IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 IX Kongres Ekonomistów Polskich Justyna Franc-Dąbrowska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Małgorzata Porada-Rochoń Uniwersytet Szczeciński PROBLEMATYKA NIEWYPŁACALNOŚCI MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W WARUNKACH TURBULENTNEGO OTOCZENIA 1 Streszczenie W opracowaniu podjęto próbę zebrania wyników badań dotyczących niewypłacalności, a także zaproponowano nieco szersze podejście do tego zagadnienia. Przeprowadzono analizy modelowe przedsiębiorstw, które znalazły się w trudnej sytuacji finansowej, aby możliwe było ustalenie determinant niewypłacalności. Zwrócono uwagę na potrzebę szerszego podejścia do problemu badania niewypłacalności małych i średnich przedsiębiorstw, ze względu na turbulentność otoczenia i trudności z odpowiednio wczesnym identyfikowaniem zagrożenia, a zatem krótkim czasem (lub jego brakiem) na reakcję i wdrażanie działań naprawczych. Summary The study attempts to collect results of the research on insolvency and proposes slightly broader approach to the issues. Model analysis of enterprises having difficult financial situation has been performed in order to identify determinants of insolvency. Attention was drawn to the need for wider approach to study of insolvency of small and medium-sized companies due to turbulent environment and difficulty for early identification of risk and therefore a short time (or lack thereof) to react and implement corrective actions. Słowa kluczowe: turbulentne otoczenie, niewypłacalność, małe i średnie przedsiębiorstwa Key words: turbulent environment, insolvency, small land medium enterprises. Wprowadzenie Problematyka niewypłacalności jednocześnie jest tak ważna, jak nie w pełni - z metodycznego punktu widzenia - dookreślona. Z jednej strony wydaje się, że oczywiste jest pojęcie niewypłacalności, z drugiej jednak trudno podać konkretną jego definicję, która nie wzbudzałaby wątpliwości. Drugim problemem z tego obszaru jest kwestia metodycznego podejścia do oceny niewypłacalności przedsiębiorstw, w tym czynników ją kształtujących. Także w tym wypadku wydaje się oczywistym jak niewypłacalność mierzyć, natomiast mając do rozstrzygnięcia sytuację konkretnego podmiotu, pojawiają się wątpliwości. Z tego też powodu za zasadne uznano podjęcie próby ustalenia poglądów na temat niewypłacalności małych i średnich przedsiębiorstw usługowych w turbulentnym otoczeniu, a także podjęto dyskusję z przytoczonymi poglądami. Celem opracowania jest weryfikacja poglądów na temat niewypłacalności oraz propozycja modelu identyfikacji niewypłacalności przedsiębiorstw, na przykładzie sektora małych i średnich przedsiębiorstw usługowych. Aby zrealizować cel opracowania, sformułowano następującą hipotezę badawczą: niewypłacalność jest pojęciem niejednoznacznym i występują trudności z jej zdefiniowaniem. Aby zrealizować cel i zweryfikować hipotezę badawczą przeprowadzono studia literatury, a także zbadano grupę małych i średnich przedsiębiorstw usługowych. Dane do badań dotyczyły okresu Badaniami objęto 9580 przedsiębiorstw, a ponieważ dane ze względu na stałość próby określić można jako panel zbilansowany, a zatem łącznie analizie poddano obserwacji. Dane te obserwowane były w wymiarach przekrojowo-czasowych. Zgromadzone dane opracowano za pomocą analiz modelowych panelowych. Tego typu dane są podwójnie indeksowane poprzez numer obiektu oraz numer jednostki czasu. Obserwacji podlegały wartości zmiennej objaśnianej y oraz wartości K zmiennych objaśniających x, co można zapisać według następującej formuły: {y it; x it1,, x itk} i = 1,, N, t = 1,, T, k = 1,, K, gdzie N - liczba podlegających obserwacji indeksowanych przez i, T - liczba okresów, indeksowanych przez t, K - liczba zmiennych objaśniających. Za zmienną objaśnianą przyjęto poziom kapitału własnego, gdyż jest to kategoria finansowa podstawowa, z punktu widzenia zapewnienia bezpieczeństwa finansowego funkcjonowania przedsiębiorstwa, szczególnie w perspektywie długookresowej. Nawet w sytuacji, w której wątpliwości wzbudza zróżnicowanie podejść do oceny niewypłacalności, poziom kapitału własnego bez wątpienia stanowi podstawowy punkt odniesienia w procedurze badania tego zjawiska. 1 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji numer DEC- 2011/03/B/HS4/

