyjnych i transformacji gospodarki przy jednoczesnym opóźnieniu odpowiadających im zmian w szkolnictwie. Dobrym przykładem może byd duże bezrobocie wśród górników, czy stoczniowców, dla których po likwidacjach ich zakładów (restrukturyzacja gospodarki) nie ma już pracy. W Polsce szacuje się, że ten typ bezrobocia ma największy udział w bezrobociu ogółem. o Bezrobocie frykcyjne jest efektem naturalnego ruchu na rynku pracy. Dotyczy osób bezrobotnych przez krótki okres, z powodu zmiany miejsca pracy, zmiany zawodu, powrotu do pracy po przerwie (np. macierzyoskiej), czy wchodzenia absolwentów na rynek. o Bezrobocie koniunkturalne związane z cyklem koniunkturalnym, w czasie spowolnienia gospodarczego zmniejsza się popyt globalny, co wiąże się ze zmniejszeniem zatrudnienia. W czasie wzrostu gospodarczego popyt globalny wzrasta, a zasoby ludzkie mogą byd pełniej wykorzystane (wzrasta zatrudnienie). o Bezrobocie sezonowe dotyczy branż o charakterze sezonowego popytu lub podaży (np. rolnictwo, turystyka). Wahania bezrobocia sezonowego w głównej mierze zależą od pór roku oraz warunków pogodowych. Ze względu na okres pozostawania bez pracy rozróżniamy bezrobocie: o Krótkookresowe brak zatrudnienia przez okres nie przekraczający 3 miesięcy o Średniookresowe brak zatrudnienia przez okres od 3 do 6 miesięcy o Długookresowe brak zatrudnienia przez okres od 6 do 12 miesięcy o Długotrwałe (chroniczne) brak zatrudnienia przez więcej niż 12 miesięcy Ze względu na fakt rejestracji wyróżnia się bezrobocie: o Rejestrowane dotyczy osób zarejestrowanych w urzędach pracy oraz posiadających cechy określone ustawowo o Ukryte - dotyczy osób, które nie spełniają wszystkich warunków określonych ustawowo, bądź nie chcą się zarejestrowad w urzędach pracy. Najczęściej dotyczy rolników. 89

90 gimnazjaln e i niższe zasadnicze zawodowe średnie ogólnokszt ałcące średnie ogólnokszt ałcące policealne wyższe Statystyki Na podstawie badao GUS przeprowadzonych latach przedstawid można szereg zestawieo charakteryzujących polskiego bezrobotnego. Pierwsza przytoczona statystyka (Wykres 1.) obrazuje stosunek liczby bezrobotnych zarejestrowanych i nie zarejestrowanych. Można zaobserwowad tendencję zwiększania się bezrobocia ukrytego, co wynika ze sztywnych warunków ustawowych klasyfikacji obywatela do grupy bezrobotnych. % Bezrobocie rejestrowane i nierejestrowane w latach rok bezrobocie rejestrowane bezrobocie ukryte Wykres 1. Bezrobocie rejestrowane i nierejestrowane w latach Ważnym czynnikiem mającym wpływ na bezrobocie jednostki jest uzyskane wykształcenie. Z wykresu 2. wynika, że najwięcej bezrobotnych, to ludzie z wykształceniem zawodowym oraz z wykształceniem ogólnym, natomiast najmniej bezrobotnych ma wykształcenie policealne oraz wyższe % 15,6 Bezrobocie wg poziomu wykształcenia 31,28 23,05 12,91 12,48 4,68 Wykres 2. Bezrobocie według poziomu wykształcenia Poziom wykształcenia jednak nie gwarantuje znalezienia pracy, istotny jest także kierunek kształcenia. Na wykresie 3. widzimy, iż najwięcej bezrobotnych, to ludzie z wykształceniem inżynieryjnym, produkcyjnym i związanym z budownictwem. Ma to duży związek z przemianami gospodarczymi (restrukturyzacja wspomniane bezrobocie strukturalne). Najmniej bezrobotnych związanych jest z opieką społeczną i zdrowiem. 90

91 jakikolwiek wymiar czasu tylko niepełny wymiar czasu niepełny wymiar czasu, ale mogą podjąć pracę w pełnym pełny wymiar czasu, ale mogą podjąć pracę w niepełnym tylko w pełnym wymiarze czasu inżynieria, produkcyja, programy ogólne n. społeczne, ekonomia i usługi rolnictwo i weterynaria nauki ścisłe, matematyka, kształcenie nauczycieli nauki humanistyczn zdowie i opieka społeczna % 32,09 28,43 Bezrobocie wg dziedziny wykształcenia 13,57 12,35 4,78 2,78 2,43 2 1,22 Wykres 3. Bezrobocie według dziedziny ukooczonego wykształcenia. Kolejne trzy zestawienia (Wykresy 4-6.) pozwolą nam przybliżyd sobie profil bezrobotnego, jego wymagania i chęd do pracy oraz średni czas poszukiwania pracy. Wykres 4. obrazuje, jak duża częśd bezrobotnych poszukuje pracy tylko i wyłącznie w pełnym, czterdziestogodzinnym wymiarze godzin % 22,5 Bezrobocie wg rodzaju poszukiwanej pracy 57,73 15,55 2,64 1,49 Wykres 4. Bezrobocie według rodzaju poszukiwanej pracy. Widad stąd, że wymagania bezrobotnych są duże, tylko co czwarty bezrobotny zadowoli się pracą w dowolnym wymiarze godzinowym. Kolejne zestawienie (Wykres 5.) obrazuje zapał do rozpoczęcia pracy. Ośmiu na dziesięciu bezrobotnych zarejestrowanych jest gotowych szybko podjąd pracę, natomiast wśród bezrobotnych zarejestrowanych i nie zarejestrowanych w sumie, jest to sześd osób na dziesięd. Prawie co trzeci bezrobotny jest także niezdecydowany, czy byłby gotowy pracowad, czy nie. % Postawy bezrobotnych wobec poszukiwania pracy i gotowości jej podjęcia poszukują pracy i są gotowi ją szybko podjąć nie poszukują pracy, ale są gotowi ją szybko podjąć poszukują pracy, ale nie są gotowi jej szybko podjąć niezdecydowani zarejestrowani bezrobotni ogółem Wykres 5. Postawy bezrobotnych wobec poszukiwania pracy i gotowości jej podjęcia. 91

92 do 1 miesiąc a 2-3 miesięc y 4-6 miesięc y 7-12 miesięc y miesięc y 25 i więcej miesięc y % 17,16 Bezrobocie wg okresu poszukiwania pracy 18,72 19,5 18,11 16,29 10,23 0 Wykres 6. Bezrobocie według okresu poszukiwania pracy. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce w IV kwartale 2009 roku wynosi około 11%. Z badao przeprowadzonych przez GUS wynika, iż drugie tyle stanowią bezrobotni nie zarejestrowani. Średnia stopa bezrobocia w Unii Europejskiej wynosi mniej więcej 9%. Warto także wspomnied, że wśród bezrobotnych jest 51,5% mężczyzn, zatem płed w niewielkim stopniu determinuje bycie bezrobotnym. Jak wiek wpływa na wielkośd bezrobocia możemy zobaczyd na wykresie 7. % Bezrobocie wg wieku bezrobotnego 25 22, ,29 18,11 19, , ,63 5 3,73 0 Wykres 7. Bezrobocie według wieku bezrobotnego. W IV kwartale 2009 roku bezrobocie wśród ludzi młodych (do 25 roku życia) sięga nawet 40% Przyczyny bezrobocia Przyczyn bezrobocia jest bardzo wiele, przedsiębiorcy wskazują na dwa główne powody tak wysokiej stopy bezrobocia: Zbyt wysokie podatki i quazipodatki (składki) Niekorzystnie uchwalone prawo. Te dwa czynniki wydają się mied decydujący wpływ na wielkośd zatrudniania w przedsiębiorstwach. Niech za przykład posłuży nam pracownik, który w umowie o pracę otrzymuje pensję w wysokości 3000 zł brutto. Tyle 92

93 pracodawcę kosztuje pracownik. Z tej kwoty 975 zł wędruje do budżetu paostwa w postaci składek i podatków, 2025 zł otrzymuje pracownik. Jednak pracownik, wydając te pieniądze, ponownie płaci podatki (podatki pośrednie VAT, akcyza). Okazuje się zatem, że z 3000 zł płaconych przez pracodawcę, 1650 zł trafia do kieszeni pracownika, 1350 zł natomiast wędruje do budżetu paostwa. Tak uchwalone prawo podatkowe napędza tzw. szarą strefę, gdyż pracownik jest taoszy, kiedy nie odprowadza się tak dużej części jego dochodu do budżetu paostwa. W związku z tym, pracodawca zatrudniając pracownika nielegalnie, może mu zaoferowad wyższe zarobki, co zachęca pracownika nie myślącego przyszłościowo (nie odprowadzanie składek na świadczenia emerytalne) do nielegalnej pracy, jednocześnie obniżając koszty pracy ze strony pracodawcy. W latach 90 ubiegłego wieku w USA przeprowadzono badanie, które wykazało, że stworzenie miejsca pracy przez paostwo kosztowało 85 tys. dolarów amerykaoskich. Stworzenie miejsca pracy przez przedsiębiorcę kosztowało średnio 29 tys. USD. Wynika stąd, że skoro pieniądze zabrane w postaci podatku zatrudniły 1 osobę, te same pieniądze pozostawione przedsiębiorcom, pozwoliłyby na stworzenie 3 miejsc pracy. Zmniejszenie wysokości podatków i jednocześnie zostawienie większej ilości pieniędzy w kieszeni przedsiębiorców mogłoby pozwolid na stworzenie wielu miejsc pracy. Rys.1. Płaca brutto, a efektywne wynagrodzenie. Wyobraźmy sobie przedsiębiorcę, który rozważa zatrudnienie nowego pracownika. Nie ma on jednak pewności, że nie nadejdzie spowolnienie gospodarcze, które wymuszałoby redukcję zatrudnienia w jego zakładzie. Niekorzystnie sformułowane prawo, utrudniające zwalnianie pracowników, zniechęca przedsiębiorców do tworzenia nowych miejsc pracy (zwłaszcza wtedy, gdy jest to związane z ryzykiem). Jest to związane z dużym kosztem zwalniania pracownika. Kolejnymi przyczynami są: System świadczenia zasiłków dla bezrobotnych. Zasiłki oddziałują na budżet paostwa w sposób podwójnie negatywny: o o Bezrobotny nie generuje dochodu do budżetu paostwa Bezrobotny pobiera zasiłek z budżetu paostwa. Bezrobotni często po oszacowaniu możliwych dochodów z podjęcia ewentualnej pracy stwierdzają, że przy różnicy między zasiłkiem, a dochodem z pracy wynoszącej np. 200 zł nie opłaca się im pracowad. System świadczenia zasiłków powinien działad motywująco i zachęcad do pracy. Restrukturyzacja gałęzi gospodarki, co skutkuje niedopasowaniem umiejętności oferowanych przez bezrobotnych i poszukiwanych przez pracodawców. Wysokie koszty migracji ludności. W Polskiej mentalności ugruntowane jest przywiązanie do jednego miejsca i duża niechęd do migracji. W krajach wysoko rozwiniętych funkcjonują programy zamiany mieszkao, ułatwiające przenoszenie się z jednego miejsca w drugie w związku ze zmianą pracy. 93

94 W Stanach Zjednoczonych obywatel przeprowadza się średnio kilkukrotnie w ciągu swojego życia w związku ze zmianą miejsca zatrudnienia. Płace minimalne. Pojawiają się głosy, iż zróżnicowanie wysokości płacy minimalnej w zależności od wieku pracownika i miejsca zamieszkania mogłoby zmniejszyd stopę bezrobocia. Poparte jest to tym, że pracownicy młodzi, bez doświadczenia mogą byd mniej produktywni, niż pracownicy z doświadczeniem. Z drugiej jednak strony pracownik młody w niektórych pracach może wykazad się świeżym umysłem i dużym zapałem do pracy Skutki bezrobocia Skutki bezrobocia z punktu widzenia bezrobotnego można scharakteryzowad następująco: Ograniczenie możliwości rozwoju osobistego. Nie jest to prawdziwe dla wszystkich bezrobotnych, bo na pewno są tacy, którzy czas bezrobocia poświęcają na rozwijanie swoich umiejętności i podnoszenie kwalifikacji. Wiąże to się jednak z kosztami, na które nie każdy bezrobotny może sobie pozwolid. W wyniku tego okres bezrobocia większośd bezrobotnych spędza w sposób pasywny. Pogorszenie stanu zdrowia fizycznego i psychicznego. Zjawisko to się ujawnia zwłaszcza po długim okresie pozostawania bez pracy. Bezrobotny traci wiarę w swoje umiejętności, czuje się niepotrzebny, traci autorytet w rodzinie, nierzadko popada w depresję i koi swój ból w alkoholu. W efekcie wzrasta bezrobocie chroniczne, a sam bezrobotny nie stara się nawet zmienid stanu rzeczy. Ubóstwo. Z punktu widzenia paostwa można zaobserwowad takie skutki, jak: Obniżenie produkcji i konsumpcji. Niewykorzystana siła robocza obciąża paostwo, konsumpcja spada, ponieważ na wiele produktów nie stad bezrobotnego, a to skutkuje mniejszym popytem na niektóre dobra i w efekcie obniżeniem produkcji. Pogorszenie więzi społecznych, małe uczestnictwo bezrobotnych w życiu społecznym, w tym biernośd wyborczą. korzystny wpływ na konkurencyjnośd na rynku pracy, stymulacja wzrostu poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych wśród osób poszukujących pracy, wzrost motywacji do kształcenia, do zwiększania nakładów na inwestycje w kapitał ludzki, co prowadzi do przyspieszenia procesów długofalowego wzrostu gospodarczego kraju, możliwośd realokacji zasobów ludzkich przy głębokich przemianach strukturalnych gospodarki z zawodów nieopłacalnych i nieefektywnych, do zawodów nowoczesnych i efektywnych, walka z inflacją, wyższy poziom bezrobocia oznacza bowiem osłabienie pozycji pracowników i związków zawodowych w przetargach płacowych z pracodawcami, co z kolei prowadzi do zmniejszenia presji na wzrost płac. Wzrost bezrobocia osłabia także dynamikę popytu na towary, która odgrywa rolę w kształtowaniu inflacji, wzrost motywacji pracowników do bardziej efektywnej i solidnej pracy oraz ograniczenie nadmiernej fluktuacji kadr, przez co dochodzi do racjonalizacji zatrudnienia i poprawy efektywności gospodarowania Inflacja a bezrobocie W latach 50 ubiegłego wieku nowozelandzki ekonomista Alban W. Phillips prowadził prace badawcze nad zależnością wielkości stopy bezrobocia od tempa wzrostu płac nominalnych (inflacji) w Wielkiej Brytanii w latach Zauważona relacja miała przebieg analogiczny jak na Rys.2. 94

95 Rys.2. Krzywa Philipsa. Phillips zaobserwował, że wraz ze wzrostem stopy inflacji zmniejszało się bezrobocie. Można ten fakt wytłumaczyd tym, że przedsiębiorcy pragną w dobie wysokiej inflacji jak najbardziej wykorzystad siłę roboczą wartośd (liczona w pieniądzach) produkowanego dobra intensywnie rośnie, natomiast wysokośd płac nie zmienia się tak dynamicznie. Po opublikowaniu przez Phillipsa pracy na ten temat, w wielu paostwach przyjęto tę zależnośd, jako prawo ekonomiczne. Ograny tych paostw manipulowały wysokością stóp procentowych w taki sposób, aby podnieśd inflację, co miało skutkowad spadkiem bezrobocia. Po pewnym czasie okazało się, że zależnośd odkryta przez Phillipsa sprawdza się jedynie w ściśle określonych warunkach i w stosunkowo niedługim okresie czasu. W dłuższym okresie czasu zależnośd stopy inflacji od stopy bezrobocia zachowuje się jak na Rys.3. Rys.3. Krzywa Phillipsa nie sprawdza się w długim okresie czasu. Okazuje się, że aby zagwarantowad zrównoważony i szybki wzrost gospodarczy inflacja powinna byd utrzymywana w granicach 1,5 2,5%. Cel inflacyjny NBP na rok 2009 wynosi 2,5% Sposoby walki z bezrobociem Udział poszczególnego rodzaju bezrobocia w całkowitym bezrobociu paostwa ma znaczenie, ze względu na strategię walki z brakiem miejsc pracy. W Polsce największe bezrobocie to bezrobocie strukturalne. W jaki sposób rząd próbuje sobie z nim poradzid? Organizując szkolenia dla bezrobotnych. Często są to szkolenia, które nie podnoszą kwalifikacji, nie pozwalają osiągnąd wiedzy wystarczającej, aby znaleźd zatrudnienie w danej dziedzinie. Dla przykładu czterdziestogodzinny kurs obsługi komputera nie pozwoli opanowad tej umiejętności nawet w takim stopniu, by przewyższyd biegłością przeciętnego nastolatka. Świadcząc pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Jest to dośd dobre rozwiązanie, jednak niewielu bezrobotnych z niego korzysta. Organizując roboty publiczne. Nie powoduje to rozwiązania problemu bezrobocia. Pozwala bezrobotnemu na jednorazowe zasilenie budżetu domowego. Propagując wolontariat. Ten sposób także nie rozwiązuje problemów. W niektórych branżach pomaga zdobyd doświadczenie zawodowe, jednak nie generuje przychodu. 95

