JOANNA SŁOWIK, MONIKA ZAJĄC AGRESJA I PRZEMOC W SZKOLE

Transkrypt

1 JOANNA SŁOWIK, MONIKA ZAJĄC AGRESJA I PRZEMOC W SZKOLE

2 1 WSTĘP O problemie agresji i przemocy dotykającej uczniów wielu klas, nauczyciele i rodzice nie zawsze się dowiadują, nie zawsze zdają sobie sprawę z istniejących zagrożeń. Życzyłabym sobie, aby ten artykuł wniósł wiedzę niezbędną do uwrażliwienia nas na przejawy przemocy w klasie (grupie), pozwolił lepiej zrozumieć zachowania o charakterze agresywnym. Obserwując rozmaite formy agresji, z reguły zastanawiamy się, co mogło być przyczyną takich zachowań. Większość z nas koncentruje się jedynie na samym akcie agresywnym. Dokonujemy oceny zachowania jako złego i karygodnego. Samo zachowanie agresywne nie stanowi informacji na temat oczekiwań dziecka. Dopiero wówczas, gdy poznamy cel określonego postępowania, możliwa będzie reakcja na to, czego dziecko chce. Może się okazać, że to, co uznaliśmy za chęć zniszczenia, w rzeczywistości jest chęcią zwrócenia na siebie uwagi. Podstawą moralnej oceny działania jest motywująca je intencja, a nie jego efekty. Każde działanie zachodzi w określonych warunkach, w określonym środowisku. Dane reakcje mogą być również odpowiedzią na bodźce płynące z otoczenia. Dlatego chcąc interpretować zachowania agresywne, należy zwrócić uwagę właśnie na warunki zewnętrzne, w jakich takie zachowania się przejawiają. Wielu nauczycieli mówi, że zjawisko przemocy wśród dzieci przybiera coraz groźniejsze formy. Nikt nie ma już wątpliwości, że przeciwdziałanie temu problemowi stało się dla nas, wychowawców wyzwaniem. Przemoc, jeśli ma miejsce w klasie, stanowi problem, którym musimy się zająć. Brak reakcji oznacza ciche przyzwolenie. Przyzwolenie na to, aby jedni uczniowie żyli w poczuciu krzywdy i osamotnienia, a inni w poczuciu bezkarności. Dodatkowo niepokoi fakt, że dzieci będące ofiarami przemocy, nie mówią nikomu o swojej sytuacji. Pełniąc rolę wychowawcy nie możemy o tym zapominać. Często, mierząc się z przemocą w swojej klasie ( grupie ), możemy odczuwać bezradność, czasem nawet gniew, czy złość. To naturalne reakcje na ten trudny problem. W takich sytuacjach pomocna staje się wiedza o tym zjawisku. Kiedy rozumiemy, czym jest agresja i przemoc, znamy przyczyny takich zachowań u uczniów, łatwiej nam poszukać sposobów zapobiegania i przeciwdziałania. Kiedy potrafimy odpowiednio wcześnie rozpoznać w swojej klasie (grupie) różne formy przemocy, ochraniamy naszych uczniów przed jej długotrwałymi skutkami. 1. CO TO JEST AGRESJA I PRZEMOC? Agresja i przemoc to zjawiska powszechne i bardzo szkodliwe społecznie. Agresja wśród dzieci i młodzieży przybiera na sile i częstotliwości, spotykamy jej przejawy na każdym kroku, nie omija również naszej szkoły. Przemoc narusza podstawowe prawo każdego dziecka - prawo do życia w poczuciu bezpieczeństwa na terenie własnej szkoły, a także poza jej murami. Często pojawia się trudność związana z tym, jak określić zachowanie naszych uczniów. Kiedy są to zachowania agresywne, a kiedy mamy do czynienia z atakami przemocy. Agresją nazywamy każde zamierzone działanie przeciw innym osobom lub przedmiotom, które ma na celu wyrządzenie szkody, straty, bólu. Jest to każde zachowanie wyrządzające krzywdę drugiej osobie. Pojęciem agresji obejmujemy również sytuacje, kiedy dziecko niszczy swoje lub cudze rzeczy, czy też sprzęt szkolny. Przemoc jest synonimem agresji fizycznej. Ma miejsce wówczas, gdy dziecko atakujące jest silniejsze fizycznie lub psychicznie. Cechą charakterystyczną jest zatem nierównowaga sił. Mamy sprawcę i ofiarę. Szczególnie bolesne dla uczniów jest zjawisko znęcania się, kiedy jeden uczeń jest przez dłuższy czas narażony na ataki ze strony silniejszego kolegi, czy grupy i nie potrafi się im przeciwstawić. W naszej klasie, czy grupie są również uczniowie, którzy są neutralnymi obserwatorami

