FILOZOFIA PRZYRODY A FILOZOFIA BOGA

Transkrypt

1 Access via CEEOL NL Germany ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LIV, numer ANNA LEMASKA * FILOZOFIA PRZYRODY A FILOZOFIA BOGA Zmiany w sposobie ycia ludzi spowodowane technicznymi usprawnieniami oraz w obrazie wiata tworzonym na podstawie wyników nauk przyrodniczych sprawiły, e teologia musiała na nowo ustosunkowa si do niektórych z kwestii dotyczcych relacji midzy człowiekiem i rzeczywistoci przyrodnicz, człowiekiem i Bogiem, Bogiem i wiatem materialnym. Spo- ród teorii przyrodniczych XX wieku ogólna teoria wzgldnoci, mechanika kwantowa i teoria ewolucji okazały si by szczególnie znaczce dla teologii. Dziki bowiem tym teoriom stało si moliwe konstruowanie modeli kosmologicznych, poznawanie struktury obiektów materialnych, odtworzenie historii powstania ycia i ewolucji gatunków biologicznych łcznie z gatunkiem człowieka. Statyczny obraz wszechwiata i zawartych w nim bytów, panujcy jeszcze w XIX wieku i stanowicy tło dla refleksji teologicznej, został zastpiony przez obraz odmienny, ukazujcy ewoluujcy Kosmos i powstajce w nim nowe, złoone struktury. Konieczne zatem stało si przemylenie na nowo przez teologów problematyki stworzenia wiata i człowieka. Kwestie dotyczce relacji midzy nauk i wiar, a take zagadnienia pojawiajce si na styku nauk przyrodniczych i teologii stały si przedmiotem zainteresowania równie czci przyrodników. Próbujc odpowiada na pytania o Boga, stanowicego racj uzasadniajc istnienie wiata materialnego, przyrodnicy wprawdzie wykraczaj poza obszar bada nauk przyrodniczych, lecz szukaj głbszego sensu, kryjcego si poza formułami matematycznymi teorii naukowych. Niektórzy z nich nie wahaj si ju nazywa Dr hab. ANNA LEMASKA, prof. UKSW Katedra Filozofii Przyrody, Instytut Filozofii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyskiego; adres do korespondencji: ul. Dewajtis 5, Warszawa.

2 134 ANNA LEMASKA przyrody stworzeniem i łczy tego, co przez to rozumiej, z «czym boskim» lub wprost z Bogiem 1. W ostatnim półwieczu powstało wiele interesujcych prac, w których autorzy pokazuj punkty zbiene midzy naukami przyrodniczymi a teologi bd uprawiaj teologi przyrody czy teologi natury 2. Trzeba jednak zdawa sobie spraw, e podjcie tego typu bada nie odbywa si w filozoficznej próni, konieczne jest bowiem filozoficzne zinterpretowanie wyników nauk szczegółowych, które dokonuje si zawsze w ramach pewnej wizji filozoficznej i przyjtych filozoficznych załoe dotyczcych koncepcji przyrody. Takiego filozoficznego tła moe, obok metafizyki, dostarcza filozofia przyrody. Problematyk relacji midzy filozofi przyrody a teologi podejmuje w swej pracy pt. Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa: Metakosmologia ks. prof. Zygmunt Hajduk 3. W jednym z paragrafów trzeciej czci, zatytułowanej Zwizki filozofii przyrody z innymi dziedzinami wiedzy, Z. Hajduk rozpatruje znaczenie filozofii przyrody dla refleksji teologicznej. Według niego teologia nie moe zamyka si na wyniki nauk przyrodniczych i problemy, które z nich wynikaj. Wprawdzie, jak zauwaa autor, religia i nauka s odrbnymi typami wiedzy, to wiele problemów z obu dziedzin pozostaje w relacji krzyowania 4. W szczególnoci nauki przyrodnicze ukazuj zmieniajcy si Wszechwiat, ycie, które powstało na Ziemi w wyniku procesów abiogenezy, człowieka jako jeden z gatunków biologicznych, ukształtowanych w procesie ewolucji. Ten obraz domaga si wyjanie równie na płaszczynie