96 Stosując subwencjonowanie płac, polegające na odciążaniu podatkowemu dla przedsiębiorców, którzy tworzą miejsca pracy. Wraz ze wzrostem zarobków nowozatrudnionego subwencje zwiększają się, co motywuje pracowników do przyjmowania ambitniejszych i bardziej odpowiedzialnych zadao. Po przekroczeniu pewnego progu dochodów, subwencje zostają zmniejszone. Sposób ten jest kosztowny dla budżetu, stąd w Polsce nie prowadzi się takich praktyk. Tworząc Specjalne Strefy Ekonomiczne (SSE). Są to obszary, na terenie których przedsiębiorcy mają wyjątkowo korzystne warunki (np. podatkowe). Utworzenie SSE skutkuje napływem zagranicznego kapitału. Dla przykładu można podad firmę Flextronics, której zakład produkcyjny znajduje się w Pomorskiej Strefie Ekonomicznej w Tczewie. Korporacja ta zdecydowała się na utworzenie placówki w Tczewie ze względu na korzystne warunki i dzięki temu stworzyła około 1,5 tys. miejsc pracy. Z drugiej jednak strony powstanie SSE powoduje powstanie nierównej konkurencji, gdyż firmy znajdujące się poza SSE nie są w stanie konkurowad z tymi faworyzowanymi, co może skutkowad zamykaniem zakładów, albo zwolnieniami pracowników Źródła [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] TEORIA INTERWENCJONIZMU PAOSTWOWEGO KEYNESA Wstęp W tym rozdziale przedstawiona zostanie krótko teoria interwencjonizmu paostwowego wg. J. M. Keynes a, a także sposoby jej realizacji oraz opinie jego zwolenników i przeciwników. Spis zagadnieo: 11.1 Pojęcia Teoria interwencjonizmu Sposoby realizacji teorii interwencjonizmu Za i przeciw teorii interwencjonizmu Pojęcia Wielki kryzys ekonomiczny określany też mianem wielkiej depresji najprawdopodobniej największy kryzys gospodarczy w XX wieku, który, miał miejsce w latach i objął praktycznie wszystkie kraje (oprócz ZSRR) oraz praktycznie wszystkie dziedziny gospodarki Równowaga rykowa jedno z fundamentalnych pojęd w ekonomii i teorii ekonomii. Określa sytuację, w której wszystkie siły rynkowe równoważą się, a wartości zmiennych ekonomicznych pozostają niezmienne Podaż (ang. supply) to ilośd dóbr, oferowana na rynku przez producentów przy określonej cenie Popyt relacja pomiędzy ceną dobra (towaru i usługi), a ilością jaką konsumenci chcą i mogą nabyd w określonym czasie (przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację rynkową - ceteris paribus) Stopa procentowa miernik przychodu, jaki przysługuje posiadaczowi kapitału z racji udostępnienia go innym 96

97 11.2 Teoria interwencjonizmu John Maynard Keynes (ur. 5 czerwca 1883 w Cambridge, zmarł 21 kwietnia 1946 w Firle, Wielka Brytania) angielski ekonomista, twórca teorii interwencjonizmu paostwowego w dziedzinie ekonomii i finansów paostwowych. Teoria Keynesa powstała jako reakcja na Wielki kryzys ekonomiczny lat Jako przyczynę złego stanu rzeczy podał stan nierównowagi pomiędzy poziomem oszczędności a poziomem inwestycji. Istotą jego poglądów jest zanegowanie zdolności gospodarki do samoregulacji (samoistnego osiągania równowagi rynkowej). Odrzuca się stwierdzenie jakoby podaż sama stwarzała dla siebie popyt. Keynes nigdy naukowo tego nie dowiódł. Wg niego gospodarka pozostawiona sama sobie będzie zawsze popadad w stan nierównowagi. Interwencjonizm paostwowy jest formą pomocy paostwa, mającą wpływ na rozwój gospodarki rynkowej. Pomoc paostwa rozumiana jest jako działalnośd podjęta przez paostwo, mająca na celu dostarczenie określonej pomocy jednostce gospodarczej lub szeregowi jednostek spełniających pewne kryteria. Zalecane środki interwencjonizmu podzielone na bezpośrednie i pośrednie, w zależności od stopnia zaangażowania się paostwa w działalnośd gospodarczą. Środki pośrednie: - manipulacje stopą procentową - zmiany w podziale dochodu narodowego Środki bezpośrednie: - bezpośrednie finansowanie np. usług zdrowotnych, inwestycji użytecznych społecznie itp. Keynes uznawał istnienie powiązao przyczynowo skutkowych pomiędzy wielkościami ekonomicznymi. W jego modelu występują: zmienne niezależne (przyczyny): a) psychologiczna skonnośd do konsumpcji b) kraocowa rentownośd kapitału c) stopa procentowa zmienne zależne (skutki): a) dochód narodowy b) zatrudnienie c) konsumpcja d) inwestycje e) oszczędności 11.3 Sposoby realizacji teorii interwencjonizmu Głównymi formami jego stosowania są: Określona polityka pieniężna - stosowanie szerokiej gamy instrumentów ekonomicznych (ustalanie stopy procentowej - próba wpływania na gospodarkę jako całośd) Protekcjonizm walutowy - stosowaniu odpowiednich restrykcji, których celem jest sterowanie ruchem kursu rynkowego waluty w kierunku zgodnym z polityką gospodarczą rządu. Kontrola wymiany handlowej z zagranicą stosowanie ceł, koncesji i zakazów Dotacje paostwowe np. na rzecz nierentownych, a ważnych z politycznych i społecznych względów gałęzi przemysłu Ustalanie cen artykułów rolnych - stworzenia konkurencyjnych warunków dla rolnictwa krajowego Zamrożenie płac - zapewnienia rentowności i konkurencyjności przemysłu Inwestycje paostwowe - głównie o charakterze nieprodukcyjnym (roboty publiczne, budownictwo mieszkaniowe) w celu przeciwdziałaniu spadku popytu na artykuły konsumpcyjne 97

98 Przykład 1 : New Deal w USA w czasie Wielkiego Kryzysu lat 30 Nowy Ład (New Deal) to program reform ekonomiczno-społecznych wprowadzonych w USA przez prezydenta Roosevelta w latach Celem tych reform było przeciwdziałanie skutkom kryzysu, który pozostawił miliony Amerykanów bez pracy, w nędzy, a gospodarkę w stanie chaosu. Uważno, że zapaśd spowodowana została "wewnętrzną" niestabilnością kapitalistycznego rynku, a interwencja rządowa jest konieczna do ustabilizowania i usprawnienia gospodarki. Nowy Ład w znacznym stopniu opierał się na interwencjonizmie paostwowym wprowadzono między innymi: - zasiłki dla bezrobotnych - roboty publiczne - dofinansowania dla wielu przedsięwzięd Wprowadzono również liczne rozwiązania prawne mające na celu regulację działalności przemysłu, rolnictwa i sektora bankowego. Ostatecznie zwolennicy interwencjonizmu uważali, że New Deal było dobrą decyzją, chod zapaśd była tak głęboka, że nawet interwencja na wielką skalę nie mogła przezwyciężyd szkód spowodowanych niestabilnością rynku. Przeciwnicy natomiast uważają, iż zapaśd została spowodowana i pogłębiona przez interwencję rządową. Polityka Nowego Ładu sprawiła, iż naturalne przywrócenie gospodarki do stanu sprzed Wielkiego Kryzysu trwało znacznie dłużej. Przykład 2 : Plan Marshalla odbudowa Europy po II WŚ Plan USA mający służyd odbudowie gospodarek krajów Europy zachodniej, obejmujący pomoc w postaci surowców mineralnych, produktów żywnościowych, kredytów i dóbr inwestycyjnych. Nazwa tej inicjatywy pochodzi od nazwiska sekretarza stanu USA gen. G. Marshalla, który przedstawił deklarację pomocy gospodarczej dla krajów Europy, określając jej charakter i warunki otrzymania. Paostwa uczestniczące w programie otrzymały możliwośd importu towarów i surowców, których były pozbawione. W pierwszym okresie realizacji importowano głównie żywnośd, pasze i nawozy sztuczne. W kolejnej fazie realizacji planu, priorytet uzyskały surowce i paliwa, które umożliwiły odbudowę europejskiego przemysłu, co w konsekwencji przyczyniło się do wznowienia eksportu przez paostwa europejskie. Bezpośredni wpływ Planu na tempo wzrostu gospodarczego gospodarek Europy zachodniej, oceniany jest jako niewielki, natomiast podkreślane są efekty pośrednie - wzrost wydajności pracy czy odbudowanie zaufania inwestorów, dzięki ustabilizowaniu finansów publicznych i zwrotowi ku gospodarce rynkowej Za" i przeciw teorii interwencjonizmu Zwolennicy interwencjonizmu paostwowego wyrażają swoją aprobatę do takiego rozwiązania twierdząc iż: Może motywowad do prowadzenia działalności na określonych terenach, gdzie potrzebna jest interwencja na rynku pracy w celu zwiększenia zatrudnienia Władze na wszystkich szczeblach regulują zachowania gospodarcze ustanawiają szczegółowe zasady działania przedsiębiorstwa Każda gospodarka rynkowa narażona jest na cykle koniunkturalne, a paostwo usiłuje wpłynąd na ich przebieg. Może obniżyd podatki podczas recesji i ograniczyd tempo wzrostu podaży pieniądza, gdy inflacja jest zbyt wysoka Paostwa ściągają podatki, które poza funkcją zasilania budżetu spełniają funkcję regulacyjną i stymulacyjną Paostwo podejmuje działania ekonomiczno-finansowe wobec uczestników rynku. Mają one zachęcad lub zmuszad podmioty gospodarcze do prowadzenia działalności w określonej dziedzinie i określonego rodzaju Podział dochodów w warunkach wolnego rynku uważany jest ogólnie za niesprawiedliwy, więc paostwo musi angażowad się w redystrybucję dochodów. Wydatki związane z płatnościami transferowymi oznaczają redystrybucję dochodów na korzyśd ludzi starszych, bezrobotnych, rolników 98

99 Zwolennicy takiego kształtowania gospodarki uważają, iż interwencjonizm paostwowy jest niezbędny, ponieważ polityka oddziaływania na popyt przyspiesza rozwój i przyczynia się do stabilności gospodarki. Przeciwnicy teorii interwencjonizmu wytykają jej jednak szereg błędów i problemów, m.in. : Główny argument krytyków polityki interwencjonizmu (w oparciu o działania wg planu New Deal) to olbrzymi wzrost kosztów prowadzenia przedsiębiorstw. W związku z tym inwestowanie w produkcję było znacznie utrudnione Ekonomiści uważają, że paostwo powinno jedynie odgrywad rolę marginalną w gospodarce i nie należy ingerowad w procesy alokacji czynników wytwórczych Zwolennicy liberalizmu uważają, iż gospodarka rynkowa jest długookresowo stabilna, a interwencja paostwa jest zbędna i przynosi więcej szkód niż pożytku Milton Friedman i J. M. Buchanan laureaci Nagrody Nobla (1976 i 1986) - argumentują, że w rzeczywistości to właśnie paostwo, a nie rynek powoduje nieefektywną alokację zasobów Zdaniem prof. Edwarda Prescotta, laureata Nagrody Nobla z ekonomii w 2004 r. działania podejmowane przez rząd amerykaoski nie tylko szkodzą kondycji gospodarczej ale mogą wywoład kolejne odsłony recesji Interwencjonizm pozwala władzy kontrolowad ludzi i pociąga za sobą rozwój biurokracji. Polityka fiskalna paostwa, a szczególnie wysokie wydatki na cele socjalne, zasiłki dla bezrobotnych i ubezpieczenia społeczne, które pociągają za sobą wysokie podatki, ograniczające działalnośd przedsiębiorstw to skutki bardzo niepożądane. Uważa się, iż poprzez takie efekty interwencjonizm paostwowy, hamuje procesy wzrostu gospodarczego. 12. MAKROEKONOMIA III; PRAWO PODAŻY I POPYTU ORAZ POLITYKA FISKALNA PAOSTWA Wstęp i spis zagadnieo Rozdział ten został podzielony na dwie części. Pierwsza z nich zawiera informacje dotyczące podaży, popytu oraz prawa nimi rządzącego. Natomiast druga przedstawia politykę fiskalną paostwa i zagadnienia związane z budżetem paostwa. Spis zagadnieo: 12.1 Pojęcia podaży i popytu Prawo popytu i podaży Rodzaje popytu Funkcje popytu oraz podaży Nadwyżka popytu i podaży Krzywa popytu i podaży Czynniki wpływające na popyt i podaż Szczególne przypadki podaży Pojęcie polityki fiskalnej Instrumenty polityki fiskalnej Funkcje fiskalne paostwa Sposoby gospodarowania dobrami publicznymi Budżet paostwa Funkcje budżetu paostwa Dochody i wydatki budżetu paostwa Podatki Deficyt budżetowy i dług publiczny

100 12.1 Pojęcia podaży i popytu Popyt - ilośd dobra, jaką nabywcy są gotowi zakupid przy różnym poziomie ceny. Podaż - ilośd dobra, jaką sprzedawcy są w gotowi zaoferowad przy różnym poziomie ceny. Ceteris paribus - to zwrot pochodzący z łaciny, oznaczający dosłownie wszystko inne takie samo. W ekonomii przy użyciu zasad równowagi podaży i popytu oraz ceteris paribus, możemy powiedzied, że po wzroście podaży wołowiny spadnie jej cena Prawo popytu i podaży Prawo popytu określa stosunek pomiędzy cenami a ilością dóbr i usług, które zostałyby kupione przy danych cenach. Mówi ono, że gdy wszystkie inne czynniki pozostaną na dotychczasowym poziomie, więcej można będzie sprzedad po niższej niż po wyższej cenie. Prawo podaży to wielkośd podaży zmienia się w ty, samym kierunku co zmiany ceny. Prawem podaży nazywamy obiektywną zależnośd przyczynowo-skutkową oraz funkcyjną zachodzącą pomiędzy ceną i podażą o charakterze dodatnim, co oznacza, że w przeważającej liczbie przypadków wzrost ceny powoduje wzrost podaży i spadek ceny powoduje spadek podaży. Popyt, a wielkośd zapotrzebowania popyt określa postępowanie nabywców przy różnych poziomach ceny określonej cenie odpowiada określona wielkośd zapotrzebowania (tak samo w przypadku podaży i ilości oferowanej) Dwojakie ujęcie popytu popyt indywidualny określa wielkośd popytu od strony pojedynczego, konkretnego podmiotu gospodarczego na określone dobro przy różnych cenach popyt rynkowy suma popytów indywidualnych, który obrazuje wielkośd popytu wszystkich podmiotów gospodarczych na określone dobro przy różnych cenach popyt globalny (zagregowany) określa wielkośd popytu na wszystkie dobra lub ich określone grupy ze strony wszystkich nabywców 12.3 Rodzaje popytu Wyróżniamy dwa rodzaje popytu. Popyt efektywny oraz popyt potencjalny. Pierwszy z nich można scharakteryzowad jako chęd nabycia towaru poparta, posiadaniem odpowiedniego ekwiwalentu. Jeżeli chodzi o popyt potencjalny to można go opisad jako pragnienie nabycia określonego dobra nie poparte możliwościami dochodowymi Funkcja popytu i podaży Przedstawiające wielkośd zapotrzebowania i ilośd oferowaną przy różnych cenach, powstały przy założeniu, że pozostałe czynniki określające popyt i podaż nie ulegają zmianie. Efekt Veblena, snobizmu, owczego pędu Efekt Veblena (efekt prestiżowy) polega na tym, że niektóre gospodarstwa domowe nabywają tym większe ilości danego dobra, im jest ono droższe. Korzyśd konsumpcyjna polega wówczas na demonstrowaniu swoich możliwości konsumpcyjnych. 100