2 A zatem ważnym obszarem analiz jest ustalenie determinant wpływających na poziom kapitału własnego. W małych i średnich przedsiębiorstwach sektora usług. Do oceny jakości modelu zastosowano testy ilorazu wiarygodności oraz zliczeniowy R 2. Aby zidentyfikować czynniki wpływające na poziom kapitału własnego, w grupie przedsiębiorstw, w których stwierdzono nieprawidłowości w ich sytuacji finansowej, zastosowano modele liniowe z efektem stałym typu between. Doboru zmiennych dokonano w oparciu o merytoryczną znajomość badanego zjawiska, a także przeprowadzono ocenę ich współliniowości. Zmienne do modeli dobierano weryfikując je współczynnikiem korelacji Pearsona. Do estymacji modelu zastosowano metodę największej wiarygodności. Przeprowadzono test istotności efektów stałych, a także przeprowadzono weryfikację słuszności wyboru efektów stałych za pomocą testu Hausmana. Obliczenia związane z estymacją modeli wykonano w środowisku R CRA. Problematyka niewypłacalności w literaturze przedmiotu Jak zauważa Antonowicz [2010, s. 5], podstawową przyczyną problemów przedsiębiorstw jest utrata płynności, a z kolei ta druga jest skutkiem narastających opóźnień płatności między przedsiębiorstwami oraz przedsiębiorstwami a klientami. Bez wątpienia jest to przyczyna często podkreślana w publikacjach na temat oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstw, czy też problemów upadłościowych. Zdolność do terminowego regulowania zobowiązań bieżących jest bowiem podstawowym warunkiem trwania na rynku, a także warunkiem niezbędnym dla rozwoju przedsiębiorstw. Przyczyn problemów z płynnością można upatrywać w wielu obszarach funkcjonowania przedsiębiorstw. Mają one jednak różne znaczenie, w zależności od tego, czy dotyczą dużego, czy małego podmiotu, przedsiębiorstwa dojrzałego, czy dopiero wchodzącego na rynek i poszukującego na tym rynku swojego miejsca. Interesujące podejście do determinant płynności zaprezentowali Bruinshoofd i Kool, którzy do głównych czynników zaliczyli następujące: - koszty transakcyjne, - problemy informacyjne, - poziom (bufor) płynnych zapasów oraz hierarchię źródeł finansowania i podkreślili jednocześnie wagę horyzontu czasowego analiz [Bruinshoofd, Kool 2002, s. 1-24]. Z kolei Campello, Graham i Harvey przeprowadzili badania ograniczeń finansowych przedsiębiorstw w warunkach kryzysu, rozpatrując wagę zapasów gotówkowych oraz dostępności kredytów w liniach kredytowych [Campello, Graham, Harvey 2010, s ]. Także więc ci autorzy uznali za podstawowy problem przedsiębiorców w warunkach niestabilnego otoczenia, kwestie zapewnienia płynności, co wielokrotnie podkreślane jest w badaniach dotyczących niewypłacalności. Stawarczyk zwraca uwagę na ważny problem, który skutkuje niewypłacalnością firm rodzinnych. Z jego badań wynika, że przyczyny blisko 50% niewypłacalności tego typu przedsiębiorstw należy upatrywać w nierozwiązanych problemach sukcesji władzy [Stawarczyk 2012, s. 23]. Jest to problem bliski m.in. właścicielom gospodarstw rolniczych, którzy nie mają następców, gdyż wielu potencjalnych następców podejmuje pracę w miastach. Na inną przyczynę niewypłacalności zwrócił uwagę Lehmann, który zauważył, że powodem niewypłacalności może być ryzyko kredytowe, którego skutki mogą być zgubne dla instytucji finansowych [Lehmann 2009, s. 51]. Jeżeli pójdziemy tym tropem dalej, to instytucje finansowe będą próbowały ograniczać tak ryzyko kredytowe, jak i niepożądane jego skutki, a w efekcie dostępność kredytów i pożyczek dla przedsiębiorców będzie automatycznie mniejsza. W konsekwencji, w warunkach zatorów płatniczych, turbulentnego otoczenia i niepewności na