teologicznej, uzgodnienia z prawdami wiary o stworzeniu i zalenoci wiata od Boga. 1 A. G a n o c z y, Nauka o stworzeniu, tł. z niem. J. Fenrychowa, Kraków 1999, s Wymieni przykładowo tylko kilka prac, których przedmiotem s zwizki midzy naukami przyrodniczymi a teologi: E. L. M a s c a l l, Teologia chrzecijaska a nauki przyrodnicze, tł. z ang. T. Górski, Warszawa 1964; I. G. B a r b o u r, Mity, modele, paradygmaty. Studium porównawcze nauk przyrodniczych i religii, tł. z ang. M. Kroniak, Kraków 1983; K. K ł ó s a k, Z zagadnie filozoficznego poznania Boga, Kraków 1979; J. P o l k i n g h o r n e, Reason and Reality. The Relationship between Science and Theology, Philadelphia 1991; M. H e l l e r, Nowa fizyka i nowa teologia, Tarnów 1992; S. L. J a k i, Bóg i kosmologowie, tł. z ang. P. Bołtu, Racibórz Wrocław 1995; A. P l a n t i n g a, Natural Theology, [w:] J. K i m, E. S o s a (ed.), A Companion to Metaphysics, Oxford 1995; I. G. B a r b o u r, Religion and Science. Historical and Contemporary Issues, San Francisco Z. H a j d u k, Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa: Metakosmologia, Lublin Tame, s. 314.

3 FILOZOFIA PRZYRODY A FILOZOFIA BOGA 135 Aby jednak mona było tego dokona, problemy wyrastajce z nauk przyrodniczych, zanim zostan przeniesione na płaszczyzn teologii, wymagaj, jak zauwaa Z. Hajduk, przeformułowania w jzyku filozoficznym. I tu pojawia si istotne miejsce dla filozofii przyrody, która odgrywa rol po- rednika midzy naukami przyrodniczymi oraz teologi 5. Filozofia przyrody w takim kontekcie stanowi zaplecze pojciowe dla teologii, która chciałaby czerpa inspiracje z bada przyrodniczych, i pomaga teologii przy rozwizywaniu powstajcych na styku nauki i wiary problemów. Warto doda, e w tym zakresie równie filozofia Boga jest poredniczk midzy naukami przyrodniczymi a teologi. Wskazana przez Hajduka rola filozofii przyrody jest wana, ale nie wyczerpuje wszystkich jej funkcji. Filozofia przyrody moe sugerowa teologii, w jaki sposób rozwizywa pewne problemy cile teologiczne. Aparat pojciowy filozofii bowiem, z reguły, zostaje przejty przez teologa łcznie z wypracowanymi koncepcjami przyrody, bytu, ruchu, materii, czasu, przestrzeni. W ramach tych koncepcji s formułowane problemy teologiczne. A zatem, według Z. Hajduka, filozofia przyrody stanowi nie tylko pomost midzy naukami przyrodniczymi a teologi, lecz równie pomaga przy rozwizywaniu pewnych istotnych teologicznych kwestii. Z. Hajduk wymienia kilka zagadnie z obszaru klasycznej filozofii przyrody, majcych, według niego, znaczenie dla teologii. S to: hylemorfizm, ewolucjonizm oraz problem moliwoci zachodzenia zdarze cudownych, rozpatrywany w kontek- cie praw przyrody. Według Z. Hajduka dziki pojciom wypracowanym przy rozwijaniu koncepcji hylemorfizmu mona dokonywa klasyfikacji bytów na materialne i niematerialne oraz wyróni byt niezłoony, bdcy czystym aktem istnienia. Rozwizania proponowane w hylemorfizmie pozwalaj na ujcie relacji midzy ciałem a dusz, a take, przynajmniej do pewnego stopnia, rozjani prawdy wiary chrzecijaskiej o ludzkiej naturze Chrystusa, o przeistoczeniu i obecnoci Chrystusa w Eucharystii 6. Dla teologii wane s te problemy podejmowane w filozofii przyrody oywionej, a mianowicie zagadnienia dotyczce istoty, genezy i ewolucji ycia oraz powstania człowieka jako gatunku biologicznego. Z. Hajduk zwraca uwag, e kwestie te rozpatrywane zarówno z punktu widzenia 5 Tame, s Tame, s. 315.