3 2 i świadkami zdarzeń. Mogą być naszymi sprzymierzeńcami w próbach rozwiązywania konfliktów. Jeżeli dziecko przejawia agresję w obecności osoby dorosłej, która reprezentuje bierną postawę, oznacza to dla dziecka przyzwolenie na taką aktywność. Brak reakcji może także utrwalić zachowania agresywne, oznacza ciche przyzwolenie. Nie możemy być obojętni wobec najmniejszych przejawów agresji i przemocy. Zajmując się problematyką agresji nie sposób pominąć związku, jaki zachodzi pomiędzy uczuciami, a działaniem. Związek ten jest obustronny, gdyż podejmowane działanie wywołuje w nas określone uczucia, a te z kolei wpływają na nasze działanie. Takie relacje są adekwatne w odniesieniu do zachowań agresywnych i uczucia gniewu. Odczuwanie gniewu pociąga za sobą określone zachowania. 2. FORMY PRZEMOCY SPOTYKANE W SZKOLE Najbardziej powszechny podział agresji ze względu na formy, w jakich jest przejawiana, to podział na: agresję fizyczną, czyli atak na inną osobę, w którym atakujący posługuje się określonymi częściami ciała lub narzędziami zadając ból lub wyrządzając szkody osobie będącej przedmiotem agresji (bójki, kopnięcia, popchnięcia, podcinanie, wymuszanie pieniędzy, niszczenie własności cudzej i własnej, plucie). agresję słowną polegającą na tym, że agresor, posługując się bodźcami werbalnymi, szkodliwymi dla osoby atakowanej, wywołuje u niej strach, poczucie krzywdy, czy też odrzucenie uczuciowe (zastraszenie, przezywanie, wyśmiewanie, grożenie, ośmieszanie, plotkowanie, namawianie się, szantaż, obrażanie, obrzucanie wyzwiskami, przekleństwa). agresję bez użycia słów i kontaktu fizycznego (wrogie gesty, miny, izolowanie, manipulowanie związkami). Można spotkać się również z podziałem na agresję czynną (podejmowane są działania na szkodę podmiotu agresji) i bierną (agresor, powstrzymując się od określonych działań, powoduje niekorzystne konsekwencje dla osoby atakowanej). Analiza zachowań agresywnych, przeprowadzona na podstawie obserwacji zachowań dzieci, pozwoliła także na wyodrębnienie agresji bezpośredniej (bezpośrednie ataki na osoby, czy przedmioty będące źródłem frustracji, jak bicie, przewracanie, podstawianie nogi, przezywanie, wyśmiewanie) i agresji pośredniej (agresja zmierza do wyrządzenia szkody w sposób okrężnytak, że ofiara często nie wie, kto jest agresorem; może to być donosicielstwo, skarżenie, poniżanie kogoś). Formy agresji wśród dzieci chorych Zachowania agresywne dzieci chorych charakteryzują się szukaniem kogoś odpowiedzialnego za doznane zło (chęcią ukarania go). Dziecko czuje się czyjąś ofiarą lub uważa, że samo zawiniło i w stosunku do siebie ma pretensję bliską nienawiści. Może też tu występować mechanizm kozła ofiarnego", co wyraża się w biciu lalki, psa, czy kota, w niszczeniu mebli, złośliwości wobec kolegów, którzy nic nie zawinili. Reakcje agresywne mogą przejawiać się również w następujących formach: - wymyślanie, zuchwalstwo, pomówienia(agresja słowna) - uderzanie, bicie(agresja fizyczna) - wrogość, niechęć do otoczenia - negatywne nastawienie uczuciowe - niecierpliwość - zazdrość, nieufność - postawa prowokacyjna, różne złośliwości". Obserwując różne formy agresji musimy zastanowić się, co mogło być przyczyną takich