rynku, właściciele małych i średnich przedsiębiorstw mogą borykać się z problemami niedoborów kapitałowych, które z kolei mogą prowadzić do ograniczenia ich możliwości rozwoju. To z kolei będzie ograniczało możliwości konkurowania na rynku, płynnego przepływu gotówki i w konsekwencji narastać może problem niewypłacalności. Poruszając problematykę finansowania małych i średnich przedsiębiorstw, Smolarek i Dzieńdziora zwracają uwagę na rolę funduszy poręczeń kredytowych, zabezpieczających zobowiązania w wypadku niewypłacalności przedsiębiorstwa [Smolarek, Dzieńdziora, s. 7-24]. Nie rozwiązuje to jednak problemu niedoborów kapitałowych w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, a zatem nie pozwala na wyeliminowanie zjawiska niewypłacalności (chociaż przy odpowiednim poziomie zabezpieczenia możliwe jest jego ograniczenie). Natomiast z badań ankietowych Gajdy i Jurkiewicza wynika, że niewypłacalność jest jednym, choć nie głównym zagrożeniem funkcjonowania przedsiębiorstw. Autorzy ci, do najważniejszych czynników negatywnie wpływających na funkcjonowanie przedsiębiorstw zaliczyli ogień, kradzież i zniszczenie mienia, natomiast ryzyko powodzi, niewypłacalności kontrahenta, czy przerwy w działalności firmy zaliczyli do ważnych w mniejszym stopniu [Gajda, Jurkiewicz 2010, s. 23]. Na interesujący problem zwrócił uwagę Gołębiowski, który wskazał na to, że niewypłacalność była jednym z elementów "niepowodzenia gospodarczego", które z kolei było identyfikowane negatywnie, a z punktu widzenia rachunkowości oznaczało brak równowagi między aktywami i pasywami w danym czasie [Gołębiowski 2007, s ]. To podejście pozwala na odmienne spojrzenie na problem niewypłacalności, czyli traktowanie niewypłacalności jako zjawiska nie tyle pozytywnego, co już nie tak jednoznacznie negatywnego. W tym miejscu należy podkreślić, że niewypłacalność skutkująca "znikaniem" słabszych podmiotów z rynku może być zjawiskiem pozytywnym, które pozwala na naturalną selekcję przedsiębiorstw, nie będących w stanie sprostać wymaganiom rynkowym. 2

3 Z kolei Stieger wymienia wiele czynników przyczyniających się do wzrostu niewypłacalności małych i średnich przedsiębiorstw, jednak szczególną uwagę przywiązuje do obniżonego popytu krajowego, czego konsekwencją było zmniejszenie poziomu dochodów małych i średnich przedsiębiorstw, a w konsekwencji niewypłacalność [Stieger 2005, s. 354]. To z kolei ściśle związane jest z problemem turbulentnego i często nieprzewidywalnego najbliższego przedsiębiorcom otoczenia rynkowego, co często ogranicza, a nawet uniemożliwia podejmowanie decyzji redukujących ryzyko niewypłacalności. Jednym ze sposobów na zabezpieczanie niewypłacalności jest factoring, o czym szeroko pisze wielu autorów, np. Byczkowska i Czyrka [2011, s ], czy Zawadzki [2006, s ]. Podejmowanie prób zabezpieczenia się przed niewypłacalnością jest o tyle istotne, że - jak wskazuje Okręglicka - problem niewypłacalności dłużnika może przenosić się na pozostałych kontrahentów i w efekcie może występować zjawisko "spirali niewypłacalności" [Okręglicka 2011, s. 256]. W wypadku polskiej gospodarki nie jest to zjawisko nowe, bo jak wskazują wyniki badań Franc-Dąbrowskiej zatory płatnicze od wielu lat doskwierają przedsiębiorcom [Franc-Dąbrowska 2010, ]. A co za tym idzie, w niesprzyjających okolicznościach (a za takie należy uznać ostatnie lata odczuwalnego wpływu kryzysu finansowego) mogą prowadzić do niewypłacalności, a następnie upadłości i bankructwa przedsiębiorstw. Zgodnie z zasadą "duży może więcej", szczególnie dotkliwe konsekwencje nałożenia się problemów z niewypłacalnością i przenoszenia ich na kolejne podmioty (w efekcie "spirali" czy tzw. "efekcie domina"), mogą ponosić przedsiębiorcy z małych i średnich przedsiębiorstw. Szerokie spektrum badań dotyczących sektora małych i średnich przedsiębiorstw zostało zaprezentowane w pracy Zawadzkiej [2009], w której to właśnie autorka skupiła się na problematyce kredytu kupieckiego w tej