101 Efekt snobizmu polega na tym, że niektóre gospodarstwa domowe mniej cenią te dobra, które konsumują inni, a zatem nabywają ich mniej lub w ogóle ich nie kupują. Efekt owczego pędu polega na tym, że pewne gospodarstwa domowe tym wyżej cenią pewne dobra i tym więcej ich nabywają, im bardziej je cenią i więcej ich nabywają inne gospodarstwa domowe (np. moda). Cena równowagi Cena zrównująca wielkośd zapotrzebowania z ilością oferowaną. W stanie równowagi nie ma nadwyżki popytu ani nadwyżki podaży. Zarówno nabywcy, jak i sprzedawcy są zadowoleni Nadwyżka popytu i podaży Nadwyżka popytu (niedobór) brak towaru na rynku; przy danej cenie wielkośd zapotrzebowania przewyższa ilośd oferowaną. Nadwyżka podaży nadwyżka ilości oferowanej przy danej cenie; ilośd oferowana przewyższa wielkośd zapotrzebowania Krzywa popytu i podaży Krzywa popytu - obrazuje zależnośd między ceną a wielkością zapotrzebowania (ilością) przy innych czynnikach niezmienionych Krzywa podaży ukazuje zależnośd między ceną a ilością oferowanego towaru przy innych czynnikach niezmienionych. 101

102 12.7 Czynniki wpływające na popyt i podaż a) Czynniki wpływające na przesunięcie krzywej popytu Cena danego towaru Ceny innych dóbr Dochody nabywców Gusty i preferencje Rentownośd produkcji dóbr substytucyjnych Liczba konsumentów Moda Ruch po krzywej popytu uwidacznia wpływ cen danego dobra na wielkośd zapotrzebowania przy innych czynnikach niezmienionych. Efekt substytucyjny i dochodowy zmiany cen Efekt substytucyjny - skłania nabywcę do zastępowania dobra droższego dobrem relatywnie taoszym. Efekt dochodowy - powoduje zmiany w dochodzie realnym konsumenta, wpływając na ilośd nabywanych dóbr. Siła tego efektu zależy od udziału dobra w ogólnych wydatkach konsumenta. b) Czynniki wpływające na przesunięcie krzywej podaży wielkośd produkcji cena danego dobra, czyli ilośd pieniędzy jaką producent otrzymuje ze sprzedaży każdej jednostki tego dobra ceny czynników produkcji, czyli płace, opłaty za energię, czynsz, ceny urządzeo i surowców, procenty od zaciągniętych kredytów czyli poziom kosztów produkcji liczba producentów na danym rynku cele przedsiębiorstwa oczekiwania dotyczące zmian cen eksport oraz import wielkośd rezerw czynniki przypadkowe, np. pogoda czas, jakim dysponują producenci elastycznośd podaży technika koszty produkcji działalnośd regulacyjna paostwa, dotacje, subwencje, warunki prawne Przesuwanie się krzywej podaży, a wędrówka tej krzywej Należy odróżnid przesuwanie się krzywej podaży od wędrówki wzdłuż tej krzywej, która spowodowana jest na ogół drobnymi fluktuacjami cen, lub przesunięciem się krzywej popytu. O wzroście lub spadku podaży mówimy wówczas, gdy następuje zmiana położenia krzywej podaży względem układu współrzędnych (analogicznie jak w przypadku wzrostu / spadku popytu). Wzrost lub spadek podaży jest spowodowany czynnikami innymi niż zmiana ceny danego dobra: np. zmianą cen innych dóbr czy wielkości kosztów produkcji. Kurczenie się i rozszerzanie podaży Wielkośd podaży danego dobra zmienia się przede wszystkim na skutek zmiany ceny. Możliwe są tu dwa przypadki: kurczenie się podaży (efekt spadku ceny) rozszerzanie się podaży (efekt wzrostu ceny) 102

103 Wpływ czynnika czasu na krzywą podaży równowaga chwilowa przy podaży sztywnej równowagę krótkookresową, gdy produkcja może się zmieniad w ramach ustalonych rozmiarów i liczby istniejących przedsiębiorstw i zakładów równowagę długookresową, gdy może nastąpid dostosowanie zarówno liczby przedsiębiorstw i zakładów, jak i wszystkich innych czynników do nowych warunków po stronie popytu. Determinanty elastyczności podaży Elastycznośd podaży jest tym większa, im dłuższy jest badany okres. Elastycznośd podaży jest tym większa, im większy jest stopieo wzajemnej substytucji czynników produkcji Elastycznośd dochodowa popytu Poziom dochodów konsumentów odgrywa istotną rolę w kształtowaniu popytu na dobra Pozwala ona odpowiedzied na pytanie, o ile procent wzrośnie popyt na dany towar w wyniku procentowego wzrostu majątku (dochodu) konsumentów. Gdy elastycznośd dochodowa przyjmuje wartości ujemne oznacza to, że mamy do czynienia z dobrami niższego rzędu w miarę wzrostu dochodu popyt na te dobra będzie spadał. Dobrymi kandydatami są tu: niskiej jakości jedzenie, używane opony, używane ubrania itp. Elastycznośd mieszana popytu Mierzy ona procentową siłę reakcji popytu na dobro A w zależności od procentowych zmian cen dobra B. Jeśli elastycznośd mieszana popytu na dany towar jest dodatnia oznacza to, że dobro A i dobro B są substytutami. Z reguły każdy producent wytwarza pewną rodzinę towarów, a nie tylko jedno dobro. Z tego względu istotną informacją jest fakt, czy zmiany ceny sprzedaży jednego dobra pociągną za sobą wahnięcia popytu na inne produkowane towary. Podział popytu ze względu na elastycznośd cenową popyt sztywny (nieelastyczny) zmiana ceny nie wywołuje zmian popytu popyt elastyczny Popyt neutralny 12.8 Szczególne przypadki podaży: Podaż wiązana - jest wynikiem nieuchronnej współzależności pomiędzy podażą dwóch dóbr (na przykład podaż benzyny i mazutu). Podaż konkurencyjna - występuje, jeśli jest możliwa produkcja alternatywnych dóbr przy użyciu danego zasobu. Przykładowo, ziemia może byd wykorzystana jako grunt orny, działka budowlana lub działka pod budowę drogi. Popyt na pieniądz i podaż na pieniądz Podaż pieniądza to ilośd pieniądza wprowadzonego do obiegu. Jest ona regulowana przez paostwo lub bank centralny. Popyt na pieniądz to ilośd pieniądza na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez podmioty gospodarcze. Popyt na pieniądz zależy od : wielkości produkcji i liczby zawieranych transakcji przeciętnego poziomu cen stopy procentowej. 103

104 Popyt na pieniądz według Keynesa popyt transakcyjny - pieniądze trzymane w celu realizacji zamierzonych zakupów popyt przezornościowy - pieniądze trzymane w celu nieprzewidzianych zakupów/wydatków popyt spekulacyjny - posiadanie pieniądza z nadzieją na przyszłe dochody i okazje do korzystania z lokat pieniądza Inflacja teoria popytowa W popytowej teorii inflacji jej przyczyną jest ustalenie się globalnego popytu na poziomie przekraczającym możliwości jego zaspokojenia. Różnica między wielkością tego popytu a wielkością dochodu narodowego odpowiadającego pełnemu wykorzystaniu zasobów to luka inflacyjna. Ponieważ przyczyną inflacji jest wzrost popytu polityka antyinflacyjna powinna ograniczad ten wzrost przez: podniesienie podatków podniesienie stopy rezerwy obowiązkowej i stóp redyskontowych 12.9 Pojęcie polityki fiskalnej paostwa Polityka fiskalna jest to ogół działao paostwa kształtujących budżet paostwa poprzez zmiany we wpływach (np. podatki, zadłużenia publicznego) i wydatkach paostwa (np. wydatki na obronę, opiekę społeczną, itp.).główne cele polityki fiskalnej to zmniejszenie bezrobocia i wzrost aktywności gospodarczej. Główne zadania polityki fiskalnej to: gospodarowanie dobrami publicznymi wyrównywanie różnic dochodowych i majątkowych między obywatelami stabilizowanie gospodarki oraz pobudzanie aktywności gospodarczej. Drugi człon nazwy pochodzi od łacioskiego ficus, co znaczyło koszyk, skrzynkę na pieniądze Instrumenty polityki fiskalnej a) polityka podatkowa w okresie kryzysu paostwo obniża: stopę podatkową by w rękach przedsiębiorców pozostawid większą ilośd środków pieniężnych, którą mogliby przeznaczyd na inwestycje skraca okres amortyzacji - sztuczne zwiększenie kosztów i zmniejszenie zysków przedsiębiorców b) planowanie gospodarcze planowanie wieloletnich programów z wyraźnie określonymi priorytetami gospodarczymi wskazują przedsiębiorstwom i organom paostwowym warunki niezbędne do utrzymania równowagi gospodarczej c) tworzenie silnego sektora publicznego: Przedsiębiorstwa paostwowe tworzone najczęściej wtedy, gdy prywatny business nie chce inwestowad w określone dziedziny życia gospodarczego ze względu na niską rentownośd. Ponieważ chodziło tutaj o kolej, wodociągi, telefony, pocztę i telegraf czy o gazociągi, tj. dziedziny gospodarki niezbędne do normalnego funkcjonowania społeczeostwa, więc musiało wkroczyd paostwo. Instrumenty polityki fiskalnej dzielimy na: a) Makroekonomiczne dochody budżetu paostwa wydatki budżetu paostwa deficyt i nadwyżki budżetowe dług publiczny 104

105 b) Mikroekonomiczne podatek opłata cło dotacja subwencja bon skarbowy obligacja skarbowa poręczenia i gwarancje rządowe Funkcje fiskalne paostwa a) Funkcja wyrównywania różnic doprowadzid ma do złagodzenia różnid dochodowych oraz majątkowych pomiędzy obywatelami w tym celu stosuje się progresję podatkową oraz dokonuje transferów, czyli przekazuje sumy ściągnięte w ramach podatków z jednych obywateli drugim b) Funkcja stabilizowania gospodarki zbilansowania wydatków i dochodów paostwa wpływ polityki fiskalnej na równowagę ogólną gospodarki Sposoby gospodarowania dobrami publicznymi a) Inwestowanie w drogi, koleje i samo nimi zarządza, produkt koocowy zaś rozdziela się najczęściej nieodpłatnie pomiędzy obywateli i przedsiębiorstwa. Jest on jednak oceniany krytycznie, ponieważ powoduje wysokie koszty społeczne. b) Zarządzanie odnosi się do kupowania przez paostwo dóbr od przedsiębiorstw i następnie rozdzielanie ich pomiędzy obywateli. Jednak ten sposób powoduje u konsumentów skłonnośd do marnotrawstwa Budżet paostwa Budżet paostwa to plan finansowy zawierający dochody i wydatki paostwa wynikające z realizowanej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej. Sporządzany jest na okres jednego roku, zatwierdzany przez władzę ustawodawczą i staje się on ustawą pozwalającą organom paostwa gromadzenie dochodów i wydatków paostwa. Termin budżet pochodzi z łacioskiego bulga, oznaczającego skórzany mieszek przeznaczony do zbierania dochodów. Za ustalenie budżetu odpowiedzialny jest głównie minister finansów. Obecnie w Polsce stanowisko to sprawuje Jacek Rostowski właściwie Jan Vincent-Rostowski. W rządzie Tuska minister finansów od Angielski ekonomista o polskich korzeniach. Dziekan Wydziału Ekonomii na Central European University w Budapeszcie. Minister Finansów Jacek Rostkowski 105

106 Funkcje budżetu paostwa a) fiskalna - gromadzenie dochodów pochodzących głównie z podatków b) stymulacyjna - oddziaływanie dochodów i wydatków budżetu paostwa na życie gospodarcze i społeczne 106

107 12.15 Dochody i wydatki budżetu paostwa Źródła dochodów budżetu paostwa: a) własności publiczne np. autostrady, lotniska, szkoły czy szpitale; zazwyczaj generują straty, przynoszą dochody, gdy są pobierane opłaty za korzystanie np. autostrady b) podatki i opłaty najważniejsze źródło dochodów c) dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw paostwowych d) dotacje z Unii Europejskiej e) pożyczki (dług publiczny) Przychody budżetu paostwa w 2009r. Wydatki budżetu paostwa a) inwestycje (infrastruktura) b) administracja c) edukacja d) służba zdrowia e) składki do budżetu Unii Europejskiej f) renty i emerytury g) zasiłki h) dotacje 107

108 Finansowanie wydatków paostwa a) Finansowanie podatkami możliwośd osiągnięcia każdego celu w zakresie dochodu narodowego bez powiększania deficytu budżetowego. Twierdzenie o zrównoważonym budżecie (twierdzenie Haavelma) zakłada, że jednoczesny, taki sam wzrost wydatków paostwa i podatków, z których są finansowane wydatki, prowadzi do wzrostu zagregowanego popytu i produktu krajowego o tę samą wielkośd. b) Finansowanie za pomocą deficytu budżetowego. Według Keynesa, wydatki finansowane deficytem mają większy wpływ na dochód Podatki Podatki to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane przez paostwo od podatnika na podstawie przepisów prawa w celu uzyskania środków na pokrycie wydatków paostwa. Podatnikiem - jest osoba fizyczna lub osoba prawna, która płacąc podatek zwiększa ponoszone przez siebie koszty lub pomniejsza swoje przychody. Dobry system podatkowy to taki, w którym podatki są: a) proste, a zatem łatwe do obliczenia i ściągnięcia b) pewne urzędnik podatkowy nie może decydowad o ich wielkości c) niezbyt wysokie by nie skłaniad do uchylania się od nich d) neutralne a więc nie zniekształcające zjawisk zachodzących na rynku Podział podatków: a) Podatki bezpośrednie: nałożone na dochód lub majątek podatnika, np. podatek dochodowy, gruntowy, spadkowy. b) Podatki pośrednie: nakładane na przedmiot spożycia, np. VAT, akcyza ostatecznie płaci konsument. Klasyfikacja podatków: a) Podatki dochodowe podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT) podatek dochodowy od osób prawnych (CIT) b) Składki ubezpieczeniowe, zdrowotne itp. c) Opodatkowanie własności Podatki od nieruchomości Podatek od spadków i darowizn d) Podatki od towarów i usług Podatek od wartości dodanej (VAT) Akcyza Cło 108

109 12.17 Deficyt budżetowy i dług publiczny Deficyt budżetowy to częśd wydatków budżetu, która nie ma pokrycia w dochodach budżetowych. Dług publiczny to suma nie spłaconych przez paostwo pożyczek w bankach krajowych lub zagranicznych oraz pożyczek od jednostek gospodarczych i ludności, zaciąganych np. przez sprzedaż obligacji paostwowych. 109

110 W grudniu 2009 r. Sejm przyjął budżet na 2010 rok z deficytem 52,2 mld zł Długoterminowa prognoza zmian poziomu długu publicznego w 32 krajach: Załamanie finansów publicznych większości krajów nastąpid ma w latach 30. za sprawą problemów demograficznych (starzenie się społeczeostwa, wzrost wydatków socjalnych i zdrowotnych). Oczywiście jest to prognoza dla scenariusza, w którym poszczególne kraje nie wprowadzą żadnych zmian budżetowych. Wnioski dla Polski? Skoncentrowad się na reformie systemu świadczeo emerytalnych, opieki społecznej i ochrony zdrowia, gdyż w najbliższych kilkudziesięciu latach to właśnie ta grupa wydatków będzie największym problemem budżetowym, a uzyskane tu oszczędności najefektywniej przyczynią się do poprawy sytuacji finansów publicznych. 110