4 3 zachowań. Nie wolno nam koncentrować się jedynie na samym akcie agresji, musimy dążyć do poznania celu określonego postępowania. Może się bowiem okazać, że to, co uznaliśmy za chęć np. zniszczenia, w rzeczywistości jest chęcią zwrócenia na siebie uwagi. Chcąc interpretować zachowania agresywne, należy zwrócić uwagę właśnie na warunki zewnętrzne, w jakich takie zachowania się przejawiają. 3. PRZYCZYNY AGRESJI I PRZEMOCY Zachowania agresywne są przedmiotem negatywnej oceny społecznej. Na zewnątrz widoczne są jedynie ich skutki: zniszczenie, gniew, nienawiść, zniekształcone relacje społeczne, przestępczość. Możemy im zapobiegać, spełniając określony warunek. Jedynie posiadając wiedzę o przyczynach i mechanizmach agresji ludzkiej, będziemy mogli przeciwdziałać jej negatywnym konsekwencjom. Najbardziej niezawodną metodą wywoływania agresji jest prowokacja lub zniewaga, czy to słowna, czy w formie fizycznej. Wywołuje ona agresję z trzech powodów: - wzbudza gniew, cierpienie, którego sprowokowana osoba chce się pozbyć i reaguje agresywnie (bądź ucieka ), - wzbudza pragnienie rewanżu, demonstracji siły, - wzbudza chęć ukarania za niezgodne z normami zachowanie. Drugim czynnikiem rodzącym agresję jest pobudzenie emocjonalne. Nasila ono oddziaływanie prowokacji i osłabia naszą kontrolę nad sobą. Dzieci, a także dorośli często zachowują się agresywnie w wyniku swoich tłumionych emocji, czy nawet zmęczenia pogodą, przeciążenia fizycznego. Na to, aby dziecko stało się sprawcą przemocy mają wpływ określone warunki jego rozwoju i sposoby wychowywania go. Nie istnieje jednak konkretna przyczyna, zwykle jest to zespół różnych czynników, splot okoliczności, które decydują o zachowaniach agresywnych. Zastanawiając się nad przyczynami agresji i przemocy swoich uczniów warto wziąć pod uwagę: przede wszystkim dom rodzinny, później szkołę, grupę rówieśniczą i media. W naszej placówce przyczyną zachowań agresywnych w dużej mierze jest patologia. Przyczyny tkwiące w rodzinie: negatywny czy chłodny stosunek emocjonalny rodziców do dziecka (dzieci niechciane) - brak ciepła, zaangażowania, zainteresowania sprawami swego dziecka - pobłażliwość i przyzwolenie dla dziecka na stosowanie agresji wobec innych - brak dobrego przekazu, co jest dobre, a co złe - brak jasno określonych granic - jak wolno dziecku się zachować a jak nie - brak jednolitych wymagań w stosunku do dziecka stosowanie agresji i przemocy przez rodziców w kontaktach między dorosłymi i w stosunku do samego dziecka - wychowywanie w duchu dziecko nie ma głosu" rozwiązywanie konfliktów i napięć domowych metodami siłowymi - kryzysy domowe (kłótnie, rozwód) podwójne wzorce zachowań (co innego mówi, co innego robi) - gorący temperament samego dziecka Dzieci które czują się bezpiecznie w swoich relacjach z rodzicami, są mniej agresywne i lepiej sobie radzą z emocjami. Gdy otacza się je miłością i zainteresowaniem, mają mało powodów do agresji i wrogości. Uciekają się do niej wtedy, gdy się boją, są osamotnione, pełne rozterek lub, gdy mają silną potrzebę akceptacji, bądź zwrócenia na siebie uwagi.