grupie podmiotów. W tym miejscu należy także przytoczyć spostrzeżenia Damodarana, który zwraca uwagę na interesujące czynniki zagrożenia niewypłacalnością przedsiębiorstw (a które w części dotyczą właśnie problemów zobowiązań, a szerzej struktury kapitału): - niezmienny lub malejący poziom przychodów, - malejące lub ujemne marże, - dezinwestycje, - wysoki poziom wypłat, - dźwignia finansowa [Damodaran 2009, 1-69] Problematyka niewypłacalności jest również ważna z tego względu, że jak wskazują wyniki badań zawarte w Raporcie "Jak uwolnić przedsiębiorczość w Polsce?", stopa odzysku z majątku spółek upadłych w wyniku niewypłacalności jest bardzo niska i wynosi ok. 29%, podczas gdy np. w Singapurze 91%, a w Irlandii 87% [Kantorowicz, Żuk 2008, s. 17]. Z badań wynika także, że 70% przedsiębiorców z małych i średnich podmiotów spotkało się z problemem braku zapłaty za produkty, towary czy usługi, w okresie 6 ostatnich miesięcy funkcjonowania [Raport , s. 6]. Skala zjawiska jest więc bardzo duża, a problemy bardzo szybko mogą dosięgnąć dużej liczby małych i średnich przedsiębiorstw. Mączyńska zwraca uwagę na ważny problem potężnych zawirowań w gospodarce, w których to warunkach silnie odczuwalne są przejawy syndromu gospodarki nietrwałości, a w tych okolicznościach rozważania oparte na prognozach trudno uznać za pewne [Mączyńska 2012, s. 9]. Turbulentność otoczenia może być szczególnie dotkliwa dla przedsiębiorstw ściśle kooperujących z niewielką liczbą kontrahentów. Jak wynika z Raportu: Sektor MSP a problemy z odzyskaniem należności, cechą małych i średnich przedsiębiorstw jest właśnie to, że często funkcjonują współpracując z jednym lub dwoma kontrahentami, natomiast w mniejszym stopniu skupiają się na poszukiwaniu nowych klientów [Raport , s. 4]. W tej sytuacji, gdy mają miejsce nieprzewidziane okoliczności, silne powiązanie kapitałowe z niewielką liczbą kontrahentów, bardzo szybko dotknie właśnie małych i średnich przedsiębiorstw. Każda nieterminowa płatność, "dużo ważąca" w koszyku należności będzie wyraźnie odczuwalna dla właściciela małego podmiotu. W tej sytuacji na skutek "efektu domina" może nastąpić przeniesienie problemów finansowych na kolejne małe i średnie przedsiębiorstwa. Co więcej należy pamiętać, że problem niewypłacalności przedsiębiorstw, w tym szczególnie małych i średnich przedsiębiorstw, ma swoje źródła w kryzysie finansowym, a ten zasadniczo wynika z podejmowania nadmiernego ryzyka celem maksymalizacji zysku w krótkim czasie [Urbanek 2011, s. 1-2]. Dotyczy to tak dużych podmiotów, z rozproszonym akcjonariatem, jak i właścicieli małych i średnich przedsiębiorstw. Co prawda ta druga grupa przedsiębiorców w mniejszym stopniu maksymalizuje zysk w krótkim okresie, jednak jest bardziej wrażliwa na wpływy czynników zewnętrznych - właśnie ze względu na podstawową cechę - małe rozmiary (oraz współcześnie dużą zmienność otoczenia). Jak wskazano na przykładzie wyników badań różnych autorów, problematyka niewypłacalności jest szeroko badana, a do tego rozpatrywana z różnych punktów widzenia. Intuicyjnie można stwierdzić, że wiadomym jest co kryje się pod pojęcie niewypłacalności. Podstawową definicję można przytoczyć za Słownikiem Finansowym, w którym niewypłacalność definiowana jest jako "niemożność terminowego regulowania zobowiązań z powodu braków gotówki" [ W takim ujęciu pojęcie niewypłacalności zasadniczo odpowiada pojęciu utraty płynności finansowej. Pojawia się więc wątpliwość czy są to pojęcia tożsame, czy też może jednak istnieje między nimi zasadnicza różnica. Wobec powyższego warto zwrócić uwagę na to, że niewypłacalność identyfikowana jest z uwzględnieniem dwóch podstawowych obszarów funkcjonowania przedsiębiorstwa: płynności (a więc zdolności do terminowego regulowania zobowiązań) oraz struktury finansowania działalności (zwykle utożsamianej ze strukturą kapitału). W naszej ocenie jest zatem pojęciem szerszym i związanym nie tylko z utratą 3