4 136 ANNA LEMASKA przyrodnika, jak i filozofa przyrody s teologicznie relewantne, gdy cile łcz si z pytaniem o stworzenie wiata, ycia i człowieka. W szczególnoci na płaszczynie filozofii przyrody mona uzgodni stanowiska kreacjonizmu i ewolucjonizmu. Moe to pomóc w wypracowaniu stanowiska Kocioła katolickiego w kwestii pochodzenia człowieka i relacji człowieka do innych gatunków biologicznych 7. W kontekcie kwestii dotyczcych istoty praw przyrody na terenie filozofii przyrody jest rozpatrywane zagadnienie moliwoci zachodzenia zdarze cudownych. T kwesti Z. Hajduk rozwaa nieco szerzej. Omawia trzy, wypracowane w teologii, koncepcje cudu: obiektywn, subiektywn oraz znakow. Ujawniaj si w nich odmienne odniesienia zdarze cudownych do praw przyrody. Nie bez znaczenia dla rozwizania problemu zajcia cudu maj równie ujcia praw przyrody. Z. Hajduk wymienia trzy klasyczne koncepcje praw przyrody: prawa działa samorzutnych, prawa nadanego oraz tomistyczn. W kadym z tych uj inaczej odpowiada si na pytanie o moliwo zachodzenia cudu 8. Z. Hajduk podkrela, e filozofia przyrody moe te przyczyni si, przez ukazywanie zwizków midzy tezami naukowymi, filozoficznymi i teologicznymi, do stworzenia spójnego obrazu wiata, w którym zostan połczone treci z zakresu nauk przyrodniczych, metafizyki, kosmologii filozoficznej, etyki i teologii 9. Ta wiatopogldowa funkcja filozofii przyrody jest bardzo wana. Człowiek bowiem dy do zrozumienia otaczajcego go wiata, nadania mu sensu. Pomóc w tym moe całociowy obraz rzeczywistoci. Dokonywana przez filozofa przyrody analiza kwestii implikowanych przez nauki przyrodnicze, wypracowana w tym zakresie aparatura pojciowa, a take proponowane rozwizania stanowi zatem istotn pomoc dla teologa, który tym samym czerpie z filozofii przyrody rozmaite korzyci. Wydaje si jednak, e moe, pod pewnymi warunkami, istnie równie zaleno odwrotna: pełne wytłumaczenie istoty i sensu wiata przyrody, który jest przedmiotem badania filozofa przyrody, niejako domaga si wyjanienia na płaszczynie teologicznej, na płaszczynie wiary. Problemem jednak, jaki si tu pojawia, jest przejcie do istotnie odrbnego pod wzgldem epistemologiczno-metodologicznym obszaru badawczego ni dziedzina filozofii przy- 7 Tame, s Tame, s Tame, s

5 FILOZOFIA PRZYRODY A FILOZOFIA BOGA 137 rody. Wydaje si, e ze wzgldu na t odmienno płaszczyzn teologia moe wprawdzie korzysta z nauk przyrodniczych i filozoficznych, natomiast przejcie od teologii do filozofii staje si utrudnione. Teologia odwołuje si bowiem, sił rzeczy, do Objawienia i wiary, natomiast filozofia pozostaje w sferze wyjanie naturalnych i nie powinna opiera si na wierze religijnej. Tote, jeeli zaley nam na zachowaniu czystoci metodologicznej i epistemologicznej filozofii przyrody, prociej jest wskaza, w jaki sposób filozofia przyrody moe wykorzystywa rozwizania z zakresu filozofii Boga, a nie bezporednio z teologii. Ustalenia z obszaru filozofii Boga s bowiem bardziej neutralne w stosunku do wiary religijnej. W dalszej czci spróbuj bliej okreli relacje midzy filozofi przyrody a filozofi Boga. W tradycyjnym nurcie filozofii za przedmiot bada filozofii przyrody uznaje si wiat materialny, poznawalny zmysłowo. Przedmiotem filozofii Boga za jest Byt Absolutny, niematerialny, transcendentny wobec przyrody. Zakres bada filozofii Boga wyznaczaj pytania o istnienie Boga, Jego poznawalno, natur i relacje do wiata materialnego 10. Istniejce midzy filozofi przyrody a filozofi Boga rónice przedmiotowe sprawiaj, e równie nieco odmienne s metody, cele i punkty wyjcia tych dwóch dyscyplin filozoficznych. Jednake obie te dyscypliny filozoficzne szukaj uzasadnie, posługujc si naturalnym