5 4 Przyczyny tkwiące w szkole: - hałas, mała przestrzeń i ograniczona ruchliwość - czas spędzany głównie w sposób ukierunkowany - stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek - brak jednolitych wymagań w stosunku do dziecka - anonimowość uczniów i nauczycieli - chłód emocjonalny nauczycieli w stosunku do uczniów - niewłaściwe sposoby komunikowania się nauczycieli z uczniami (poniżanie, ośmieszanie przed klasą, straszenie, podkreślanie władzy nauczyciela) - agresja i przemoc dorosłych na terenie szkoły - relacje oparte tylko na wymaganiach bez nagradzania i wzmacniania pozytywnych zachowań dzieci - zbyt duże wymagania bez względu na zdolności dziecka - brak podkreślania i doceniania wysiłków i postępów dzieci, skupienie na negatywach - niesprawiedliwe traktowanie i ocenianie uczniów - mało uwagi poświęconej rozładowaniu napięć podczas lekcji - nuda i schematyczność podczas lekcji - brak jasnych reguł życia szkolnego - brak konsekwencji i zgodności nauczycieli w egzekwowaniu przyjętych norm - brak u uczniów poczucia współodpowiedzialności za życie szkoły. Wpływy grupy rówieśniczej; - naśladowanie osób agresywnych przez osoby niepewne swojej pozycji w grupie (poczytywanie agresji jako odwagi i siły) rozmywanie się odpowiedzialności (jeśli jest się jednym z wielu, odpowiedzialność słabnie i zmniejsza się poczucie winy, słabną wyrzuty sumienia) uczeń stosujący przemoc odnosi korzyści, nie traci swej popularności, nie spotyka się z negatywnymi konsekwencjami ze strony dorosłych długotrwałe dokuczanie ofierze powoduje, że koledzy zmieniają do niej swój stosunek; prześladowanie ofiary czyni ją w oczach dzieci mniej wartościową. Wpływ mediów: Media obniżają poziom empatii, współczucia u dzieci dla ofiar przemocy, podwyższają próg tolerancji wobec tej przemocy, ponieważ: nie pokazują cierpienia i krzywdy ofiary przemocy; Przekazywana w telewizji przemoc w poważnym stopniu wpływa na uczenie się jej przez dzieci. Wpływa na agresywne zachowania, tłumi wrażliwość w odbiorze realnego życia. Większość dzieci lubi książki, filmy i reportaże, gdzie przemoc gra pierwsze skrzypce". Uciekają od nudnych mydlanych oper", śmieją się z romansów. Istnieje związek pomiędzy oglądaniem przemocy w telewizji, a wzrostem agresji - wszechstronność przemocy w telewizji zwiększa naszą agresję. Media to nie tylko radio i telewizja. Wielkim zagrożeniem są media nowoczesne - technologia DVD, gry komputerowe z zastosowaniem wirtualnej rzeczywistości, czy wreszcie najpopularniejsze medium przełomu wieków - INTERNET. Internet to lawinowy wzrost liczby informacji pozostających w chaosie, przez nikogo nie selekcjonowanych i nie recenzowanych. Wielkość danych zaburza myślenie, rodzi frustrację i agresję. Niekontrolowane użytkowanie, bezkrytyczne korzystanie z osiągnięć techniki osłabia intelekt szczególnie u dzieci i młodzieży, które są w drodze" do umysłowej dojrzałości.