4 płynności, ale jednocześnie z brakiem zabezpieczenia majątkowego, które po spieniężeniu mogłoby służyć zabezpieczeniu roszczeń wobec przedsiębiorstwa. Wydaje się więc, że niewypłacalność jest pojęciem znacznie szerszym niż tylko to, które wskazuje na brak możliwości regulowania zobowiązań. W tym kontekście należy podkreślić, że problematykę niewypłacalności warto rozpatrywać z punktu widzenia problemów z płynnością finansową, ale jednocześnie powinna ona zostać powiązana z decyzjami dotyczącymi struktury finansowania działalności. Właśnie ze względu na relatywnie nieduże zasoby kapitałowe przedsiębiorców kierujących małymi i średnimi podmiotami, a także współpracę z niedużą liczbą kontrahentów (a więc silne uzależnienie, od jednego, dwóch, czy kilku przedsiębiorców), są oni narażeni na wyższe ryzyko niewypłacalności. W tym miejscu podkreślamy, że niewypłacalność należy traktować jako utratę zdolności do pokrycia zobowiązań spółki z posiadanego majątku, tak o charakterze trwałym, jak i obrotowym. Jest to zgodne z innym podejściem do niewypłacalności, które spotykane jest w praktyce i teorii finansów, gdy identyfikuje się niewypłacalność z utratą płynności w długiej perspektywie czasu. Właśnie dlatego, że rozważa się zdolność (lub brak) do pokrycia wszystkich zobowiązań przedsiębiorstwa tak z aktywów łatwych do spieniężenia w krótkim czasie, jak i aktywów trwałych, których wartość - w razie problemów finansowych przedsiębiorstwa - może ulec znacznemu obniżeniu, a także może okazać się, że nie można ich w ogóle zbyć. Patrząc na niewypłacalność z tej perspektywy, należy zwrócić uwagę na ważną rolę kapitału własnego, którego wartość i udział w strukturze finansowania działalności jest wyznacznikiem bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstwa. W naszej opinii, jest to kapitał, na który należy zwrócić uwagę, właśnie badając problem płynności w ujęciu długookresowym (szczególnie z perspektywy procesów globalizacyjnych i turbulentnego otoczenia). W tym miejscu należy również odnieść się do zasadniczego problemu współczesnej ekonomii - problemów z rzetelną informacją płynącą z danych księgowych. Jak podkreśla Stiglitz, to właśnie dobre standardy i praktyki księgowe mają znaczenie dla zmniejszenia asymetrii i informacji i mogą przyczynić się do lepszego funkcjonowania rynku [Stiglitz 2006, s. 137]. Jest to o tyle istotne, że samo sformalizowane zdefiniowanie niewypłacalności nie będzie wystarczające, jeżeli analiza będzie oparta na niewiarygodnych danych. Ten problem jest szeroko rozpatrywany w odniesieniu do problemów baniek spekulacyjnych, problemów z nadmiernym zadłużeniem nie tylko przedsiębiorstw, czy grup przedsiębiorstw, ale także całych gospodarek poszczególnych państw. Jak pokazuje historia gospodarcza ostatnich kilku lat, to właśnie problemy z wypłacalnością (niewypłacalnością) całych krajów stały się podstawowym czynnikiem rozprzestrzeniania się kryzysu finansowego. W kontekście problematyki niewypłacalności - w tym z uwzględnieniem procesów globalizacyjnych - warto również odnieść się do propozycji Najlepszego, który zaproponował schemat przewidywalności destabilizacji równowagi płatniczej i niewypłacalności międzynarodowej (zaprezentowano na rysunku 1). Najlepszy stwierdził, że kolejne etapy globalizacji cechują się taką skalą turbulencji na rynkach finansowych, że w efekcie pozostaje coraz mniej czasu (a zatem i możliwości) na działania o charakterze wyprzedzającym, czyli pozwalającym na dostosowanie się rządów, w celu zahamowania procesów destabilizacji równowagi zewnętrznej gospodarek [Najlepszy 2013, s. 661]. W naszej ocenie, to schematyczne podejście można z powodzeniem przetransponować na grunt przedsiębiorstw, w tym szczególnie małych i średnich podmiotów. Bowiem postępująca globalizacja powoduje, że małe i średnie przedsiębiorstwa są jednostkowo coraz mniej znaczące w odniesieniu do potężnych podmiotów o zasięgu globalnym, a funkcjonują w tak samo zmiennym otoczeniu. Przedsiębiorcy ci mają zatem znacznie