111 13. MAKROEKONOMIA IV; STOPY PROCENTOWE I KURSY WALUT_ W tym rozdziale dowiesz się czym jest kurs walutowy, w jaki sposób się wyraża i przekształca oraz jaki ma wpływ na gospodarkę. Wyjaśnione zostanie również pojęcie polityki kursu walutowego z opisem jej podstawowych rozwiązao. Spis zagadnieo: 13.1 Pojęcia Waluta bazowa i waluta kwotowana Przekształcanie kwotowania Polityka kursu walutowego Funkcje kursu walutowego Kurs walutowy a gospodarka Pojęcia Waluta (currency) jest to środek wymiany wykorzystywany do dokonania przepływów pieniężnych. Z punktu widzenia danego kraju wyróżnid można: - walutę krajową (domestic currency, home currency), - walutę zagraniczną (foreign currency), Rynek walutowy (foreign exchange market, FOREX) jest to rynek, na którym dokonuje się transakcji kupna/sprzedaży walut. Dwa podstawowe rodzaje transakcji walutowych: - transakcja natychmiastowa (spot); - transakcja terminowa (forward) Kurs walutowy (kurs waluty, exchange rate) jest to liczba jednostek jednej waluty odpowiadająca jednej jednostce innej waluty. Kurs kupna (bid) kurs, po jakim instytucja finansowa chce kupid walutę zagraniczną. Kurs sprzedaży (ask) kurs, po jakim instytucja finansowa chce sprzedad walutę zagraniczną. Różnica między kursem sprzedaży i kursem kupna nazywana nosi nazwę spread (bid-ask spread). Kwotowanie bezpośrednie polega na wyrażeniu jednostki waluty zagranicznej w jednostkach waluty krajowej. Kwotowanie pośrednie polega na wyrażeniu jednostki waluty krajowej w jednostkach waluty zagranicznej. Oznaczenia kodowe najważniejszych walut. Euro Dolar amerykaoski $ Funt brytyjski Frank szwajcarski - ƒ Jen Korona szwedzka Korona duoska Korona norweska Dolar australijski Dolar kanadyjski Złoty EUR USD GBP CHF JPY SEK DKK NOK AUD CAD PLN 111

112 13.2 Waluta bazowa i waluta kwotowana Kurs walutowy oznacza się następująco: Gdzie: X = waluta 1 waluta 2, X kurs walutowy wyrażony w jednostkach waluty kwotowanej za jednostkę waluty bazowej; waluta 1 waluta bazowa; waluta 2 waluta kwotowana. Przykład. Symbol EUR/PLN oznacza, Że walutą bazową jest Euro, zaś walutą kwotowaną jest złoty. W takiej sytuacji kwotowanie 4,1478 EUR/PLN należy rozumied w sposób następujący: 1 EUR = 4,1478 PLN. Kwotowanie kursu walutowego dokonywane jest zwykle z dokładnością do czwartego miejsca po przecinku, np. 3,2516 USD/PLN Przekształcanie kwotowania. Przekształcenie z kwotowania bezpośredniego na kwotowanie pośrednie: - Kurs kupna w kwotowaniu pośrednim określony jest jako odwrotnośd kursu sprzedaży w kwotowaniu bezpośrednim. - Kurs sprzedaży w kwotowaniu pośrednim określony jest jako odwrotnośd kursu kupna w kwotowaniu bezpośrednim. Przykład. Kwotowania bezpośrednie: EUR/PLN: 4,1516/4,1828. Kwotowania pośrednie: PLN/EUR: 0,2391/0,2409. Przekształcenie z kwotowania pośredniego na kwotowanie bezpośrednie: - Kurs kupna w kwotowaniu bezpośrednim określony jest jako odwrotnośd kursu sprzedaży w kwotowaniu pośrednim. - Kurs sprzedaży w kwotowaniu bezpośrednim określony jest jako odwrotnośd kursu kupna w kwotowaniu pośrednim. Przykład. Kwotowania bezpośrednie: PLN/USD: 0,3044/0,3071. Kwotowania pośrednie: USD/PLN: 3,2567/3,2854. Przekształcenie dwóch kursów walutowych na trzeci kurs walutowy: Przypadek 1. Określenie kursu walutowego (kwotowanie bezpośrednie) na podstawie dwóch kwotowao bezpośrednich. zasady: - Kurs kupna (krzyżowy) określa się dzieląc kurs kupna przez kurs sprzedaży w kwotowaniach bezpośrednich. - Kurs sprzedaży (krzyżowy) określa się dzieląc kurs sprzedaży przez kurs kupna w kwotowaniach bezpośrednich. Przypadek 2. Określenie kursu walutowego (kwotowanie bezpośrednie) na podstawie dwóch kwotowao pośrednich. zasady: - Kurs kupna (krzyżowy) określa się dzieląc kurs kupna przez kurs sprzedaży w kwotowaniach pośrednich. - Kurs sprzedaży (krzyżowy) określa się dzieląc kurs sprzedaży przez kurs kupna w kwotowaniach pośrednich. Przypadek 3. Określenie kursu walutowego (kwotowanie bezpośrednie) na podstawie jednego kwotowania bezpośredniego i jednego kwotowania pośredniego. zasady: - Kurs kupna (krzyżowy) określa się mnożąc dwa kursy kupna z kwotowania bezpośredniego i pośredniego. - Kurs sprzedaży (krzyżowy) określa się mnożąc dwa kursy sprzedaży z kwotowania bezpośredniego i pośredniego. 112

113 13.4 Polityka kursu walutowego Polityka kursu walutowego to całokształt działao instytucji publicznych związany z kształtowaniem kursu walutowego oraz warunków działania rynku walutowego. Celem polityki kursu walutowego jest ustalenie optymalnego poziomu ceny waluty z punktu widzenia potrzeb bilansu płatniczego (dochody-wydatki) i gospodarki wewnętrznej. Rozwiązania podstawowe: - kurs sztywny - kurs stały - kurs płynny Rozwiązania pośrednie: - kurs sztywny korygowany skokowo - kurs pełzający - kurs płynny sterowany Sztywny kurs walutowy ustalony przez organ paostwa, nie podlega wahaniom. Stały kurs walutowy ulega wahaniom wywołanym grą popytu i podaży. Dopuszczalny jest korytarz wahao waluty wokół kursu centralnego (parytetu). Jeżeli nadwyżka podaży lub popytu na daną walutę powoduje większe od dopuszczalnego odchylenia kursu walutowego od parytetu to bank centralny interweniuje np. przez dewaluację waluty własnej. Kurs zmienia się po decyzji organów odpowiedzialnych za kształtowanie kursu walutowego. - Rewaluacja waluty krajowej względem zagranicznej oznacza umocnienie waluty krajowej względem zagranicznej jest to obniżenie kursu walutowego w przypadku kwotowania bezpośredniego i podwyższenie kursu walutowego w przypadku kwotowania pośredniego. - Dewaluacja waluty krajowej względem zagranicznej oznacza osłabienie waluty krajowej względem zagranicznej jest to podwyższenie kursu walutowego w przypadku kwotowania bezpośredniego i obniżenie kursu walutowego w przypadku kwotowania pośredniego. Płynny kurs walutowy - kurs walutowy będący wynikiem gry sił rynku, a więc ustalany przez relacje popytu i podaży. Zmiany popytu i podaży danej waluty powodują odpowiednie, tzn. równoważące zmiany poziomu kursu walutowego zachodzące nieustannie z dnia na dzieo, z godziny na godzinę, z minuty na minutę Δt 0. - Aprecjacja waluty krajowej względem zagranicznej oznacza umocnienie się waluty krajowej względem zagranicznej na rynku walutowym jest to spadek kursu walutowego w przypadku kwotowania bezpośredniego i wzrost kursu walutowego w przypadku kwotowania pośredniego; - Deprecjacja waluty krajowej względem zagranicznej oznacza osłabienie się waluty krajowej względem zagranicznej na rynku walutowym jest to wzrost kursu walutowego w przypadku kwotowania bezpośredniego i spadek kursu walutowego w przypadku kwotowania pośredniego. Wiele krajów, z różnych względów, aby zapobiec wahaniom ich waluty, wprowadziło kurs stały. 113

114 Oznacza to, że paostwowe władze wyznaczyły stałą cenę jednej bądź koszyka obcych walut, po której krajowy bank centralny zobowiązany jest je kupowad w każdych okolicznościach. Główne waluty światowe, a także polski złoty mają kurs płynny. Ich cenę wyznaczana jest na rynku, gdzie dochodzi do spotkania podaży i popytu. Władze i banki centralne zasadniczo nie ingerują w handel, pozostawiając uzgodnienie warunków, w tym ceny, jego uczestnikom Funkcje kursu walutowego: Współczynnik efektywności wymiany gdy ceny i koszty ustalane są w różnej walucie. Regulator wymiany zmniejszenie lub zwiększenie efektywności wymiany łączy się ze zmniejszeniem lub zwiększeniem liczby i wartości zawieranych transakcji. Instrument polityki gospodarczej aby kurs walutowy był instrumentem polityki gospodarczej musi byd podatny na wpływy władz publicznych w kraju. Władze monetarne mając możliwośd kształtowania kursu walutowego mogą stanowid bądź wspierad określone tendencje zmian. Instrument gier finansowych zróżnicowanie kursów walutowych w czasie pozwala na dokonywanie różnego rodzaju transakcji walutowych, np. transakcje arbitrażowe, opcje walutowe, transakcje future. Kurs walutowy jako kryterium porównywalności gospodarek i dochodów kursy pełnią funkcję jakby wspólnego mianownika przy porównywaniu wartości wyrażonych w różnych walutach. Funkcja cenotwórcza kurs przenosi zagraniczne układy cen na układ krajowy wraz ze wszystkimi wynikającymi stąd ekonomicznymi konsekwencjami dla gospodarki światowej. 114

115 13.6 Kurs walutowy a gospodarka zależności Najważniejsze czynniki mające wpływ na kurs walutowy, są następujące: 1. Relacja popytu i podaży waluty zagranicznej na rynku krajowym. 2. Bilans handlowy i płatniczy. 3. Stopy procentowe. 4. Inflacja. 5. Zmiany PKB. 6. Bezrobocie. 7. Deficyt budżetowy i dług publiczny. 8. Sytuacja polityczna kraju. 9. Wydarzenia na świecie. Wpływ kursu walutowego na gospodarkę - zależności: 1. Wzrost kursu walutowego (aprecjacja waluty zagranicznej) jest niekorzystny dla importera i korzystny dla eksportera. 2. Spadek kursu walutowego (deprecjacja waluty zagranicznej) jest niekorzystny dla eksportera i korzystny dla importera. Wpływ kursu walutowego na rynek finansowy: 1. Wzrost kursu walutowego (aprecjacja waluty zagranicznej) oznacza spadek atrakcyjności inwestycji w danym kraju. 2. Spadek kursu walutowego (deprecjacja waluty zagranicznej) oznacza wzrost atrakcyjności inwestycji w danym kraju. Stan finansów publicznych na najistotniejszy wpływ na wartośd waluty danego kraju. Wysokie zadłużenie osłabia zaufanie do waluty. Pieniądz emitowany przez paostwo, które może mied problemy z regulowaniem swoich zobowiązao finansowych kupowany jest niechętnie. Duży wpływ ma także stan bilansu płatniczego. Duży deficyt, czyli odpływ kapitałów z kraju, sprzyja spadkowi kursu, nadwyżka natomiast sprzyja jego wzrostowi. Kurs waluty zależy także od poziomu stóp procentowych. Waluta kraju w którym aktywa finansowe są wyżej oprocentowane jest zwykle bardziej atrakcyjna. Wahania kursu walutowego utrudniają prowadzenie działalności gospodarczej. Przedsiębiorcy nie są w stanie szczegółowo zaplanowad przyszłych przedsięwzięd, narażeni na ryzyko, że zmiana notowao walutowych pozbawi ich zysków. 14. Fundusze hedgingowe (FH) Wstęp W tym rozdziale dowiesz się czym są FH i jakie są typy tych funduszy. Przedstawione zostanie tutaj, w jaki sposób FH inwestują powierzone pieniądze oraz jaka jest specyfika ich sektora. Ponadto zostanie tutaj przedstawiona ich krótka historia wraz z najciekawszymi zdarzeniami. Spis zagadnieo: 14.1 Pojęcia Specyfika sektora FH Metody inwestowania FH Podział FH Historia FH Źródła

116 14.1 Pojęcia Fundusz hedgingowy (z ang. hedge ogrodzenie, to hedge - odgradzad się) rodzaj instytucji finansowej, pobierającej opłatę za zarządzanie powierzonym kapitałem, w którym dokonuje się kupna i krótkiej sprzedaży papierów na rynku kapitałowym w celu ograniczenia (hedge) ryzyka wahao cen obejmujących swoim zasięgiem cały rynek, dla maksymalizacji zysków. Jego najważniejszymi cechami są bardzo wysokie ryzyko inwestycyjne jak i możliwośd osiągania wysokiej stopy zwrotu zarówno podczas hossy jak i bessy na rynku. Ich strategia inwestycyjna jest często agresywna i spekulacyjna. Stopa zwrotu to stosunek wysokości zysku do wysokości zaangażowanego kapitału; jest względną miarą zyskowności inwestycji, umożliwia porównywanie zyskowności różnych inwestycji. Hossa termin giełdowy oznaczający długotrwały wzrost kursu giełdowego papierów wartościowych lub cen towarów notowanych na giełdzie. Bessa termin giełdowy oznaczający długotrwały spadek kursu giełdowego papierów wartościowych lub cen towarów notowanych na giełdzie. Inwestowanie agresywne celem tej strategii jest uzyskanie, w długim horyzoncie czasowym, znacznego przyrostu zainwestowanego kapitału, jednakże z uwzględnieniem wysokiej fluktuacji wartości zainwestowanych środków. Spekulacja rodzaj transakcji kupna-sprzedaży, której celem jest osiągnięcie dochodu przez przewidywanie zmiany cen w czasie upływającym pomiędzy terminem wykupu, a sprzedaży. Często osoba, która spekuluje wpływa na rynek, w którym inwestuje np. poprzez straszenie inwestorów, że dobro X traci na wartości - nazywa się to wtedy atakiem spekulacyjnym. Przebieg takiego ataku może wyglądad tak: o Spekulant pożycza walutę, którą chce zaatakowad np. chce zaatakowad dolara, więc bierze kredyt na X mln $ o o o o o Sprzedaje swoje dolary na rynku po dobrej dla niego wysokiej cenie Stara się nakłonid do tego samego innych inwestorów (np. strasząc, że gospodarka danego kraju jest na skraju załamania) Jeśli ludzie wpadną w panikę i zaczną wyprzedawad swoje dolary to kurs dolara spada. Wówczas spekulant odkupuje walutę po niższej cenie i zwraca pożyczkę Różnicę na kursie przed i po inkasowana jest jako zysk spekulanta 14.2 Specyfika sektora FH Sektor jest nieuregulowany Oznacza to, że zarządzający FH mogą inwestowad ile chcą i w co chcą - nie są skrępowani limitami inwestycyjnymi oraz ograniczeniami w zakresie stosowanych technik inwestycyjnych. Ta swoboda pozwala na osiąganie zysków absolutnych, czyli niezależnych od warunków rynkowych. FH nie mają obowiązku publikowania swoich sprawozdao finansowych Żeby powierzyd pieniądze FH, trzeba dysponowad odpowiednio wysoką kwotą Wariant I. Kwota ta to $, w przypadku bezpośredniego korzystania z usług FH Inwestor $ Zysk / Strata wypracowana przez FH FH Wariant II. Kwota ta to $, wpłacana pośrednikom FH, którzy pobierają dodatkową prowizję Inwestor Pośrednik FH $ FH Zysk / Strata wypracowana przez FH minus prowizja od pośredników Średnia stopy zwrotu uzyskiwane przez FH to 14% w latach , a zatem wyższa niż w przypadku gry na rynku akcji (wskaźnik S&P duża wiarygodnośd wskaźnika) 116

117 Większośd FH znajduje się w egzotycznych lokalizacjach Wartośd aktywów FH (w mld USD) w okresie sektor dynamicznie się rozwija 14.3 Metody inwestowania FH Metody inwestowania FH oparte są o: Transakcje arbitrażowe Jest to inwestowanie bez ryzyka. W tej transakcji warunki określane są odgórnie, więc wiadomo jaki zysk zostanie osiągnięty. Np. Spółka A podpisało umowę ze spółką B o wykup jej akcji po cenie x Instrumenty pochodne Instrumenty pochodne to rodzaj papierów wartościowych, których wartośd uzależniona jest od wartości innych instrumentów finansowych, zwanych instrumentami bazowymi. Np. Cena papierów wartościowych zależy od indeksu giełdowego Granie na rynkach terminowych Jest to rynek, na którym przedmiotem handlu są kontrakty na transakcje. Np. Kupujemy czyjś kontrakt na budowę dróg. Kupno/sprzedaż surowców i towarów Jest to rynek, na którym przedmiotem handlu są surowce i towary Np. Kupno/sprzedaż złota, bananów itp. Uczestnictwo w fuzjach i przejęciach Fuzje to łączenie dwóch lub więcej firm, a przejęcia to wykup już istniejących. Przejęcie firmy może byd motywowane chęcią przejęci technologii bądź wyeliminowania konkurencji. Często też inwestorzy wykupują podupadające firmy za małe pieniądze z nadzieją na wzrost ich wartości w przyszłości. Krótką sprzedaży (pożyczonych papierów wartościowych) Istotą krótkiej sprzedaży jest zarabianie na spadkach kursów papierów wartościowych. Inwestor pożycza określoną liczbę akcji, spodziewając się spadku ich ceny. Jednocześnie zobowiązuje się zwrócid je w określonym terminie, po odkupieniu na giełdzie. Jeżeli kurs danych papierów faktycznie spadnie, odkupienie ich po niższym kursie oznaczad będzie zarobek na różnicy między ceną sprzedaży (gdy kurs był wyższy) a ceną odkupu papierów (gdy kurs był niższy). 117