6 5 Wpływ choroby: Choroba w znacznym stopniu przyczynia się do nasilenia nieprawidłowych form zachowania poprzez: - niezawinione upośledzenie fizyczne niemożność realizowania wszystkich potrzeb, bądź też ich ograniczenie - rozłąka z domem rodzinnym(w przypadku pobytów w szpitalu) - cierpienie fizyczne(ból) mała wydolność fizyczna niemożność rozporządzania sobą lub swoją przyszłością - utrudnienie otrzymania normalnego wykształcenia - nie znajdowanie oczekiwanej pomocy - niemożność samodzielnego obsługiwania się - nie uzyskanie właściwego leczenia - utrata anonimowości (pobyt we wspólnych salach szpitalnych) - odczuwanie nieszczęścia, poniżenia, kalectwa - poczucie niezdolności do obrony Wszystkie te sytuacje są tym bardziej tragiczne w swej wymowie, że dziecko chore jest za młode, by zrozumieć konieczność leczenia, nieraz przykrego, konieczność separacji od rodziny i pobytu w szpitalu. Czuje się ono odizolowane od wszystkiego, czego chciałoby doświadczyć i porzucone przez najbliższych. Życie w trudnych warunkach bytowych powoduje wśród ludzi frustrację i niepewność, rodzi negatywne odczucia. Formą reagowania na to jest agresja. Uzależnione jest to między innymi od modelu radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, jaki dali dzieciom ich rodzice. Jeśli nauczyli reagować agresją, to tak najprawdopodobniej będą reagować. Na koniec chciałabym wspomnieć, że używanie alkoholu i narkotyków powoduje również wzrost zachowań agresywnych, obniża kontrolę i ogranicza właściwą ocenę sytuacji. 4. OFIARA I SPRAWCA PRZEMOCY Zasadniczy rys ofiary przemocy to lęk i niepewność połączone ze słabością fizyczną. Komunikat, jaki ofiara wysyła otoczeniu brzmi: Jestem słaba, nieszczęśliwa, boję się, nie umiem się bronić, nie będę się bronić. Ofiarą przemocy rzadko zostaje dziecko z powodu tuszy, koloru włosów, noszenia okularów, czy dobrych stopni; częściej decydują o tym jego wewnętrzne cechy. W klasie możemy spotkać dwa typy ofiar przemocy. Ofiara pasywna: - jest wrażliwa i nieśmiała - ostrożna w kontaktach z innymi - ma trudności z zaistnieniem w grupie rówieśników - jest niepewna - nie potrafi się bronić, atakowana - płacze, ucieka - czuje się małowartościowa, nie potrafi właściwie ocenić swojej sytuacji - ma poczucie osamotnienia i opuszczenia - zwykle nie ma w klasie żadnego dobrego przyjaciela - ma negatywne nastawienie do stosowania przemocy - może być słabsza fizycznie (dotyczy zwłaszcza chłopców)

7 6 - często ma lepszy kontakt z dorosłymi niż z rówieśnikami - może mieć bliższe od przeciętnych kontakty z rodzicami, szczególnie z matką (ta bliskość często oznacza nadopiekuńczość) Ofiara prowokująca: - ma problemy z koncentracją, skupieniem się - wyróżnia się niespokojnym zachowaniem, często nadaktywnością - wprowadza zamieszanie, niepokój - wytwarza wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia - jej zmienne humory są przyczyną częstych konfliktów z kolegami - jej zachowanie może być odbierane przez większość klasy jako prowokujące i może powodować negatywne reakcje ze strony innych Zasadniczy rys sprawcy to: reakcje agresywne połączone z siłą fizyczną. Komunikat wysyłany przez taką osobę otoczeniu brzmi: Jestem silny, pewny siebie, lubię przemoc, chcę rządzić i być ważny. Cechy sprawcy przemocy: - agresja przejawiana wobec kolegów, a także wobec dorosłych - zafascynowanie przemocą oraz jej narzędziami - akceptacja przemocy - impulsywność - potrzeba dominacji - niski poziom empatii wobec ofiar - średnie lub nieco wyższe niż przeciętne poczucie