mniej możliwości (w tym szczególnie kapitałowych i stąd taka waga czynników wpływających na poziom i zmienność kapitału własnego) i coraz mniej czasu na podejmowanie działań, które umożliwiłyby im przeciwdziałanie niekorzystnym zjawiskom zewnętrznym. Tak więc również i z tej perspektywy, niewypłacalność wymaga uwzględnienia zarówno problematyki płynności, struktury finansowania, jak również postępujących procesów globalizacyjnych i turbulentnego otoczenia. Oznacza to tyle, że w miarę rozwoju gospodarczego, proste z pozoru pojęcie niewypłacalności, staje się problemem złożonym, zarówno co do całościowego zdefiniowania, a zatem i identyfikowania, a w konsekwencji także i oceny. 4

5 Rysunek 1. Przewidywalność destabilizacji równowagi płatniczej i niewypłacalności międzynarodowej A B Czas na wyprzedzające reakcje C D 0 Kumulacja wiedzy o zagrożeniu wypłacalności międzynarodowej Upadek systemu z Bretton Woods Liberalizacja i deregulacja międzynarodowych rynków finansowych Wzrost intensywności wahań przepływów kapitału Niantycypowane reakcje spowodowane zaskoczeniem Z propozycją Najlepszego dobrze korespondują spostrzeżenia Love i Zaidi, którzy zwrócili uwagę na "łańcuchowe szoki płynności, które w konfrontacji z sytuacją kryzysową mogą przybierać różne kierunki. Przedsiębiorcy, który spotykają się z ograniczeniami finansowania, ze względu na zwiększoną ostrożność w udzielaniu kredytów przez banki, mogą zostać pozbawieni tego źródła finansowania, a następnie za sprawą problemów finansowych tej grupy przedsiębiorstw, kolejne mogą popadać w problemy finansowe. W efekcie sytuacja ta może prowadzić do zaostrzania polityki udzielania kredytu kupieckiego, lub nawet do jego wycofywania, co dalej prowadzić będzie do nakręcania spirali problemów finansowych kolejnych podmiotów [Love, Zaidi 2010, s. 126]. Wyniki badań W tabeli 1 przedstawiono wyniki badań modelowych (model oparty na danych panelowych) małych i średnich przedsiębiorstw usługowych, które zostały zakwalifikowane do podmiotów o niestabilnej sytuacji finansowej. Kwalifikację tę przeprowadzono, na podstawie ich sytuacji finansowej. Szczegółowemu badaniu poddano zatem te przedsiębiorstwa, które wykazywały dysfunkcje finansowe, a ich sytuacja finansowa wskazywała na możliwość - w dalszych niesprzyjających warunkach - nawet wystąpienia niewypłacalności. Tabela 1. Źródło: [Najlepszy 2013, s. 662]. Wyniki badań modelowych dla zmiennej objaśnianej kapitał własny Model: liniowy z efektem stałym typu between Zmienna objaśniana: Kapitał własny Resistant standard errors (robust HAC) Błąd Zmienna Współczynnik t-student p-value Istotność *) standardowy Constans e-05 *** 5

6 Wynik finansowy netto e-13 *** Kapitał < 2.2e-16 *** Środki pieniężne i ekwiwalenty *** Zobowiązania krótkoterminowe * Przychody finansowe Współczynnik detreminacji R 2 = 0,29429 Statystyka F = on 5 and 4220, p-value < 2.22e-16 *) * istotny na poziomie 10% ** * istotny na poziomie 5%, *** * istotny na poziomie 1%. Źródło: Badania własne. W wyniku analiz modelowych stwierdzono, że na poziom kapitału własnego w małych i średnich przedsiębiorstwach usługowych, zakwalifikowanych do grupy podmiotów o zagrożonej sytuacji finansowej wpływają te zmienne, które można zaobserwować także w badaniach innych ekonomistów. Zmienne, które w szczególny sposób należy podkreślić, to przede wszystkim poziom wyniku finansowego, czyli zgodnie z teorią i praktyką finansów, podstawowego składnika zasilającego kapitał własny, jeśli nie zostanie przeznaczony na wypłaty dywidend, premii, czy nagród. Nie bez powodu też tak wielu badaczy analizuje problematykę polityki dywidend i związanych z nią nierozłącznie efektów sygnalizacji i klienteli, a także wpływu tego typu decyzji na kondycję finansową przedsiębiorstw. Kolejną zmienną wartą podkreślenia - w kontekście badania niewypłacalności - jest zmienna środki pieniężne i ich ekwiwalenty. Zgodnie z podstawowym definiowaniem niewypłacalności, to właśnie poziom środków