118 14.4 Podział FH Fundusze hedgingowe Arbitrage Strategies Niskie ryzyko Event driven Średnie ryzyko Macro, long/short, short sellers, emerging markets Wysokie ryzyko Arbitrage Strategies - fundusze te unikają podejmowania ryzyka rynkowego. Nieefektywnośd rynku stanowi dla nich podstawowe źródło zysku. Nie podążają za trendem rynkowym, lecz starają się minimalizowad korelację wyników ze stopami zwrotu uzyskiwanymi na rynkach finansowych. Event-driven - fundusze te cechują się miarkowaną ekspozycją, uzależniają swój sukces inwestycyjny od takich czynników jak przejęcia, reorganizacje, likwidacje czy bankructwa. Wybierają spółki, które przeżywają trudności finansowe, licząc na wzrost cen ich walorów. Macro, long/short. Short sellers, emerging markets - są to fundusze posiadające największą ekspozycję na ryzyko rynkowe - stosują strategię podążania za trendem rynkowym. Cechują się dużą zmiennością stóp zwrotu, lecz jednocześnie osiągają bardzo wysokie wyniki inwestycyjne Krótka historia FH Pierwszy tego typu fundusz został założony przez Alfreda Jones'a w 1949 r. Jego wyjątkowośd polegała na redukcji ryzyka rynkowego poprzez równoczesną sprzedaż i kupno akcji. W 1966 roku w magazynie Fortune opublikowany został przez Carola J. Loomisa materiał o funduszu hedgingowym prowadzonym przez Jonesa. Wówczas po raz pierwszy publicznie została użyta nazwa "fundusz hedge". Wyniki dla wielu obserwatorów rynku okazały się zaskakując i mocno poruszyły świat finansów. Wyniki funduszu Jonesa były lepsze od wszystkich innych (klasycznych) funduszy inwestycyjnych, nawet po odjęciu 20 procentowej prowizji pobieranej od klientów. Konsekwencją tej publikacji było powstanie nowych funduszy tego typu i ich liczba w ciągu kilku lat przekroczyła 100. Po pierwszym boomie, nastąpiły bardzo trudne lata i na przełomie lat 60/70 wiele funduszy tego typu zbankrutowało. Wśród tych, którzy przetrwali te trudne czasy znaleźli się tacy znani zarządzający, jak Michael Steinhardt oraz George Soros Praktycznie do połowy lat 80 branża ta zamarła, aż w 1986 w magazynie Institutional Investor ukazał się tekst o funduszach Juliana Robertsona, które osiągnęły rewelacyjnie wysokie wyniki. Okres to wysyp nowych funduszy hedgingowych. Po załamaniu się rynku funta brytyjskiego pojawiły się publikacje przedstawiające fundusze hedgingowe w negatywnym świetle. To właśnie fundusz hedgingowy Quantum zarządzany przez HGeorge Sorosa w dużym stopniu przyczyniły się do kryzysu walutowego w Wielkiej Brytanii w 1992 r.,. Atak spekulacyjny polegający na sprzedaży funtów pochodzących z kredytów bankowych doprowadził do dewaluacji brytyjskiej waluty. Sytuacja nieco uległa poprawie po publikacji opracowania przygotowanego przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Z opracowania tego wynikało, że nie istnieją wyraźne związki między działaniami funduszy hedgingowych, a zwiększoną zmiennością cen na rynku, czy tym bardziej możliwością manipulacji przez te fundusze. W połowie lat 90 silny wzrost stóp procentowych w USA oraz krach na rynku amerykaoskich obligacji przyniósł kilka spektakularnych strat i znaczne straty w przypadku wielu funduszy. Od roku 1996 obserwuje się jednak coraz większe znaczenie tej branży. O ile w 1990 roku liczba funduszy hedgingowych wynosiła około 300, by w 2005 roku zbliżyd się do Źródła: [1] [2] [3] [4] (encyklopedia zarządzania) [5] [6] [7] 118

119 15. Ryzyko Walutowe i sposoby zabezpieczenia się przed nim_ Wstęp Rozdział został poświęcony zagadnieniom ryzyka związanego z wahaniami kursu jednej waluty w stosunku do drugiej w przypadku posiadania aktywów bądź zawierania transakcji w obcej walucie. Zostaną przedstawione pozytywne i negatywne skutki ryzyka walutowego oraz wszelakie sposoby inwestowania: zawierania transakcji, funduszy oraz ubezpieczania w celu ograniczanie bądź wykluczenia ryzyka walutowego. Spis zagadnieo: 15.1 Pojęcia Ryzyko walutowe Pozycje walutowe Transakcje walutowe Opcje walutowe Metody zabezpieczania Źródła Pojęcia Transakcje walutowe - transakcje kupna-sprzedaży walut postawionych sobie wzajemnie do dyspozycji przez strony w nich uczestniczące. Transakcje takie mogą byd zawierane przez osoby fizyczne, podmioty gospodarcze, inne osoby prawne i banki, które sprzedają walutę zagraniczną za walutę krajową, rzadziej zaś za inną walutę obcą, lub kupują walutę obcą za walutę krajową. Przy zawieraniu transakcji powinien byd określony kurs waluty oraz termin wzajemnej dostawy walut. Kursy kasowe, zwane również kursami spot, występują wtedy, kiedy waluty są pozostawione do wzajemnej dyspozycji natychmiast, najpóźniej jednak w ciągu dwóch dni roboczych od chwili zwarcia transakcji. Są to operacje kasowe. Kursy terminowe obowiązują w transakcjach terminowych, zwanych również transakcjami forward. Kursy te ustala się w momencie zawierania transakcji, a wzajemne przekazanie walut do dyspozycji kontrahentów, po poprzednio ustalonym kursie, następuje w uzgodnionym terminie (późniejszym). Najczęściej stosuje się typowe terminy dostawy walut, wynoszące 1, 3, 6 miesięcy. arbitraż walutowy celem jest osiągnięcie zysku w wyniku różnych kursów walut występujących na tych rynkach. Jeżeli bank kupuje jedną walutę i sprzedaje ją za inną walutę, to taką transakcję nazywa się arbitrażem prostym, jeżeli natomiast bank kupuje i sprzedaje kilka różnych walut, to jest to arbitraż walutowy złożony. Opcja walutowa umowa zawarta pomiędzy nabywcą (kupującym) a wystawcą (sprzedającym), według której nabywca ma prawo a nie obowiązek do kupna albo sprzedaży określonej ilości waluty CUR1 za walutę CUR2 według określonego kursu bazowego w uzgodnionym dniu lub jakimś odcinku czasu. Za zakupione prawo nabywca płaci wystawcy premię ponieważ wystawca w ten sposób zostaje zobowiązany do realizacji prawa nabywcy. Waluta bazowa - występuje w kwotowaniu jako wielkośd stała (najczęściej jako jedna jednostka). Stanowi ona tę walutę transakcji, która jest przedmiotem kupna lub sprzedaży. Natomiast waluta, która przyjmuje zmienne wielkości, za którą kupuje się lub sprzedaje walutę bazową nosi nazwę waluty notowanej (kwotowanej). Weksel jest dokumentem zobowiązującym wystawcę lub wskazaną przez niego osobę do bezwarunkowej zapłaty określonej kwoty pieniężnej w oznaczonym terminie. Weksel jest papierem wartościowym zbywalnym, przenośnym, o ściśle określonej przez prawo formie 119

120 15.2 Ryzyko walutowe Niebezpieczeostwo zmniejszenia należności bądź wzrostu zobowiązao w transakcjach zagranicznych w przeliczeniu na walutę krajową nazywamy ryzykiem walutowym. Związane ze zmianami kursów walutowych Może generowad zyski lub straty Czynniki wpływające na zmianę kursu walutowego to otwarta pozycja walutowa podmiotu prowadzącego wymianę z zagranicą oraz rzeczywiste kształtowanie się kursów walutowych odbiega od kursów zakładanych. Na ryzyko narażeni są: Eksporter jeżeli transakcja dokonywana jest w walucie importera Importer jeżeli transakcja dokonywana jest w walucie eksportera Obie strony jeżeli transakcja dokonywana jest w walucie kraju trzeciego Uczestnicy międzynarodowych transakcji kapitałowych Ryzyko formalne (księgowe) istnieje od momentu dokonania zapisu o zobowiązaniu lub należności wobec zagranicy związane jest z posiadaniem aktywów lub pasywów, których cena wyrażona jest w walucie obcej. Zmiana kursu walutowego powoduje bowiem koniecznośd zmiany ich wyceny dla potrzeb księgowych dotyczy zawartych ale jeszcze nie zrealizowanych transakcji przyjmuje formę dodatnich lub ujemnych różnic kursowych wyróżniamy: - ryzyko poszczególnych transakcji wynika ze zmiany kursu walutowego w związku z rozbieżnością w czasie między dniem powstania należności/zobowiązania a dniem ostatecznego rozliczenia transakcji - ryzyko translacji (przeliczeniowe) nie występuje rzeczywista wymiana jednej waluty na drugą, polega na ewidencji księgowej tego ryzyka zazwyczaj na ostatni dzieo każdego roku. Składa się ono z ryzyka bilansowego i konsolidacyjnego Ryzyko faktyczne (ekonomiczne) związane jest z możliwością zmiany kursu walutowego między dniem zawarcia transakcji a dniem, w którym otrzymywana jest płatnośd z perspektywy przedsiębiorstwa rozliczającego się w obcej walucie, w zależności od wahao kursu, wyrażona w walucie krajowej cena w momencie dokonania płatności może byd niższa lub wyższa niż wyrażona w walucie krajowej cena z momentu zawierania transakcji 15.3 Pozycje walutowe Pozycja walutowa jest zestawieniem wierzytelności i zobowiązao dowolnego podmiotu w walutach obcych bez względu na termin realizacji. Uczestnik rynku walutowego ma tyle pozycji walutowych w ilu walutach ma wierzytelności i zobowiązania 120

121 Pozycja walutowa zamknięta (domknięta) Występuje gdy sumy wpływów i wypływów w danej walucie równoważą się WPŁYWY = WYPŁYWY Podmiot nie jest narażony na ryzyko Pozycja walutowa otwarta Występuje w przypadku gdy sumy wpływów i wypływów nie równoważą się WPŁYWY WYPŁYWY Jest miarą ryzyka walutowego Nie powinna przekraczad 15 % funduszy własnych względem jednej waluty Pozycja walutowa otwarta długa Większe wpływy waluty bazowej niż jej wypływy. WPŁYWY > WYPŁYWY Powstaje w momencie zakupu walut obcych. Tworzą ją: waluty obce na rachunku bankowym, składniki kapitału denominowane w walutach obcych, należności w walutach obcych Wzrost kursu waluty obcej powoduje zysk dewizowy Spadek kursu waluty obcej powoduje stratę dewizową Pozycja walutowa otwarta krótka Suma wypływów waluty bazowej przewyższa sumę wszystkich wpływów w tej walucie WYPŁYWY > WPŁYWY Tworzą ją: Sprzedaż walut Zaciąganie kredytów i innych zobowiązao Import itd. Spadek kursu waluty obcej tworzy zysk dewizowy Wzrost kursu waluty obcej tworzy stratę dewizową Inne rodzaje pozycji walutowych Pozycja maksymalna to suma wszystkich wartości bezwzględnych pozycji walutowych krótkich i długich we wszystkich walutach. Nie powinna przekraczad 40% funduszy własnych Pozycja globalna to różnica sumy pozycji długich i krótkich. Pozycja długa lub krótka nie powinna przekraczad 30% funduszy własnych Aktualna pozycja walutowa (kurs średni) to średnia ważona wszystkich transakcji kupna i sprzedaży określonej waluty. Pozwala określid kurs waluty przy którym będziemy osiągad zysk/ponosid stratę 15.4 Transakcje walutowe Transakcja natychmiastowa (spot) Jest najprostszym i najpowszechniej wykorzystywanym instrumentem walutowym. Polega ona na zakupie lub sprzedaży określonej ilości jednej waluty za inną walutę, po cenie ustalonej dla terminu realizacji transakcji. Pojęcie termin realizacji używane jest dla określenia dnia, w którym waluty będące przedmiotem transakcji muszą zostad dostarczone we właściwej kwocie na wskazany rachunek bankowy. Dla transakcji natychmiastowej termin realizacji upływa w ciągu dwóch dni roboczych, przy czym przez dzieo roboczy należy rozumied taki dzieo, który jest dniem pracy w obydwu krajach, których waluty są przedmiotem wymiany. Tak więc zawarcie transakcji w poniedziałek, wtorek lub środę oznacza obowiązek dokonania odpowiednich transferów dwa dni robocze później, czyli odpowiednio w środę, czwartek lub piątek. Rozwiązanie takie wymagane jest ze względu na różne strefy czasowe oraz koniecznośd dopełnienia wszelkich niezbędnych formalności i procedur rozliczeniowych. Przykład transakcji natychmiastowej jako arbitraż walutowy: 121

122 Znając obecne kursy walut szukamy takiego kursu krzyżowego, który będzie korzystniejszy od kwotowanego: GBP/USD = 1,7732 CHF/USD = 0,7632 GBP/CHF = 2,3103 W jaki sposób można przeprowadzid trójstronny arbitraż walutowy dysponując kwotą GBP? kurs krzyżowy GBP/CHF wynosi 1,7732 : 0,7632 = 2,3234 kierunek arbitrażu kurs krzyżowy GBP/CHF = 2,3234 jest korzystniejszy niż kurs kwotowany GBP/CHF = 2,3103 GBP USD CHF GBP wymiana GBP na USD wymiana USD na CHF wymiana CHF na GBP * 1,7732 = USD : 0,7632 = ,26 CHF ,26 : 2,3103 = ,55 GBP Zysk dla 1 mln GBP wynosi 5 659,55 GBP Transakcja terminowa forward Umowa zobowiązująca strony do dokonania wymiany walut w ściśle określonym terminie w przyszłości, w ilości i po kursie ustalonym w dniu zawarcia transakcji. Transakcje forward są uniwersalnym narzędziem zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym: w celu zabezpieczenia się przed wzrostem danej waluty należy kupid kontrakt terminowy, w celu zabezpieczenia się przed spadkiem danej waluty należy sprzedad kontrakt terminowy. Do najważniejszych cech charakteryzujących kontrakt forward należy zaliczyd to, iż jest on transakcją: bezwarunkową w dniu realizacji zarówno jedna, jak i druga strona kontraktu muszą wykonad zobowiązanie wynikające z zawartej umowy; rzeczywistą rozliczenie kontraktu odbywa się przez fizyczną dostawę walut; niestandardową kontrakt może opiewad na dowolną ilośd waluty z dostawą na dowolny dzieo i po dowolnej cenie (warunki kontraktu są ustalane przez strony w drodze negocjacji); zabezpieczającą kontrakt nie zostawia nabywcy możliwości czerpania zysku w przypadku korzystnej zmiany kursu zabezpiecza nabywcę od obydwu zmian kursu, zarówno niekorzystnych, jak i korzystnych; nie występującą w obrocie giełdowym kontrakty forward występują w obrocie pozagiełdowym zazwyczaj znajdują się w ofercie banków komercyjnych; nie wymagającą wniesienia depozytu zabezpieczającego kontrakt w chwili zawarcia nie wymaga zaangażowania przez strony środków własnych; nie podlegającą operacji codziennych rozrachunków rozliczenie kontraktu następuje tylko raz (w dniu dostawy walut). Transakcja terminowa futures To instrument finansowy, będący rodzajem umowy, zawartej pomiędzy kupującym (sprzedającym) a giełdą lub izbą rozliczeniową, w której sprzedający zobowiązuje się sprzedad określony instrument bazowy za ściśle określoną cenę w ściśle określonym terminie. Cena, według której strony przeprowadzą transakcje w przyszłości, zwana jest ceną terminową zaś dzieo, w którym strony zobowiązane są przeprowadzid transakcję, to data rozliczenia lub data dostawy. Znaczna większośd kontraktów futures jest rozliczana gotówkowo - zaledwie kilka procent kontraktów jest rozliczane w drodze dostawy aktywów bazowych. Podstawowa forma kontraktu futures jest taka sama jak kontraktu forward. Różnica polega na tym, że futures jest rozliczany na koniec każdego dnia. Można powiedzied, że kontrakt futures jest jak ciąg kontraktów forward. 122