własnej wartości - niski lub przeciętny poziom strachu i niepewności - uznanie dla siły fizycznej - większa od innych (zwłaszcza zaś od swoich ofiar) siła i sprawność fizyczna - przeciętna popularność w klasie (może stopniowo spadać) - często otoczony świtą" (2-3 osoby) - nie inicjuje, ale uczestniczy w przemocy - nie inicjuje, przyłącza się do stosowania przemocy - niezbyt pewny siebie, w grupie czuje się lepiej. Jak rozpoznać ofiarę przemocy w klasie? Dzieci będące ofiarami przemocy mają poważny kłopot z samooceną. Jeśli zaobserwujemy u ucznia w swojej klasie wymienione poniżej postawy i zachowania, nie możemy ich bagatelizować. Doświadczenie bycia ofiarą może mieć istotny wpływ na przyszłe życie dziecka. Dzieci będące ofiarami zwykle: - są przezywane, wyśmiewane, zmuszane do posłuszeństwa - podczas kłótni, zaczepek czy bójek reagują często płaczem lub uciekają - często szukają swoich rzeczy, które są chowane lub niszczone - mają sińce, zniszczone lub brudne ubranie (zapytane, nie potrafią wyjaśnić co się stało) - przerwy spędzają same lub w pobliżu dorosłego - często są wybierane jako ostatnie do prac w grupach lub na lekcjach W-F - wyglądają na nieszczęśliwe - mają trudności w mówieniu na forum klasy - pogarszają się w nauce - myślą o sobie, że są gorsze", wycofują się z kontaktów z innymi - czują wstyd, że nie potrafią się bronić, załamują się - są izolowane, tracą zaufanie do otoczenia

8 7 - mogą nie mieć żadnego bliskiego przyjaciela - unikają szkoły, rano skarżą się na bóle głowy, brzucha, tracą apetyt spóźniają się do szkoły, trzymają się blisko nauczyciela - wracają ze szkoły powoli, często dłuższą drogą Jak rozpoznać sprawce przemocy w klasie? Dzieci będące sprawcami przemocy mają szczególnie silną chęć dominowania. Doświadczenie bycia sprawcą wpływa na przyszłe życie dziecka. Ma ono kłopoty z przestrzeganiem norm i wartości społecznych, wchodzi w konflikt z prawem o wiele częściej niż pozostali. Dzieci będące sprawcami przemocy zwykle: - dokuczają, ale głównie kierują to do słabszych, bezbronnych kolegów - lubią dominować i podporządkowywać sobie innych - są sprawne i zręczne - łatwo się denerwują i wybuchają - nie potrafią radzić sobie z trudnościami - często są nastawione na nie" - mają trudności z przestrzeganiem ogólnie przyjętych zasad - mają zwykle małe lub żadne poczucie winy - wobec ofiary brak im zrozumienia, współczucia czy sympatii - łatwo się kontaktują z otoczeniem - umieją sprytnie wybrnąć z sytuacji, np. stosując oskarżenia - potrafią udawać - czerpią korzyści materialne i psychiczne ze swojej przemocy (ofiary dostarczają im np. pieniądze) - wobec dorosłych mogą być agresywne lub ugrzecznione Wychowawca klasy, czy grupy nie może bagatelizować żadnych niepokojących zachowań ze strony swoich wychowanków. Jednocześnie powinien podkreślać, że bycie słabszym, czy nieśmiałym nie oznacza-gorszym. Każdy ma prawo być słabszy, ma prawo nie umieć się przeciwstawić i obronić, ma prawo rozpłakać się w trudnej sytuacji. Ale nikt nie ma prawa używać w stosunku do niego przemocy. Należy zrobić wszystko, aby wzmocnić poczucie własnej wartości u osób nieśmiałych, czy zagubionych. Doświadczenia bycia zarówno ofiarą jak i sprawcą przemocy może mieć istotny wpływ na przyszłe życie dziecka. Bardzo ważne jest, aby wychowawcy pomagali pozbyć się tej obciążającej ich roli, pomagali uniknąć kłopotów. Dzieci będące sprawcami przemocy mają silną chęć dominowania. Należy tak ją ukierunkować, aby nabrała ona form akceptowanych społecznie. Często nauczyciele wykazują wiele współczucia dla ofiar przemocy i mało zrozumienia dla sprawców. Pracując z dziećmi bądźmy uważni na emocje, które się w nas pojawiają. Zbyt duże współczucie dla ofiar oraz gniew i złość na sprawcę, nie sprzyjają pracy z dziećmi, mogą nam bardzo utrudnić z nimi kontakt. 