pieniężnych i ich ekwiwalentów jest zmienną uzasadnioną merytorycznie, której poziom i zmiana ma znaczenie dla stabilności finansowej i bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstw w warunkach turbulentnego otoczenia. Nic bowiem nie zabezpiecza bieżącej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa tak dobrze, jak odpowiedni stan środków pieniężnych, który powinien być tym wyższy, im bardziej nieprzewidywalne jest otoczenie przedsiębiorstwa. Kolejną zmienną zasadną, z punktu widzenia rozpatrywanej problematyki jest poziom zobowiązań krótkoterminowych, które również mają zasadniczy wpływ na zagrożenie niewypłacalnością małych i średnich przedsiębiorstw. Z tego krótkiego oglądu zmiennych, które opisują (a więc są istotne statystycznie) zmienną kapitał własny, można stwierdzić, że są one uzasadnione, z punktu widzenia rozpatrywanej problematyki. Dodatkowo, gdyby któraś ze wskazanych zmiennych nie "weszła" do modelu, należałoby poszukiwać przyczyn tego stanu rzeczy, a model należałoby uznać wtedy za niepełny. Można więc stwierdzić, że z merytorycznego punktu widzenia (mając poparcie na wskazane zmienne w literaturze) należy uznać model za poprawnie uwarunkowany. Należy podkreślić także, że model został zweryfikowany z punktu widzenia formalnego, i na tej podstawie uznano, że został właściwie uwarunkowany. Przeprowadzono test Hausmana (chisq = , df = 6, p-value = 4.6e-10), na podstawie które stwierdzono, że bardziej odpowiedni dla danych wyjściowych jest model z efektem stałym. Analizie poddano także problem seryjnej autokorelacji i stwierdzono, że taka nie występuje (Breusch-Godfrey/Wooldridge test: chisq = , df = 5, p-value = ). Kolejnym testem, któremu poddano model, aby zweryfikować jego formalną poprawność, był test Breuscha-Pagana (BP = 4.692, df = 5, p-value = ). Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że nie występuje heteroskedastyczność składnika losowego. Mając powyższe na uwadze, można uznać, że opracowany model jest poprawny z formalnego punktu widzenia, a zatem może stanowić podstawę wnioskowania. Podsumowanie Reasumując, warto przytoczyć słowa Dembinskiego, który stwierdził, że "Podobnie jak część góry lodowej wystająca nad poziom morza, działalność finansowa widoczna i możliwa do zmierzenia opiera się na części zanurzonej w odmętach oceanu, niewidocznej i trudniej poddającej się analizie" [Dembinski 2011, s. 26]. W naszej opinii, tak też sytuacja wygląda w wypadku niewypłacalności, która jest pojęciem szerokim i trudnym do jednoznacznego zdefiniowania, a także zmierzenia. We współczesnej gospodarce jest tak wiele czynników zmiennych, trudnych do przewidzenia, że nie jest łatwe, a często po prostu nie jest możliwe ich zidentyfikowanie, a zatem i przeciwdziałanie im. Uważamy więc, że niewypłacalność należy traktować szerzej, niż tylko jako utratę zdolności do regulowania zobowiązań. Problematykę niewypłacalności należy rozpatrywać całościowo, z uwzględnieniem problemów z płynnością, strukturą kapitałową (a szczególnie zasobami kapitału własnego), ale także z poszukiwaniem czynników zewnętrznych, zaskakujących często przedsiębiorców, a mających swoje źródło w procesach globalizacyjnych i turbulentnym otoczeniu. A to podejście jest zgodne ze spostrzeżeniem Flejterskiego, który stwierdził, że "przemiany strukturalne i instytucjonalne we współczesnych finansach są zbyt skomplikowane aby ująć je w ramy jednej teorii" [Flejterski 2009, s. 230]. Rekomendujemy więc wielostronne rozpatrywanie problematyki niewypłacalności, bez ograniczania jej tylko i wyłącznie do problemów z płynnością małych i średnich przedsiębiorstw usługowych, a szczególną uwagę przedsiębiorcy powinni zwrócić na poziom wyniku finansowego netto, zasoby środków pieniężnych i ich ekwiwalentów oraz poziom zobowiązań krótkoterminowych. W warunkach turbulentnego otoczenia są to bowiem czynniki, które muszą być pod szczególnym nadzorem osób kierujących małymi i średnimi przedsiębiorstwami, tak w krótkiej perspektywie czasu (gotówka i zobowiązania bieżące), jak i dłuższej (poziom zysku czy straty). Bibliografia 6