rozumem i nie odwołujc si ani w punkcie wyj- cia, ani w uzasadnieniach (przynajmniej bezporednio) do wiary religijnej i do Objawienia. Warto te doda, e cz filozofów uwaa, i filozofia przyrody oraz filozofia Boga powinny bra pod uwag równie wyniki nauk przyrodniczych. Dlatego mona wskaza w metodach badawczych podobiestwa, co sprawia, e midzy filozofi przyrody a filozofi Boga nie ma jakich trudnych do przekroczenia barier. W filozofii przyrody pojawiaj si w naturalny sposób problemy, które do swego pełnego rozwizania wymagaj wyjcia poza ramy cile pojtej filozofii przyrody. Wska tylko jedno takie zagadnienie, ale za to szczególnie istotne. Obiekty wiata materialnego zmieniaj si, powstaj i gin. Ich istnienie wydaje si by niekonieczne. Nasuwa si zatem pytanie, co jest przyczyn wiata, przedmiotów w nim wystpujcych, ywych organizmów, człowieka, dlaczego istniej rzeczy, które wcale nie musz istnie. 10 Zob. np. Z. J. Z d y b i c k a, Drogi afirmacji Boga, [w:] M. A. K rpiec, S. K a m iski, Z. J. Z d y b i c k a, P. J a r o s z y s k i, Wprowadzenie do filozofii, Lublin 1992, s. 269 nn.; K ł ó s a k, dz. cyt., s

6 138 ANNA LEMASKA Odpowied na to pytanie moe by odpowiedzi materialisty, który stwierdzi, e po prostu wiat taki jest. Przy takim postawieniu sprawy pytanie staje si bezprzedmiotowe. Dokonuje si natomiast absolutyzacji rzeczywistoci materialnej. Pewne podstawy dla takiego traktowania wiata przyrody s znajdowane w naukach przyrodniczych, które próbuj wyjaniwiat przez wskazywanie na przyczyny naturalne z obrbu rzeczywistoci fizycznej; wiat staramy si wyjani wiatem 11 przez odwołanie si do praw przyrody, które rzdz wszystkimi zjawiskami. Dziki temu dla nauki Wszechwiat zaczł jawi si jako fizycznie w pełni samowystarczalny, jako system samoorganizujcy si i samoregulujcy si, a wic jako system rzdzcy si własn wewntrzn przyczynowoci bez potrzeby odwołania si do sił zewntrznych, ingerujcych w bieg zjawisk 12. W tym ujciu jednak pojawia si problem wyjanienia pocztku ewolucji Wszechwiata. Znane obecnie prawa przyrody doprowadzaj bowiem w poznaniu rzeczywistoci materialnej do osobliwoci, w której pojawiaj si nieuchronnie wielkoci nieskoczone, co sprawia, e załamuj si tu teorie fizyki współczesnej. Jak na razie to załamanie jest bezwzgldne w tym sensie, e stan wiata w tzw. erze Plancka 13 róni si w zasadniczy sposób od rzeczywistoci przyrodniczej opisywanej przez aktualne teorie fizyki i, by moe, rzdził si odmiennymi, ni znane obecnie, prawami przyrody. Absolutyzowanie zatem Wszechwiata, opisywanego przez współczesne teorie fizyki, traci swoje podstawy. Poszukuje si wprawdzie teorii, z takimi prawami, jakie pozwoliłyby opisa osobliwo i uratowa materializm (teoria ta ma nawet swoj nazw kwantowa teoria grawitacji), jednak problem powstania Wszech- wiata pozostaje. Nasuwa si bowiem wtedy pytanie o pochodzenie prawidłowoci i ewentualnie jakiego substratu, z którego wyłonił si nasz wszechwiat, na przykład próni kwantowej, gdy z absolutnej nicoci nic samo si nie moe wyłoni. Próba ratowania materializmu prowadzi do absolutyzacji tych prawidłowoci, co wicej do uznania, e to przypadkowi zawdziczamy istnienie Wszechwiata i nas samych. 11 H e l l e r, dz. cyt., s L. K o s t r o, Stosowanie zasady pełnej samowystarczalnoci fizycznej przyrody w nowych nurtach myli chrzecijaskiej, [w:] A. L a t a w i e c (red.), Midzy filozofi przyrody a ekofilozofi, Warszawa 1999, s Era Plancka trwała do sekundy od Wielkiego Wybuchu. Na jej zakoczenie gsto Wszechwiata wynosiła kg/m 3, a temperatura K. Nie istnieje, jak na razie, powszechnie akceptowana teoria, która potrafiłaby wyjani, co dzieje si w tym okresie ewolucji kosmosu.