5. PRZECIWDZIAŁANIE PRZEMOCY - ROLA WYCHOWAWCY Wiedząc, że przemoc rodzi przemoc" wychowawca powinien wystrzegać się agresywnych zachowań wobec uczniów. Praca z dziećmi wymaga ciągłej kontroli własnego postępowania. Od pierwszych spotkań z uczniami wychowawca swoją postawą i zachowaniem tworzy określoną atmosferę w klasie (grupie), promuje pewne wartości i zasady życia w grupie, przekazuje dzieciom normę: Przemoc jest zła, nie akceptuję jej, nie zgadzam się na nią w naszej klasie (grupie), będę jej aktywnie przeciwdziałać. "

9 8 Wychowawca powinien: - wyjaśnić dzieciom, jakie zachowania są krzywdzące dla innych, co jest dobrem a co złem - zdecydowanie i konsekwentnie przeciwstawiać się agresji: zwracać uwagę na każde niewłaściwe zachowanie - egzekwować przestrzegania norm klasowych od wszystkich uczniów- bez faworyzowania ulubieńców" - dostrzegać pozytywne zachowania uczniów - uczyć dzieci poprzez własny przykład - okazywać zrozumienie dla długiego procesu przystosowywania się dzieci do norm. Rozpoczynając pracę z nową grupą, czy klasą, należy przede wszystkim jasno określić zasady obowiązujące wszystkich uczniów. Wychowawca rozmawia z dziećmi na temat konieczności istnienia zasad w życiu społecznym. Mają one służyć temu, aby każde dziecko czuło się w grupie bezpiecznie. Co by było, gdyby np. przestały obowiązywać zasady kodeksu drogowego, czy statutu szkoły? Można spróbować ustalić je wspólnie z dziećmi, spisać i powiesić w widocznym miejscu. Przykładowe zasady: - nie mówimy do siebie po nazwisku - nie bijemy, nie kopiemy - pomagamy w kłopotach - staramy się być dla siebie mili - nie bierzemy cudzych rzeczy bez pozwolenia - staramy się nie kłócić lecz poprzez rozmowę rozwiązywać problemy - nie obgadujemy siebie - nie wyśmiewamy się z innych - nie znęcamy się nad innymi - informujemy dorosłych o przypadkach znęcania się - staramy się pomóc osobie krzywdzonej przez innych. Należałoby również pomyśleć i może też wspólnie z zespołem ustalić konsekwencje nie przestrzegania spisanych norm, a także nagrody dla uczniów, którzy są koleżeńscy, pomagają innym. W naszej placówce nie będzie to takie łatwe, ponieważ sporą grupę stanowi młodzież, u której zjawisko agresji lub przemocy jest już utrwalone i stanowi stały element życia. Nie będą oni akceptować zakazów bicia czy wyśmiewania. Jeżeli nie istnieje żadna konstruktywna grupa uczniów, na której wsparcie można liczyć, wychowawca, by ochronić uczniów - ofiary przemocy, bierze na siebie odpowiedzialność za przestrzeganie norm. Musi je bezwzględnie i konsekwentnie egzekwować, włączając w miarę potrzeby w to dyrektora szkoły, pedagoga, rodziców, czy nawet policję. Należy pamiętać też o tym, że dzieci przystosowują się do norm latami, jest to długi proces. W naszej placówce mamy często do czynienia z doraźnymi sytuacjami, w których uczniowie zachowują się agresywnie i używają przemocy - bójki, podcinanie, wyśmiewanie się z czyjejś odpowiedzi. Wymagają one szybkiej i zdecydowanej reakcji wychowawcy. Nauczyciel nie wchodzi w żadne dyskusje z uczniem, nie prowokuje go też pytaniami, ani swoim zachowaniem do konfrontacji, stara się jedynie w krótki, nie zagrażający dla dziecka sposób zaakcentować, że wydarzyło się coś niedobrego i należy to zmienić.