123 Ryzyko kredytowe tego kontraktu jest praktycznie wyeliminowane (ale oczywiście istnieje prawdopodobieostwo niewywiązania się kontrahenta z kontraktu), ponieważ strony transakcji wpłacają zabezpieczenie początkowe (gdy saldo rachunku spadnie poniżej pewnego uzgodnionego minimum, inwestor musi złożyd dodatkowe zabezpieczenie, jeśli tego nie zrobi, jego pozycja zostanie zamknięta, zanim dojdzie do wykorzystania kwoty zabezpieczenia). Kontrakty te są standaryzowane; np. aktywa bazowe, terminy wykonania kontraktów (4 w ciągu roku), wielkości kontraktów, negocjowana jest tylko cena, w przeciwieostwie do kontraktów forward, które są w całości negocjowane. Transakcja zmienna swap Transakcja swap (lub inaczej zwrotnej wymiany walut) polega na zamianie określonej ilości jednej waluty na drugą w oznaczonym terminie realizacji oraz na powtórnej wymianie tychże walut w innym, późniejszym terminie realizacji. Celem transakcji swap jest przejście z jednej waluty na drugą oraz pokrycie wymiany z powrotem na początkową walutę. Transakcja swap jest parą dwóch odwrotnych, równoważących się transakcji walutowych, wykonanych na dwie różne daty rozliczenia. Pierwsza częśd kontraktu pierwsza noga swapa jest realizowana na datę bliższą, druga częśd druga noga swapa na datę dalszą. Etapy realizacji transakcji swap: 15.5 Opcje Opcja jest umową zawartą między dwiema stronami, w myśl której: nabywca opcji ma prawo, ale nie obowiązek, wymiany określonej ilości jednej waluty na drugą, według z góry ustalonego kursu, w terminie wygaśnięcia opcji lub wcześniej; wystawca opcji, jeżeli nabywca wykorzysta swoje prawo, jest zobowiązany do wymiany określonej ilości jednej waluty na drugą, według z góry ustalonego kursu, w terminie wygaśnięcia opcji lub wcześniej. Wyróżnia się dwa zasadnicze typy opcji walutowych opcję kupna i opcję sprzedaży. Otwierają one przed użytkownikami rynku cztery podstawowe kierunki działania. Są to następujące możliwości: nabycie opcji kupna, wystawienie opcji kupna, nabycie opcji sprzedaży, wystawienie opcji sprzedaży. Opcja kupna daje nabywcy prawo do zakupu waluty będącej przedmiotem zawartego kontraktu. Jeżeli nabywca wykorzysta swoje prawo, wystawca opcji jest zobowiązany do sprzedaży waluty, na którą opcja opiewa. Nabywca opcji kupna zajmuje długą pozycję kupna, wystawca krótką pozycję kupna. W przeciwieostwie do opcji kupna, opcja sprzedaży daje nabywcy prawo do sprzedaży waluty, na którą kontrakt został zawarty. Jeżeli nabywca wykorzysta swoje prawo, wystawca opcji jest zobowiązany do zakupu waluty, na którą opcja opiewa. Nabywca opcji sprzedaży zajmuje długą pozycję sprzedaży, wystawca krótką pozycję sprzedaży. Z przedstawionych powyżej definicji wynika, iż opcje nie stwarzają symetrii zobowiązao obydwu stron kontraktu, tak charakterystycznej dla innych transakcji walutowych. Nabywca opcji pełni aktywną rolę w realizacji kontraktu. 123

124 Zależnie od opłacalności jego wykonania decyduje czy skorzystad, czy też zrezygnowad z przysługującego mu prawa. Wystawca opcji, który jest stroną pasywną nie ma takiej swobody wyboru. Jeżeli nabywca opcji zażąda jej realizacji, wystawca jest zobowiązany do dokonania transakcji. Ponieważ prawa i obowiązki stron kontraktu opcyjnego są zasadniczo odmienne, zarówno w przypadku opcji kupna, jak i sprzedaży, jest rzeczą niezmiernie istotną wskazanie czy mówimy o nabywcy, czy wystawcy tegoż kontraktu. Typy opcji oraz możliwe kierunki działania użytkowników rynku 15.6 Metody zabezpieczania a) Metody zewnętrzne ubezpieczenie ryzyka w towarzystwie ubezpieczeniowym Ubezpieczenie ryzyka walutowego następuje w drodze zawarcia umowy ubezpieczeniowej pomiędzy przedsiębiorstwem i zakładem ubezpieczeo. W ramach zawartej umowy zakład ubezpieczeo, w zamian za wniesienie określonej składki, zobowiązuje się zapewnid przedsiębiorstwu ochronę ubezpieczeniową, oznaczającą gotowośd przejęcia skutków ryzyka walutowego na warunkach i w wysokości określonej w umowie. Z dotychczasowej praktyki gospodarczej za typowe można przyjąd następujące warunki umowy ubezpieczenia ryzyka walutowego: ubezpieczeniu podlegają kredyty handlowe udzielane przez eksporterów importerom na co najmniej dwuletni okres; ubezpieczeniem objęta jest ograniczona liczba walut (kilka głównych walut); ubezpieczenie nie obejmuje pewnego wstępnego okresu po zawarciu transakcji (najczęściej 12 miesięcy). Uważa się, że ewentualne należności przypadające na ten okres mogą zostad zabezpieczone w inny sposób; gwarantowanym w umowie kursem walutowym jest zwykle kurs natychmiastowy z dnia zawarcia transakcji eksportowej; stosuje się zasadę udziału eksportera w ewentualnych stratach kursowych (najczęściej do wysokości 3%); stosuje się zasadę zwrotu przez eksportera zakładowi ubezpieczeo zysków kursowych przewyższających określony umową poziom (najczęściej 3%); zwykle nie ustala się górnej granicy odszkodowania; najczęściej stosuje się stawkę ubezpieczeniową wynoszącą 0,6%-0,7%. W większości krajów rozwiniętych gospodarczo funkcjonują specjalne systemy ubezpieczania niektórych transakcji eksportowych przed ryzykiem kursowym. 124

125 Hedging finansowy Polega na kompensowaniu już powstałego ryzyka przez przejecie innego ryzyka. Już istniejącej zabezpieczanej pozycji dewizowej musi odpowiadad identyczna z punktu widzenia waluty, wartości i terminu, lecz przeciwna z punktu widzenia skutków zaangażowania rynkowego otwierana pozycja dewizowa. Dogodnym instrumentem hedgingu finansowego są kredyty i lokaty zagraniczne. przykład: eksporter szwajcarski mający należnośd kredytową w dolarach amerykaoskich, wymagalną za 3 miesiące, kompensuje ryzyko walutowe przez zaciągnięcie kredytu dolarowego i ulokowanie równowartości we frankach w banku szwajcarskim. Spłata kredytu zagranicznego jest zabezpieczona wpływami z transakcji eksportowej. Dyskonto weksli Wykorzystanie weksla jako formy rozliczenia transakcji zagranicznej z odroczonym terminem płatności, stwarza eksporterowi możliwośd uniknięcia ryzyka walutowego w okresie kredytowania partnera zagranicznego. Jeżeli eksporter z tytułu zrealizowanej dostawy przyjmie weksel własny importera lub ciągnie weksel na importera, to nie czekając do terminu wykupu weksla może przedstawid go w banku do dyskonta. W wyniku operacji dyskontowej bank wypłaca eksporterowi wartośd nominalną weksla, pomniejszoną o wysokośd zastosowanej stopy dyskontowej oraz prowizję stanowiącą koszt zrealizowanej usługi. Eksporter otrzymane w ten sposób środki w walucie obcej wymienia na walutę krajową według kursu natychmiastowego i tym samym eliminuje ryzyko, na które był narażony. Zastosowanie dyskonta weksli jako metody zabezpieczenia przed ryzykiem powoduje, że wpływ należności z odroczonym terminem płatności z tytułu eksportu zostaje zrealizowany natychmiast według bieżącego kursu wymiany. Dyskonto weksli może zostad zastosowane tylko w celu zabezpieczenia należności eksportowych, natomiast zobowiązania importowe nie podlegają zabezpieczeniu za pomocą tej metody. Factoring eksportowy Faktoring eksportowy polega na przejęciu przez bank lub inną instytucję finansową (faktora) krótkoterminowych wierzytelności handlowych, przysługujących eksporterowi od importera (dłużnika) Przedmiotem faktoringu eksportowego jest przelew wierzytelności handlowych z eksportera na faktora. Eksporter przenosząc na faktora swoją wierzytelnośd, otrzymuje w zamian (w ciągu 2-3 dni) zapłatę za zrealizowaną transakcję handlową. Stanowi ona zwykle około 80% wartości sumy wskazanej w dokumentach handlowych. Pozostała częśd wskazanej w dokumentach sumy, pomniejszona o prowizję faktora, która waha się w przedziale od 0,5% do 1,5% wartości wierzytelności, wypłacana jest eksporterowi po uregulowaniu płatności przez importera na rzecz faktora Przejęcie przez faktora wierzytelności handlowych, ich natychmiastowa wypłata na rzecz eksportera oraz możliwośd wymiany otrzymanych środków na walutę krajową po bieżącym kursie powoduje, że faktoring międzynarodowy może zostad wykorzystany przez przedsiębiorstwo jako sposób zabezpieczenia się przed ryzykiem walutowym. Ponieważ eksporter otrzymuje od ręki tylko 80% należnych mu środków w walucie obcej i tylko te środki może wymienid po bieżącym kursie na walutę krajową, pozostała częśd wierzytelności jest nadal narażona na ryzyko. Forfaiting Polega na zakupie średnioterminowych i długoterminowych należności za eksportowane towary i usługi z wyłączeniem prawa regresu w stosunku do eksportera, Cechą charakterystyczną forfaitingu jest fakt, iż wierzytelności będące jego przedmiotem muszą byd zabezpieczone akceptowanym przez forfaitera instrumentem finansowym np. wekslem własnym instytucja forfaitingowa, dyskontująca weksle, potrąca odsetki za cały okres odroczonej płatności. W efekcie importer nadal korzysta z kredytu, natomiast eksporter otrzymuje natychmiastową zapłatę i instytucja forfaitingowa po zakupie weksla nie ma wobec niego prawa regresu, kosztem dla eksportera są potracone odsetki. 125

126 b) Metody wewnętrzne Wybór waluty krajowej w rozliczeniach Najprostsza i najpewniejsza metoda zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym, fakturowanie w walucie krajowej nie prowadzi do otwarcia pozycji dewizowej, stosowanie tej metody pozwala wyeliminowad ryzyko kursowe tylko jednej ze stron kontraktu, druga ponosi je całkowicie. Wybór waluty, która ma byd użyta do fakturowania należności i zobowiązao zagranicznych zależy od: oczekiwao stron transakcji co do przyszłego kształtowania się kursów walutowych, pozycji przetargowej obu stron na rynku. Klauzula waloryzacyjna to klauzula o zmianie ceny towaru, ustalonej w walucie kontraktu, w takich proporcjach, w jakich zmieni się kurs tej waluty w stosunku do uzgodnionej innej waluty lub koszyka walut od chwili zawarcia umowy do momentu zapłaty, istnieje wiele rozwiązao dotyczących funkcjonowania klauzul, np.: zmiana kursu między danymi walutami powoduje odpowiednią zmianę wartości kontraktu - ryzyko kursowe jest całkowicie wyeliminowane, korektę wartości kontraktu przewiduje się tylko wtedy, kiedy wzrost lub spadek kursu waluty kontraktu względem waluty odniesienia przekroczy ustalony przedział ryzyko kursowe jest ograniczone, zmiany wartości kontraktu dokonuje się tylko w przypadku zmiany kursu niekorzystnej dla strony, na życzenie której klauzula została wprowadzona Kompensata wewnętrzna metoda ta jest dostępna głównie dla dużych przedsiębiorstw i banków, przeprowadzających liczne transakcje, opiewające na różne waluty, w takiej sytuacji częśd należności i zobowiązao może się wzajemnie równoważyd, co w konsekwencji powoduje, że na ryzyko kursowe jest narażone jedynie saldo należności i zobowiązao, zaleta metody: powoduje ona obniżenie kosztów zabezpieczenia się przed ryzykiem przez ograniczenie otwartych pozycji dewizowych. c) inne metody Metoda przezorności - wyodrębnienie przez podmiot części środków obrotowych i przeznaczenie ich na stworzenie rezerwy finansowej umożliwiającej natychmiastowe pokrycie strat powstałych na skutek wystąpienia ryzyka kursowego. Metoda ograniczania ryzyka - np. przez uzyskiwanie przez eksportera płatności zaliczkowych i okresowych w transakcjach kredytowych możliwie jak najwcześniej. Metoda podziału ryzyka nie narażanie na niebezpieczeostwo zbyt dużych wartości majątkowych i rozłożenie ryzyka na różne operacje, przykład: sprzedaż towarów i usług w wielu krajach i za różne waluty. Metoda kompensaty ryzyka - polega na takiej kombinacji działalności, aby ewentualna strata w jednych rodzajach działao była kompensowana możliwością osiągnięcia zysku w określonych innych rodzajach działao, przykład: zawieranie przez eksporterów i importerów terminowych transakcji walutowych. Metoda przeniesienia ryzyka - polega na jego przesunięciu na zagranicznego partnera bez wyraźnego uzgodnienia zapłaty za przejęcie ryzyka, przeniesienie to jest równoznaczne ze wzrostem ceny określonego świadczenia, przeniesie ryzyka następuje przez określanie ceny sprzedaży towarów i usług w walucie narodowej eksportera lub innej walucie uznanej za silną. 126

127 15.7 Źródła: [1] Finanse międzynarodowe pr. zb. pod red. B. Bernaś, PWN, Warszawa 2006 [2] [3] [4] [5] MiniWIG20 Wstęp W tym rozdziale zaczerpniesz podstawowych wiadomości o jednostkach indeksowych MiniWIG20. Spis zagadnieo: 16.1 Krótka historia mini indeksów MiniWIG20: jedna transakcja 20 akcji Rodzaje pozycji w jednostkach indeksowych Zamknięcie pozycji w jednostkach indeksowych Zasady obrotu Przykłady inwestycji w jednostki indeksowe Czynniki ryzyka Standard MiniWIG20 - podsumowanie Krótka historia mini indeksów Jednostka indeksowa (mini indeks) jest papierem wartościowym, który naśladuje zmiany procentowe wysokości danego indeksu. Instrument ten umożliwia inwestorowi inwestycję równoważną nabyciu całego portfela indeksu, bez konieczności zakupu poszczególnych akcji wchodzących w skład tego indeksu. Jednostki indeksowe pojawiły się po raz pierwszy na rynku amerykaoskim na początku lat dziewięddziesiątych i szybko zyskały przychylnośd inwestorów. Najpopularniejszymi obecnie instrumentami tego typu są papiery wystawiane na indeksy Standard & Poor s, Dow Jones Industrial Average oraz Nasdaq MiniWIG20: jedna transakcja 20 akcji Na giełdzie warszawskiej jednostki indeksowe pojawiają się zaledwie kilka lat po ich światowym debiucie. Indeksem bazowym jest WIG20, odzwierciedlający zmiany cen 20 największych i najbardziej płynnych spółek giełdowych. Z punktu widzenia stopy zwrotu wynikającej ze zmian cen, nabycie jednostki indeksowej powinno odpowiadad inwestycji w portfel 20 akcji wchodzących w skład tego indeksu. Wartośd jednej jednostki indeksowej jest wyrażana w złotych i stanowi 1/10 wysokości indeksu WIG20. Cena jednostki MiniWIG20 zbliżona jest zatem do cen akcji, dzięki czemu instrument ten jest dostępny praktycznie dla każdego inwestora. Przykładowo, gdy poziom indeksu WIG20 wynosi 1500 pkt. cena jednostki powinna wynosid ok. 150 zł (0,1 zł x 1500). Główne zalety jednostek indeksowych: - umożliwiają bezpośrednie inwestowane w indeks - jest to niemal równoznaczne nabyciu portfela akcji wchodzących w skład indeksu bazowego, czyli indeksu WIG20, - inwestycja w jednej transakcji - zamiast dokonywad zakupu 20 różnych akcji, wystarczy nabyd jednostkę w jednej transakcji, 127