7 FILOZOFIA PRZYRODY A FILOZOFIA BOGA 139 Gdy odrzuci si materializm, nie uzna si, e istnienie człowieka jest przypadkowe, to konieczne staje si odwołanie przy wyjanieniu pochodzenia wiata materialnego do rzeczywistoci transcendentnej wzgldem materii 14. Ta rzeczywisto moe by w szczególnoci przedmiotem bada filozofii Boga. Pełn odpowied na postawione na terenie filozofii przyrody pytania o przyczyny zaistnienia wszechwiata mona zatem znale w filozofii Boga. Bóg Byt Absolutny stanowi ostateczn racj uzasadniajc istnienie wiata, nadajc sens przyrodzie, kierujc przypadkiem. Poszukiwanie zatem sensu w przyrodzie, celowego działania praw przyrody doprowadzaj filozofa przyrody do niematerialnego Bytu Absolutnego. Wskazane przeze mnie zagadnienie dotyczy bezporednio problematyki kreacjonizmu. Ta problematyka wyrasta z filozofii przyrody, gdy pytania o przyczyny bytów z obrbu przyrody, o ostateczne uzasadnienie istnienia wiata i pochodzenia struktur materialnych (nieoywionych i oywionych) pojawiaj si w naturalny sposób w jej obszarze badawczym. Natomiast próby odpowiedzi doprowadzaj do uznania istnienia rzeczywistoci przekraczajcej rzeczywisto przyrodnicz, gdy wiat fizyczny sam w sobie jest, w tym czy innym sensie, niezupełny. Nie jest w stanie sam siebie uzasadni 15. T transcendentn rzeczywisto mona sprowadzi bd do zabsolutyzowanych praw przyrody, bd do Boga, który przez akt kreacji powołuje do istnienia wszechwiat łcznie z prawami przyrody. W takim ujciu filozofia Boga stanowi niejako zwieczenie, naturalny punkt dojcia filozofii przyrody, która włanie tu znajduje ostateczne wyja- nienia. W tym sensie filozofia przyrody domaga si uzupełnienia o problematyk Pierwszej Przyczyny zaistnienia wiata, a take Przyczyny celowej przyrody. Ta problematyka stanowi przedmiot zainteresowania filozofii Boga. Filozofia Boga nie tylko moe pomóc przy rozwizywaniu pewnych problemów w filozofii przyrody, ale równie w wyjanieniach wykorzystywa ustalenia tej dyscypliny filozoficznej. Jednym z zada filozofii Boga jest uzasadnienie, e Bóg istnieje. W czci argumentów za istnieniem Boga przesłankami s stwierdzenia dotyczce własnoci wiata materialnego. Filozof przez poznawanie istniejcej niezalenie od niego rzeczywistoci materialnej dowiadcza jej przygodnoci, racjonalnoci, celowoci, pikna, har- 14 Szerzej na ten temat zob. A. L e m aska, Prawidłowoci przyrody a stanowisko kreacjonizmu, Advances in Clinical and Experimental Medicine 10 (2001), No. 2, Suppl. 1, s P. D a v i e s, Plan Stwórcy. Naukowe podstawy racjonalnej wizji wiata, Kraków 1996, s. 46.