10 9 Wskazówki i rady podczas działania w takich sytuacjach: - użyj tylko tyle siły, ile jest potrzebne do rozdzielenia (w przypadku bójki) - szanuj ucznia (mów o zachowaniu, nie o osobie) - używaj komunikatów Ja ( jest mi przykro,,, jestem zła ) reaguj stanowczo (mów zdecydowanym, mocnym głosem, patrz na ucznia, bądź poważny) - mów krótko i jasno - traktuj sprawcę jak osobę, która może sama wziąć odpowiedzialność za swoje czyny Interwencje wobec sprawcy przemocy, rozmowa z ofiarą Indywidualne działania wobec uczniów agresywnych i stosujących przemoc są trudnym elementem pracy wychowawczej. Rozmowy ze sprawcą wymagają cierpliwości, czasu, także zrozumienia dla sytuacji osoby stosującej przemoc i chęci pomocy im w zmianie zachowania. Na rozmowę wybieramy spokojne miejsce zapewniające intymność i brak udziału świadków; nie powinna ona być za długa. Wychowawca precyzyjnie określa temat i cel rozmowy, uważnie wysłuchuje relacji ucznia bez komentowania jej, przedstawia swoje propozycje rozwiązania problemu. Jeżeli uczeń je akceptuje, informuje go, że będzie obserwowany, a w przypadku niedotrzymania ustaleń, podejmie dalsze kroki (rozmowa z dyrektorem itd.). Pomoc dziecku-ofierze polega na zapewnieniu jej poczucia bezpieczeństwa w klasie (grupie). Nauczyciel może rozmawiać z dzieckiem na temat jego sytuacji w klasie, może mu pokazać jego mocne strony i podać przykłady sukcesów, może dawać wskazówki dotyczące reagowania ma zaczepki innych, powinien uświadomić ofierze jej własną rolę w wyzwalaniu agresji u innych. Z punktu widzenia dorosłych, wiele nieprzyjemnych sytuacji, które przydarzają się ofierze, wydaje się prostych do rozwiązania. Wypowiedzi typu: Nie przejmuj się", Nos do góry", Nie przesadzaj" spowodują, że dziecko prawdopodobnie nie przyjdzie więcej porozmawiać ze swoim wychowawcą, zwłaszcza, że z reguły jest ono niechętne do przeprowadzenia rozmów na temat swojej sytuacji. Nie należy zmuszać dziecka do mówienia, musimy uzbroić się w cierpliwość i delikatnie próbować różnych sposobów porozumienia się z uczniem. ZAKOŃCZENIE Trudne sytuacje w pracy z klasą (grupą) zdarzają, się niemal codziennie każdemu, nawet najbardziej doświadczonemu nauczycielowi. Każde z nich jest źródłem emocji zarówno dla ucznia, jak i dla nauczyciela. Uświadomienie sobie sposobów, w jakie wpływamy na rozwój ucznia, pozwala na efektywniejsze wykorzystywanie każdej, nawet trudnej sytuacji, do kształtowania wiedzy i postaw naszych uczniów. Przedstawiłam kilka sposobów zapobiegania przemocy w klasie. Zapewne nie wyczerpałam tematu, podana bibliografia pozwoli poszerzyć wiedzę osobom zainteresowanym problemem. Chciałabym na zakończenie dodać, że najlepszą metodą przeciwdziałania agresji i przemocy jest przede wszystkim dobry kontakt wychowawcy z uczniami, poświęcenie im czasu, uwagi i troski. Dzieci powinny nauczyć się, że zachowania skierowane do innych ludzi oraz do nich samych nie powinny przekraczać pewnych określonych granic. Jeżeli nauczą się stosowania zachowań agresywnych i przemocy jako metod rozwiązywania problemów, a ze strony dorosłych spotka się to z pobłażliwością lub akceptacją, poziom agresji wobec rówieśników, rodzeństwa i dorosłych będzie prawdopodobnie wzrastał.

11 10 BIBLIOGRAFIA 1. Faber, E. Mazlish - Jak mówić, żeby dzieci słuchały", Jak słuchać, żeby dzieci mówiły", Poznań E. Bętkowska - artykuł pt. Agresja - nieagresja", miesięcznik Plastyka i wychowanie", maj 1996, 3. A. Frączek - Agresja wśród dzieci i młodzieży", Kielce S. Gestman - Rozwój uczuć", Warszawa I. Grochulska - Reedukacja dzieci agresywnych", Warszawa L. Kirwill - Negatywne skutki oddziaływania telewizyjnych scen przemocy na dzieci", Warszawa D. Olweus - Mobbing - Fala przemocy w szkole", Warszawa K. Ostrowska, I. Tatarowicz - Zanim w szkole będzie źle", Warszawa M. Pomianowska - Poradnik wychowawczy" RAABE, Warszawa J. Ranschburg - Lęk, gniew, agresja", Warszawa Z. Sękowska - Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej", Warszawa 1998.