7 1. Antonowicz P., Procesy upadłościowe przedsiębiorstw w Polsce. Raport z badań, Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce - Związek Pracodawców, Europejski Rejestr Informacji Finansowej - BIG SA, Kruk SA, Warszawa - Gdańsk, 2010 r. 2. Bruinshoofd A., Kool C. The Determinants of Corporate Liquidity in the Netherlands, 2002, dostęp z dnia r. 3. Byczkowska M., Czyrka K., Faktoring jako niekonwencjonalna forma finansowania mikro i małych przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego Nr 637 Ekonomiczne Problemy Usług NR 62, Szczecin 2011 r. 4. Campello, M., Graham J. R., Harvey C. R., The Real Effects of Financial Constraints: Evidence from a Financial Crisis, Journal of Financial Economics 97, Damodaran A., Valuing Distressed and Declining Companies, Stern School of Business, June 2009 Electronic copy available at dostęp z dnia r. 6. Dembinski P. H., Finanse po zawale. Od euforii finansowej do gospodarczego ładu, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2011 r. 7. Flejterski S., Metodologia finansów. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009 r. 8. Franc-Dąbrowska J., Teoretyczne i praktyczne aspekty gospodarowania zyskiem w przedsiębiorstwach rolniczych, Rozprawy Naukowe i Monografie Nr 365, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2010 r. 9. Gajda D., Jurkiewicz T., Ubezpieczenia w sektorze MSP w latach (wyniki badań ankietowych), Wiadomości Ubezpieczeniowe 2/ Gołębiowski G., Twórcza destrukcja jako koncepcja wpływająca na możliwości rozwoju przedsiębiorstw, Prace Naukowe AE we Wrocławiu nr 1152, [red.] W. Pluta, Wrocław 2007 r. 11. Kantorowicz J., Żuk D., Raport: Jak uwolnić przedsiębiorczość w Polsce?, [red.] W. Wojciechowski, Warszawa 2008 r. 12. Lehmann M., Narzędzia wspomagające ocenę wiarygodności kredytowej podmiotów sektora msp. Scoring behawioralny i scoring zysku, Zeszyty Studiów Doktoranckich - Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Zeszyt 46, Poznań 2009 r., dostęp ze strony internetowej, z dnia r. 13. Love I., Zaidi R., Trade Credit, Bank Credit and Financial Crisis, International Review of Finance, 10:1, Mączyńska E., Dysfunkcje gospodarki w kontekście ekonomii kryzysu, , dostęp z dnia r. 15. Najlepszy E., Eskalacja nierównowagi zewnętrznej krajów zadłużonych w warunkach globalnej mobilności kapitału, Ekonomista 5/ Okręglicka M., Kształtowanie należności przez mikroprzedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego Nr 637 Ekonomiczne Problemy Usług NR 62, Szczecin 2011 r. 17. Sektor MSP a problemy z odzyskaniem należności. Raport z badania Integral Collections, Integral Collections Obsługa Wierzytelności dla Firm, Warszawa 2011 r. 18. Smolarek M., Dzieńdziora J., Wybrane zewnętrzne źródła finansowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas, Zarządzanie, Zeszyt 2/2011, [red.] M. Smolarek, Sosnowiec 2011 r. 19. Stawarczyk F. M., Rada w niemieckich firmach rodzinnych, [w] Przedsiębiorczość i zarządzanie tom XIII, zeszyt 8, Firmy rodzinne współczesne wyzwania przedsiębiorczości rodzinnej, Determinanty rozwoju [red.] Marjański A., Społeczna Akademia Nauk, Łódź 2012 r. 20. Stieger K., Niemiecki sektor msp wobec współczesnych problemów ekonomicznych, [w] Funkcjonowanie gospodarki polskiej w warunkach integracji i globalizacji, [red.] D. Kopycińska, Szczecin 2005 r. 21. Stiglitz J. E., Szalone lata dziewięćdziesiąte, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006 r. 22. Urbanek P., Kryzys finansowy a polityka wynagradzania menedżerów, 2011, dostęp z dnia r dostęp z dnia r. 24. Zawadzka D., Determinanty popytu małych przedsiębiorstw na kredyt handlowy, Wydawnictwo: Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009 r. 25. Zawadzki K. M., Praktyczne możliwości wykorzystania faktoringu jako źródła finansowania przedsiębiorstw w Polsce, Pieniądze i Więź - R. 9, nr 4, 2006 r. 7