8 140 ANNA LEMASKA monii. To dowiadczenie za moe sta si punktem wyjcia dla argumentów za istnieniem Bytu koniecznego, stanowicego zarazem uzasadnienie dla tych własnoci przyrody. Przeprowadzone powyej przeze mnie na terenie filozofii przyrody rozumowanie moe by potraktowane zarazem jako swoisty argument za istnieniem Boga. Tym samym filozofia Boga moe w filozofii przyrody znale argumenty za istnieniem Boga, traktujc niektóre z ustale z zakresu filozofii przyrody jako uzasadnienie istnienia Bytu Absolutnego, przekraczajcego przyrod. Takie postpowanie zreszt miało miejsce w filozofii od dawna. Na przykład argumenty w. Tomasza z Akwinu z przyczynowoci sprawczej, z ruchu, z moliwoci i koniecznoci, z celowoci i z istnienia rónych stopni doskonałoci w bytach s argumentami wyrastajcymi z refleksji nad wiatem materialnym. Poniewa filozofia przyrody bada rzeczywisto materialn, próbuje ustali, jaki jest wiat przyrody, moe stanowi ródło współczenie ujtych argumentów, równie wykorzystujcych filozoficznie zinterpretowane wyniki nauk przyrodniczych, za istnieniem Stwórcy tej rzeczywistoci. Przykłady takich argumentów mona znale w pracach K. Kłósaka, który pokazuje zaleno treciow filozofii Boga zarówno od wyników nauk przyrodniczych, jak i filozofii przyrodoznawstwa i filozofii przyrody 16. Kłósak analizuje argumenty za istnieniem Boga z pocztku czasowego Wszechwiata i powstania ycia na Ziemi. Punktem wyjcia dla niego s dane przyrodnicze (w szczególnoci, II zasada termodynamiki czy teoria rozszerzania si Wszechwiata). Dane te poddaje obróbce epistemologiczno-metodologicznej, nastpnie opracowaniu filozoficznemu w ramach filozofii przyrody, a nastpnie uzyskuje wnioski na terenie filozofii Boga. Konieczne jest, według niego, poznanie od strony empiriologicznej własnoci materii i Wszechwiata, aby mona było konstruowa poprawne wnioskowania w filozofii Boga 17. W tym ujciu filozofia przyrodoznawstwa i filozofia przyrody tworz pomost midzy naukami empirycznymi a filozofi Boga. Filozofia przyrody w stosunku do filozofii Boga spełnia zatem analogiczn funkcj jak w stosunku do teologii. Filozofia przyrody pozwala konstruowa argumenty za istnieniem Boga odwołujce si do obserwowalnego przez człowieka wiata materialnego. Istnienie wiata wskazuje bowiem na jego Twórc. Danych o rzeczywistoci materialnej dostarczaj nauki przyrodnicze, a filozofia przyrodoznawstwa 16 K ł ó s a k, dz. cyt., s Tame.

9 FILOZOFIA PRZYRODY A FILOZOFIA BOGA 141 i filozofia przyrody pozwalaj na dokonanie ich analizy i interpretacji, które nastpnie wykorzystuje filozofia Boga. wiat materialny jako dzieło Boga wskazuje nie tylko na swego Stwórc, ale równie na pewne przymioty Boga. Filozofia Boga zatem z filozofii przyrody czerpie obraz rzeczywisto- ci przyrodniczej, dziki któremu moe tworzy podstawy dla pewnego typu argumentów za istnieniem Bytu Absolutnego, bada Jego własnoci i relacj do stworzonego wiata. Co wicej, pytania zadawane przez filozofa przyrody mog poszerzy take obszar badawczy filozofii Boga o nowe zagadnienia. W szczególnoci w filozofii przyrody rozpatruje si problem stałoci i zmiennoci w przyrodzie. Z jednej strony człowiek dowiadcza zmiennoci otaczajcego go wiata, z drugiej poszukuje trwałych punktów odniesienia, tosamoci bytów w czasie mimo zachodzcych w nich zmian. Z tym wi si pytania o natur czasu i wiecznoci, o natur zmian zachodzcych w przyrodzie, o stało praw przyrody i zmienno procesów zachodzcych zgodnie z tymi prawami. Obserwuje si równie powstawanie nowych, coraz bardziej zło- onych struktur w przyrodzie czy ewoluowanie