128 - niska kwota inwestycji - cena jednej jednostki indeksowej jest zbliżona do cen akcji, - nabycie jednostki indeksowej jest dużo taosze niż nabycie wszystkich akcji wchodzących w skład indeksu bazowego WIG20, - możliwośd sprzedaży (wystawienia) jednostki indeksowej- zajęcie pozycji przynoszącej zysk w momencie, gdy wartośd indeksu spada, - przejrzystośd ceny - prosta analogia pomiędzy wartością indeksu, a wartością jednostki indeksowej, - możliwośd wyjścia z rynku poprzez wykonanie jednostki (dla inwestora, który nabył jednostkę) nawet przy braku płynności obrotu, - odległy czas wygaśnięcia (25 lat), dzięki czemu Mini-WIG20 jest atrakcyjnym instrumentem dla inwestorów długoterminowych Rodzaje pozycji w jednostkach indeksowych Jednostki indeksowe umożliwiają osiąganie zysku zarówno tym, którzy prognozują wzrost indeksu, jak i tym, którzy mają odmienne przewidywania. Ci pierwsi będą kupowad jednostki (pozycja długa), natomiast inwestorzy prognozujący spadek indeksu będą je wystawiad (pozycja krótka). Zarówno wystawcy, jak nabywcy jednostek, aby mogli zawierad transakcje, muszą mied Numer Identyfikacyjny Klienta (ten sam co w przypadku zawierania transakcji terminowych). Pozycja długa - kupno jednostki Inwestorzy, którzy przewidują wzrost indeksu, będą kupowad MiniWIG20, gdyż cena tego instrumentu będzie rosła wraz z indeksem. Teoretycznie zmiana poziomu indeksu WIG20 powinna skutkowad taką samą zmianą ceny jednostki indeksowej. Należy jednak pamiętad o tym, że rynkowa cena jednostki indeksowej kształtowana jest przede wszystkim przez popyt i podaż na rynku, w związku z tym zmiany ceny jednostki indeksowej nie muszą dokładnie odzwierciedlad zmian wartości instrumentu bazowego - indeksu WIG20. Zlecenie zakupu składane jest w domu maklerskim na takich samych zasadach, jak to ma miejsce w przypadku innych papierów wartościowych. Także prowizje maklerskie od transakcji w większości przypadków powinny byd podobne do tych, które pobierane są od transakcji akcjami. Pozycja krótka - wystawienie jednostki Inwestorzy prognozujący spadek indeksu mogą wystawiad jednostki indeksowe. W tym przypadku osiąganie zysków będzie możliwe wraz ze spadkiem indeksu, a więc także spadkiem wartości jednostki indeksowej. Wystawcy jednostek są zobowiązani do utrzymywania depozytów zabezpieczających, na zasadach zbliżonych do tych, które obowiązują na rynku kontraktów terminowych. Zasadniczą częśd depozytu zabezpieczającego pokrywa kwota, którą inwestor z pozycją krótką otrzymuje od inwestora z pozycją długą w wyniku zawartej transakcji. Pozostałą częśd wartości depozytu stanowi tzw. depozyt zabezpieczający zmiennośd ceny, określany przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. Ta częśd depozytu musi pochodzid bezpośrednio ze środków wniesionych przez inwestora wystawiającego jednostkę. zakup jednostki indeksowej (zajęcie pozycji długiej) wystawienie jednostki indeksowej (zajęcie pozycji krótkiej) wzrost indeksu bazowego (WIG20) Zysk (+) Spadek indeksu bazowego (WIG20) Strata(-) Strata(-) Zysk (+) 128

129 16.4 Zamknięcie pozycji w jednostkach indeksowych Inwestor, który dokona zakupu jednostek indeksowych może zamknąd posiadaną pozycję na dwa sposoby: 1) Sprzedaż jednostki (zajęcie pozycji odwrotnej) Inwestor składa zlecenie sprzedaży na tą samą ilośd jednostek, które zostały wcześniej nabyte. 2) Wykonanie jednostki Inwestor informuje dom maklerski, w którym prowadzi rachunek inwestycyjny o zamiarze wykonania jednostki. Skutkuje to otrzymaniem od jej wystawcy kwoty rozliczenia równej 1/10 wartości indeksu bazowego na otwarciu w dniu następnym. Dzięki możliwości wykonania lub sprzedaży jednostek, inwestor może dokonad wyboru tej metody zamknięcia pozycji, która przyniesie mu w danej chwili większe korzyści. Inwestor posiadający pozycję krótką (wystawca jednostki), aby ją zamknąd, musi nabyd jednostkę Zasady obrotu - System notowao: notowania ciągłe - Godziny obrotu: od 9:00 do 16:10 - Ograniczenia wahao kursów: kurs otwarcia, kurs transakcyjny oraz kurs zamknięcia mogą się różnid od kursu odniesienia, którym jest kurs zamknięcia z dnia poprzedniego, nie więcej niż o 10%. - Dostępne rodzaje zleceo - wszystkie, które występują w systemie WARSET. Obrót na rynku może byd wspomagany przez działania animatora rynku (czyli dom maklerski lub inną instytucję finansową), który zobowiązał się do utrzymywania płynności obrotu poprzez składanie zleceo kupna i sprzedaży jednostek na określonych warunkach Przykłady inwestycji w jednostki indeksowe Nabycie jednostek indeksowych, czyli zajęcie pozycji długiej - inwestor nabył jednostkę indeksową po cenie 150 zł, - po upływie kilku dni cena jednostek wzrosła do poziomu 160 zł, - inwestor decyduje się na realizację zysków i zamyka pozycję (może tego dokonad poprzez sprzedaż jednostki albo poprzez jej wykonanie). Załóżmy, że inwestor sprzedaje jednostkę po kursie 160 zł, inwestor na jednej jednostce zarobid 10 zł (160 zł- 150 zł), - stopa zwrotu z inwestycji wyniosła 6,5% ((160 zł -150 zł)/150 zł). W przypadku gdyby cena jednostek spadła np. do poziomu 140 zł i inwestor zamknąłby swoją pozycję poprzez sprzedaż jednostki, poniósłby straty w wysokości 10 zł, a stopa zwrotu dla jego inwestycji wyniosłaby minus 6,5%. 129

130 Wystawienie jednostki indeksowej, czyli zajęcie pozycji krótkiej - inwestor wystawia (sprzedaje) jednostkę indeksową po cenie 150 zł, - po upływie kilku dni cena jednostek spada do poziomu 140 zł, - inwestor zdecydował się na realizację zysków zamykając pozycję (może tego dokonad jedynie poprzez odkupienie jednostki po ww. cenie), - na jednej jednostce inwestor zarobił 10 zł (150 zł -140 zł), - ze względu na to, że zaangażowanie finansowe inwestora posiadającego pozycję krótką ograniczone jest tylko do wysokości depozytu zabezpieczającego zmiennośd ceny, stopa zwrotu z tej inwestycji jest znacznie większa niż w przypadku nabycia jednostki. Załóżmy, że poziom wstępnego depozytu zabezpieczającego zmiennośd cen jednostek indeksowych wynosi 15%, - inwestor chcący otworzyd pozycję krótką, musi wpłacid depozyt równy 22,5zł (150zł x 15%), - na jednej jednostce inwestor zarobi 10 zł, biorąc pod uwagę wielkośd zaangażowanego kapitału, stopa zwrotu z inwestycji wyniosła 44% (10 zł / 22,5 zł). W przypadku gdyby kurs indeksu bazowego wzrósł np. do poziomu 160 zł, inwestor straciłby 10 zł na każdej jednostce, a jego stopa zwrotu wyniosłaby minus 44%. Należy pamiętad, że środki, które inwestor otrzymał od nabywcy jednostki wchodzą również do depozytu zabezpieczającego. Uwaga: Przedstawione przykłady nie uwzględniają prowizji maklerskiej z tytułu zawierania transakcji lub wykonania jednostek Czynniki ryzyka Ryzyko płynności W pierwszym okresie obrotu jednostkami indeksowymi nie można liczyd na wysoką aktywnośd i zaangażowanie uczestników rynku. Mogą więc wystąpid sytuacje, gdy zawarcie większej transakcji będzie niemożliwe lub będzie pociągało za sobą istotną zmianę kursu. Płynnośd obrotu zależed będzie również od aktywności animatorów rynku. Ryzyko to jest zmniejszone dla nabywców przez fakt, że mogą wykonad swoje jednostki uczestnictwa każdego dnia według ceny rozliczeniowej, która jest równa wartości otwarcia indeksu z pierwszej sesji po wykonaniu jednostki pomnożonej przez 0,1 zł. Ryzyko rynkowe Ryzyko rynkowe jest związane ze zmianami wartości instrumentu bazowego (indeksu WIG20), ponieważ kurs jednostek indeksowych zależy od wartości instrumentu bazowego oraz oczywiście od zmian kursu samych jednostek. Ryzyko związane z odległym terminem wygaśnięcia Z uwagi na odległy czas do wygaśnięcia (25 lat), istnieje ryzyko, że indeks WIG20 będący instrumentem bazowym przestanie byd kalkulowany. W takim wypadku Zarząd Giełdy określi inny niż w standardzie ostatni dzieo obrotu i dzieo wygaśnięcia, podając informacją o tym do publicznej wiadomości nie później niż na cztery tygodnie wcześniej. Ryzyko związane z wykonaniem jednostki Inwestor wykonujący jednostkę otrzymuje kwotę rozliczenia na podstawie wartości indeksu z otwarcia w następnym dniu. W chwili wykonania nie zna jeszcze poziomu otwarcia indeksu, w związku z czym jest narażony na ryzyko zmiany wartości indeksu pomiędzy zamknięciem sesji w dniu, w którym jednostka została wykonana, a otwarciem w kolejnym dniu sesyjnym. 130

131 16.8 Standard MiniWIG20 - podsumowanie Nazwa skrócona jednostki indeksowej MW20 Gdzie: M-rodzaj instrumentu W20-skrót nazwy instrumentu bazowego Kod jednostki indeksowej Nadawany przez podmiot rozliczający zgodnie ze standardem ISIN Instrument bazowy Indeks WIG20 Mnożnik 0,1zł Wartośd jednostki indeksowej Mnożnik * wartośd instrumentu bazowego Jednostka notowania W złotych polskich za jednostkę indeksową Krok notowania i jego wartośd 0,01zł Ostatni dzieo obrotu Przedostatni dzieo sesyjny przypadający w grudniu 2025 r. W sytuacji szczególnej Zarząd Giełdy może określid inny ostatni dzieo obrotu, podając informację o tym do publicznej wiadomości co najmniej na 4 tygodnie wcześniej. Dzieo wygaśnięcia Dzieo, w którym po raz ostatni zostaje ustalony kurs rozliczeniowy. Pierwszy dzieo sesyjny po ostatnim dniu obrotu. Kurs rozliczeniowy Ustalana codziennie począwszy od drugiego dnia obrotu wartośd otwarcia instrumentu bazowego pomnożona przez mnożnik. Cena rozliczeniowa Równa wartości kursu rozliczeniowego. Prawa przysługujące właścicielom jednostek Kwota rozliczenia Zasady wykonania jednostki indeksowej Dzieo wykonania Dzieo rozliczenia Sposób rozliczenia Depozyt zabezpieczający wnoszony przez inwestora Właścicielowi przysługuje prawo wykonania jednostki indeksowej i otrzymania od wystawcy jednostki zapłaty kwoty rozliczenia ustalonej w pierwszym dniu sesyjnym po wykonaniu jednostki indeksowej. Równoważna cenie rozliczeniowej jednostki indeksowej. Określone przez KDPW. W wyniku wykonania posiadacz jednostki otrzymuje kwotę rozliczenia. Dzieo w którym posiadacz jednostki wykona swoje prawo lub dzieo sesyjny poprzedzający dzieo wygaśnięcia, w przypadku gdy jednostka nie zostanie wykonana wcześniej. Wykonanie może nastąpid w każdym dniu sesyjnym do dnia poprzedzającego dzieo wygaśnięcia włącznie. Następny dzieo roboczy po dniu ustalenia kursu rozliczeniowego. Pieniężne w złotych polskich. Wnoszony jest wyłącznie przez inwestorów otwierających krótkie pozycje. Minimalna wysokośd jest określona przez KDPW S.A. Podmiot prowadzący rachunek inwestora może określid wyższy poziom depozytu zabezpieczającego wnoszonego przez inwestora. 131

132 17. Obligacje i bony skarbowe Wstęp i spis zagadnieo Opisane zostaną tutaj podstawowe pojęcia oraz rodzaje obligacji i bonów skarbowych. Omówione zostanie ryzyko inwestycyjne wiążące się z obrotem tymi papierami dłużnymi oraz dołączone zostaną podstawowe wzory służące do obliczania ewentualnych zysków. Spis zagadnieo: 17.1 Pojęcia Rodzaje obligacji Opłacalnośd Bony skarbowe Obroty bonami skarbowymi Opłacalnośd bonów Źródła Pojęcia Emitent osoba, instytucja, podmiot gospodarczy, skarb paostwa itp. zaciągająca dług poprzez wystawienie obligacji Obligatariusz osoba będąca właścicielem wyemitowanej obligacji. Obligacja papier dłużny w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem obligatariusza i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia (nie koniecznie pieniężnego!). Obligacje jako takie nie dają żadnych innych praw wobec dłużnika takich jak współwłasnośd majątkowa, udział w zyskach czy uczestnictwo w walnych zgromadzeniach. Obligacja jest jedynie papierem dłużnym. Dyskonto różnica między ceną nominalną papieru wartościowego, wartością jaka jest płaconą (niższą) przy jego zakupie. Różnica ta stanowi realny zysk przy obrocie papierami dłużnymi, ponieważ w terminie zapadalności długu, papier dłużny jest odkupowany po cenie nominalnej. Termin zapadalności data kiedy dłużnik powinien uregulowad swoje zobowiązania. Rezydent osoby fizyczne, prawne oraz inne podmioty mające siedzibę lub przedstawicielstwo w kraju oraz posiadające możliwośd zaciągania zobowiązao i nabywania praw we własnym imieniu Rodzaje obligacji Rodzaj emitenta obligacje skarbowe emitowane przez skarb danego paostwa. W Polsce Skarb Paostwa reprezentowany jest przez Ministra Finansów o o Okres wykupu obligacje oszczędnościowe oferowane osobom fizycznym, rezydentom i nierezydentom. Są dopuszczone do obrotu na rynku wtórnym nieregulowanym oraz mogą byd przedmiotem umowy sprzedaży lub darowizny. Nie są notowane na GPW. obligacje rynkowe są dostępne zarówno dla rezydentów jak i nie-rezydentów, będących osobami fizycznymi oraz dla osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej, z wyłączeniem podmiotów finansowych, spółek akcyjnych i spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Są notowane na GPW. komunalne (manicypalne) emitowane przez samorządy terytorialne podmiotów prywatnych emitowane przez osoby fizyczne lub prawne. 1-5 lat krótkoterminowe 5-12 lat średnioterminowe > 12 lat długoterminowe wieczyste bez terminu wykupu. Emitent w zamian za to do kooca życia obligatariusza zobowiązuje się wypłacad mu odsetki np.: umowa z bakiem, którą zawierają starsi ludzie gdzie w zamian za przekazanie bankowi mieszkania po śmierci, bank wypłaca do śmieci określone kwoty pieniędzy. 132