gatunków. W filozofii przyrody stwierdza si zatem, e przyroda jest twórcza. Te problemy, tylko cz- ciowo rozwizywane w filozofii przyrody, dotykaj zasadniczych pyta o relacje midzy Bogiem a wiatem. Szczególnie waki wydaje si by problem moliwoci ingerowania Boga Bytu odwiecznego, pozaczasowego, niezmiennego w czasow, materialn i zmienn rzeczywisto. Z tym wi si problemy, jak rozumie kreacj, wieczno, transcendencj Boga wobec wiata i Jego obecno w wiecie materialnym. Te i inne zagadnienia stanowi przedmiot zainteresowania filozofii Boga. Filozofia przyrody i filozofia Boga wzajemnie si zatem uzupełniaj i warunkuj, zarazem nie trac własnej perspektywy badawczej. BIBLIOGRAFIA B a r b o u r I. G.: Mity, modele, paradygmaty. Studium porównawcze nauk przyrodniczych i religii, tł. z ang. M. Kroniak, Znak, Kraków Religion and Science. Historical and Contemporary Issues, Harper, San Francisco D a v i e s P.: Plan Stwórcy. Naukowe podstawy racjonalnej wizji wiata, tł. z ang. M. Kroniak, Znak, Kraków G a n o c z y A.: Nauka o stworzeniu, tł. z niem. J. Fenrychowa, Wydawnictwo M, Kraków 1999.

10 142 ANNA LEMASKA H a j d u k Z.: Filozofia przyrody Filozofia przyrodoznawstwa: Metakosmologia, TN KUL, Lublin H e l l e r M.: Nowa fizyka i nowa teologia, Biblos, Tarnów J a k i S. L.: Bóg i kosmologowie, tł. z ang. P. Bołtu, RAF i Scriba TWE, Racibórz Wrocław K ł ó s a k K.: Z zagadnie filozoficznego poznania Boga, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków K o s t r o L.: Stosowanie zasady pełnej samowystarczalnoci fizycznej przyrody w nowych nurtach myli chrzecijaskiej, [w:] A. L a t a w i e c (red.), Midzy filozofi przyrody a ekofilozofi Wydawnictwo UKSW, Warszawa 1999, s L e m aska A.: Prawidłowoci przyrody a stanowisko kreacjonizmu, Advances in Clinical and Experimental Medicine 10 (2001), No. 2, Suppl. 1, s M a s c a l l E. L.: Teologia chrzecijaska a nauki przyrodnicze, tł. z ang. T. Górski, PAX, Warszawa P l a n t i n g a A.: Natural Theology, [w:] J. K i m, E. S o s a (ed.), A Companion to Metaphysics, (Blackwell Companions to Philosophy), Blackwell Publishers, Oxford 1995, s P o l k i n g h o r n e J.: Reason and Reality. The Relationship between Science and Theology, Trinity Press International, Philadelphia Z d y b i c k a Z. J.: Drogi afirmacji Boga, [w:] M. A. K rpiec, S. K a m iski, Z. J. Z d y - b i c k a, P. J a r o s z y s k i, Wprowadzenie do filozofii, RW KUL, Lublin 1992, s THE PHILOSOPHY OF NATURE AND THE PHILOSOPHY OF GOD S u m m a r y The issues from the domain of the philosophy of nature such as non-necessity of beings, finality in nature, the beginning of the universe, life, human being; and causality in nature call for the existence of a transcendent reality or the absolute being God. God is a factor which makes the material reality rational. The problem of the existence of God and His relation to the material world is discussed in the philosophy of God. Therefore the philosophy of God is the fulfilment of the philosophy of nature. On the other hand the philosophy of nature can provide some arguments for the existence of God. In this way the philosophy of nature and the philosophy of God are complementary to each another. Summarised by Author Słowa kluczowe: filozofia przyrody, filozofia Boga, wiara i nauka. Key words: the philosophy of nature, the philosophy of God, faith and science. Information about Author: Prof. Dr ANNA LEMASKA Chair of Philosophy of Nature, Institute of Philosophy, Cardinal Stefan Wyszynski University; address for correspondence: ul. Dewajtis 5, PL Warszawa.