133 Wartośd nominalna i oprocentowani kuponowe okresowa płatnośd odsetek uzależniona od wysokości oprocentowania. Oprocentowanie takich obligacji może byd stałe lub zmienne. Wartośd kuponu do zapłaty oblicza się zwykle wg wzoru stopa_bazowa + x% (np. WIBOR). Oprocentowanie może byd też uzależnione od inflacji (obligacje skarbowe) zerokuponowe są to obligacje emitowane z dyskontem. W terminie zapadalności następuje jednorazowa płatnośd w wysokości wartości nominalnej obligacji Opcje dodatkowe klauzule, które są wpisywane przy emisji obligacji. Dają one emitentowi lub inwestorowi różne prawa. jeden termin wykupu nie można wykupid przed terminem zapadalności. kilka terminów wykupu emitent może wykupid a obligatariusz zażądad wykupu tylko w kilku wcześniej ustalonych terminach. opcja wykupu emitent może wykupid obligacje przed terminem zapadalności opcja sprzedaż obligatariusz może zażądad wykupu obligacji przed terminem zapadalności opcja przedłużenia emitent może przedłużyd (przesunąd) termin zapadalności zamiana/wymiana emitent/obligatariusz może wymienid obligacje na inne papiery wartościowe posiadane przez emitenta Poziom ryzyka w zależności o instytucji lub podmiotu gospodarczego emitującego obligacje można wyróżnid następujące poziomy ryzyka związane emitowanymi obligacjami obligacje EBOR (Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju) najbezpieczniejszy rodzaj obligacji, gwarantowany przez rządy kilku(nastu) paostw. rządowe emitowane przez rząd danego paostwa. Jest to też bezpieczny rodzaj obligacji, gdyż ich wykup jest gwarantowany przez skarb paostwa np.: Obligacje Skarbowe. Agendy rządów, instytucje rządowe. Jednostki samorządowe/komunalne w razie braku odpowiednich zdolności finansowych na inwestycje jednostki takie emitują obligacje np.: obligacje jakiegoś miasto na infrastrukturę drogową. Zagrożeniem jest tutaj możliwośd niewypłacalności budżetu danej jednostki emitującej obligacje. przedsiębiorstwa i inne podmioty o ile poprzednie rodzaje obligacji są w miarę bezpieczne, obligacje emitowane przez przedsiębiorstwa lub osoby prywatne są obarczone największym ryzykiem. Wspomnied należy tutaj o specjalnym rodzaju obligacji: obligacje śmieciowe. Są one emitowane przez podmioty gospodarcze znajdujące się w kiepskiej kondycji finansowej. Jako takie są obarczone dużym stopniem ryzyka, ale za to są bardzo atrakcyjnie oprocentowane Opłacalnośd Obligacje jako takie są raczej formą systematycznego oszczędzania niż instrumentem dającym możliwośd szybkiego zarobku. Obligacje emitowane przez osoby prywatne i przedsiębiorstwa są różnie oprocentowane. Jedynym przykładem jaki można podad który ilustruje opłacalnośd inwestowania w obligacje to Obligacje Skarbowe. Przykładowe oprocentowanie Obligacji Skarbowych emitowanych na dzieo 1 grudnia 2009: obligacje oszczędnościowe 4.75% czteroletnie indeksowane 5.75% w pierwszym okresie odsetkowym. W następnych - 2.5% ponad inflację dziesięcioletnie emerytalne 6.75% w pierwszym okresie odsetkowym, w następnych % ponad inflację 133

134 17.4 Bony skarbowe Dłużny papier wartościowy Skarbu Paostwa na okaziciela o wartości nominalnej 10 tys. PLN z terminami emisji od 1 do 52 tygodni (standardowo 13 i 52). Oprocentowanie bonów ma charakter stały, dyskontowy (dochodem jest różnica pomiędzy ceną zakupu, a wartością nominalną bonu). Z uwagi na krótki okres zapadalności oraz dużą możliwośd obrotu jest to papier wartościowy zerowego ryzyka. Główne cechy bonów skarbowych: Okres wykupu 1-52 tygodni (standardowo 13 lub 52 ) wartośd nominalna dużo większa niż obligacji skarbowych 10tys PLN nominał bonu skarbowego oprocentowanie stałe, dyskontowe Obroty bonami skarbowymi Emisją bonów skarbowych zajmuje się agent emisji którym jest NBP. Ogłasza on przetarg, w którym składane są propozycje ceny po jakiej podmiot chce kupid bony skarbowe. W bezpośrednim obrocie bonami skarbowymi może, w odróżnieniu od obligacji, brad udział jedynie podmiot mający status dilera skarbowych papierów wartościowych (zazwyczaj banki). Osoby prywatne lub inne instytucje handlują bonami za pośrednictwem tych podmiotów Opłacalnośd: Bony skarbowe jako papiery dłużne zerowego ryzyka są nie dają relatywnie dużych zysków. Posiadają one jednak inne cechy (jak duża płynnośd obrotu na rynku), które powodują, że cieszą się powodzeniem wśród inwestorów. Barierę dla przeciętnego zjadacza chleba stanowi kwota jaką należy zainwestowad aby móc powiedzied o zysku przekraczającym zysk z tej samej kwoty ulokowanej na zwykłej lokacie. Bariera ta, ze względu na marże banków, które są głównymi podmiotami handlującymi bonami skarbowymi, wynosi około 100tys złotych. Zysk z bonów skarbowych oblicza się w następujący sposób: Gdzie: P cena kupna/sprzedaży N wartośd nominalna n ilośd dni do wykupu r rentownośd w % N P = n 360 r Zysk jaki odnotujemy po sprzedaży bonu należy wyliczyd ze wzoru D = N - P Gdzie: D dyskonto (zysk) P cena kupna/sprzedaży N wartośd nominalna 17.6 Źródła: [1] [2] [3] [4] [5] 134

135 18. METODY ANALIZY TECHNICZNEJ wskaźniki zaawansowane UZUPEŁNIENIE Wstęp W tym rozdziale opisane zostały wskaźniki wykorzystywane do analizy rynku. Czytelnik będzie potrafił na podstawie przebiegu wykresów wskaźników określid moment sprzedaży lub kupna akcji. Spis zagadnieo: 18.1 Pojęcia Average True Range Średnia Rzeczywistego Zasięgu (ATR) Price Oscillator Oscylator Kursu (POS) Trix Oscillator (TRIX) Ease Of Movement (EMV) Stochastic Oscylator Stochastyczny (STS) Percentage Volume Oscillator (PVO) Źródła Pojęcia Wykupienie - Wyprzedanie Wskaźnik Wykupienie - Wyprzedanie (lub Wyprzedanie) - W-W wyraża procentowe odchylenie kursu z bieżącej sesji od kursu maksymalnego i minimalnego z k poprzednich sesji. Współczynnik k może byd dowolnie zmieniany. kurs[ t] kurs[min k] W W ( k, t) *100[%] kurs[max k] kurs[min k] Interpretuje się, że wysokie wskaźniki W-W (powyżej 90%) stanowią korzystne momenty sprzedaży, gdyż świadczą o wysokim kursie akcji w stosunku do k poprzednich sesji, a niskie (poniżej 10%) są korzystne dla kupna. Obie te zasady dotyczą rynku stabilnego. Trend albo tendencja rozwojowa monotoniczny składnik w modelu zależności badanej cechy statystycznej od czasu. Niemonotoniczne zależności statystyczne od czasu nie muszą przybierad formy trendu. Wyróżnia się także np. sezonowośd, dla której zależnośd jest okresowa. Kierunek trendu: - trend rosnący (wzrost wartości zmiennej w czasie) - trend malejący (spadek wartości zmiennej w czasie) - trend boczny brak wyraźnego trendu malejącego lub rosnącego. Wolumen albo obrót giełdowy ogół transakcji sprzedaży i kupna papierów wartościowych (np. akcji, obligacji) na giełdzie papierów wartościowych. Oblicza się go poprzez zsumowanie wartości wszystkich przeprowadzonych transakcji (cena x liczba). Najczęściej podaje się go w ujęciu dziennym. Wysoka wartośd obrotu giełdowego świadczy o sile (dużym znaczeniu) danej giełdy Average True Range Średnia Rzeczywistego Zasięgu (ATR) Wskaźnik obliczany jako średnia z rzeczywistego zakresu zmian (TR - True Range), który jest największą wartością z trzech następujących wielkości: odległością pomiędzy poprzednią ceną zamknięcia (Close) a dzisiejszym minimum (Low) odległością pomiędzy dzisiejszym maksimum (High) a poprzednią ceną zamknięcia (Close) odległością pomiędzy dzisiejszym maksimum (High) i minimum (Low) 135

136 Używany do przewidywania lokalnych szczytów i dołków, jego wartośd jest często wysoka i osiąga szczyt przed lokalnym minimum lub maksimum kursu (przykład A). Wysoka wartośd wskaźnika podczas gwałtownego spadku lub wzrostu może zapowiadad dłuższą zmianę trendu (B). Niskie wartości wskaźnika potwierdzają trend horyzontalny (C) Price Oscillator Oscylator Kursu (POS) Oscylator Kursu jest bardzo zbliżony działaniem i graficzną reprezentacją do wskaźnika MACD, jednak w przeciwieostwie do MACD, wykorzystuje średnie arytmetyczne zamiast średnich wykładniczych. Jego obliczenie polega na wyznaczeniu różnicy szybkiej i wolnej arytmetycznej średniej kroczącej. Istnieją dwa rodzaje interpretacji wskaźnika, pierwszy w oparciu o przecięcie przez wskaźnik linii Signal, a drugi w oparciu o przecięcie przez wskaźnik poziomu zero. Wyboru sposobu interpretacji wskaźnika najlepiej dokonad indywidualnie dla każdego instrumentu, po obserwacji skuteczności różnych typów sygnałów w przeszłości. Sygnałem do zakupu (K) jest przebicie od dołu linii Signal przez wykres wskaźnika POS, zaś sygnałem do sprzedaży (S) jest sytuacja, gdy wskaźnik przebija od góry linię Signal. 136

137 Sygnał kupna (zielony znacznik) zostaje wygenerowany, gdy następuje przecięcie przez wskaźnik poziomu zero od dołu do góry, zaś sygnał sprzedaży (czerwony znacznik) zostaje wygenerowany, gdy następuje przecięcie przez wskaźnik poziomu zero z góry w dół Trix Oscillator (TRIX) Powstały we wczesnych latach osiemdziesiątych, którego autorem jest Jack K. Hutson. Wskaźnik oparty na jednookresowym momentum z potrójnie wygładzonej wykładniczej średniej kroczącej kursu. TRIX eliminuje cykle krótsze niż ustawiona dla wskaźnika długośd okresu. Dzięki temu filtrowi eliminuje ruchy cen instrumentu mało istotne dla większych trendów w nim występujących. Wskaźnik TRIX używa się w sytuacji, gdy występują wyraźne trendy i stosuje się go prognozowania punktów zwrotnych tychże trendów. TRIX interpretuje się na trojaki sposób: poszukuje momentów zmiany kierunku wskaźnika po osiągnięciu lokalnych ekstremów obserwuje sygnały kupna/sprzedaży powstające w wyniku przecięcia się linii wskaźnika z linią Signal poszukuje się dywergencji pomiędzy wykresem wskaźnika i wykresem kursu instrumentu Sygnał kupna (zielony znacznik) zostaje wyświetlony, gdy wykres wskaźnika przecina od dołu linię Signal, zaś sygnał sprzedaży (czerwony znacznik) gdy wykres przecina od góry linię Signal. Równie mocnymi sygnałami do zakupu (K) i sprzedaży (S) są lokalne ekstrema wykresu wskaźnika. 137

138 Przykład dywergencji - wskaźnik zwyżkuje (B) przy zniżkującym trendzie instrumentu (A). Zniżka kursu nie znajduje potwierdzenia w przebiegu wskaźnika TRIX, co sugeruje zmianę trendu instrumentu (patrz C) Ease Of Movement (EMV) Ease Of Movement jest funkcją ceny i wolumenu obrotów. Wskaźnik pomocny przy ustalaniu, wyznaczaniu i potwierdzaniu rozpoczęcia dłuższych trendów. Niskie wartości wskaźnika oznaczają małe ruchy cen lub stosunkowo niewielkie ruchy cen przy dużym wolumenie, co często oznacza akumulację lub wyprzedaż. Wylicza się go na podstawie wzoru: H = wysoki dla aktualnego okresu (np. tygodnia) B = niski dla aktualnego okresu Hp = wysoki dla poprzedzającego okresu Bp = najniższy dla poprzedzającego okresu V = wolumen aktualnego okresu H B Hp Bp EMV 2 2 *10000 V H B Sygnał zakupu zostaje wygenerowany, gdy wykres wskaźnika przebije od dołu linię poziomu zero (zielony wskaźnik), zaś sygnał sprzedaży zostaje wygenerowany gdy wykres wskaźnika przebije od góry poziom zero (czerwony wskaźnik). 138

139 18.6 Stochastic Oscylator Stochastyczny (STS) Wskaźnik stworzony przez dr George'a Lane. Monitoruje zmianę ceny zamknięcia od minimum w stosunku do rozpiętości między ceną minimalną a maksymalną. Zmiany następnie uśrednia się przy pomocy średniej ruchomej. Istnieją trzy odmiany wskaźnika: szybki (Stochastic Fast) wolny (Stochastic Slow) pełny (Stochastic Full). Pełna odmiana wskaźnika STS bierze pod uwagę trzy parametry: liczba okresów służąca do obliczenia głównej linii oscylatora, liczba okresów służąca do obliczenia linii sygnałowej, tzw. 'czynnik wygładzający' głównej linii. Istnieją trzy rodzaje interpretacji wskaźnika: pierwszy w oparciu o przecięcie przez wskaźnik głównej linii oscylatora oraz jej wygładzonej postaci drugi w oparciu o przecięcie przez wskaźnik poziomów wykupienia i wyprzedania trzeci zaś polega na wyszukiwaniu dywergencji pomiędzy wykresem wskaźnika a przebiegiem kursu Sygnałem do kupna (K) jest sytuacja, gdy następuje przecięcie od dołu niemalejącej linii %D (pomaraoczowa linia) przez główną linię zaś sygnałem do sprzedaży (S) jest sytuacja, gdy następuje przecięcie od góry nierosnącej wygładzonej linii przez główną. Sygnały te (odpowiednio K, S) są bardziej wiarygodne, gdy występują w pobliżu poziomów wyprzedania i wykupienia. Innym sposobem interpretacji jest kontrolowanie sygnału kupna, który zostaje wygenerowany, gdy wskaźnik przebija od dołu poziom wyprzedania, zaś sygnał sprzedaży zostaje wygenerowany, gdy wskaźnik przebija od góry poziom wykupienia. Do analizy oscylatora w ten sposób konieczne jest wyznaczenie poziomów wykupienia i wyprzedania. 139

140 Trend zwyżkujący wskaźnika (C) przy jednoczesnym trendzie zniżkującym kursu (D) może zwiastowad zakooczenie (i ewentualne odwrócenie) trendu spadkowego. W sytuacji odwrotnej, zniżkujący trend wskaźnika (A) przy jednoczesnym zwyżkującym trendzie kursu (B) może zapowiadad zakooczenie (i ewentualne odwrócenie) trendu wzrostowego Percentage Volume Oscillator (PVO) Wskaźnik PVO prezentuje procentową różnicę między dwoma wykładniczymi średnimi kroczącymi wolumenu. Wartośd wskaźnika jest większa od zera, gdy wartośd wolumenu jest wysoka i krótsza średnia wykładnicza wolumenu ma większą wartośd od jego dłuższej średniej wykładniczej. Analogicznie, gdy wolumen spada, krótsza średnia wykładnicza ma wartośd mniejszą od dłuższej średniej wykładniczej i wartośd wskaźnika osiąga wartości ujemne. Pierwszy sposób interpretacji wskaźnika polega na obserwowaniu przecięcia się wykresu PVO z poziomem zero. Sygnał do zakupu (K) stanowi wtedy przebicie przez wskaźnik poziomu zero od dołu, zaś sygnałem do sprzedaży (S) będzie przecięcie przez wskaźnik poziomu zero od góry. Innym sposobem interpretacji jest poszukiwanie ekstremalnych wartości wskaźnika. W tym przypadku sygnałem do zakupu (K) jest sytuacja, w której wskaźnik, osiągnąwszy lokalne minimum zaczyna rosnąd i zbliża się do poziomu zero, zaś sygnałem do sprzedaży sytuacja, w której wskaźnik osiągnąwszy lokalne maksimum zaczyna spadad i zbliża się ku poziomowi zero. 140

141 Trzecim sposobem jest poszukiwanie dywergencji pomiędzy wykresem wskaźnika(a,c) a wykresem kursu (B,D), gdyż mogą one byd sygnałem zmiany trendu instrumentu Źródła: [1] [2] [3] [4] MAKROEKONOMIA IV; STOPY PROCENTOWE Wstęp Stopy procentowe to jeden z najważniejszych wskaźników ekonomicznych. To od nich w znacznym stopniu zależy, czy ludzie wydają pieniądze na konsumpcję, czy też decydują się oszczędzad. One decydują, czy inwestorzy kupują akcje, czy obligacje, one mają wpływ na plany inwestycyjne przedsiębiorstw. W rozdziale tym przybliżone zostanie pojęcie stóp procentowych zarówno na rynku polskim jak i międzynarodowym. Dokonany zostanie również szczegółowy podział stóp procentowych wraz z dokładnym ich opisem i charakterystyką. 141