Zeszyty Naukowe nr 15

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 15 POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE Kraków 2014 Justyna Franc-Dąbrowska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Małgorzata Porada-Rochoń Uniwersytet Szczeciński Problematyka niewypłacalności małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach turbulentnego otoczenia* 1. Wprowadzenie Problematyka niewypłacalności, mimo że jest tak ważna, pozostaje nie w pełni z metodycznego punktu widzenia dookreślona. Z jednej strony wydaje się, że oczywiste jest pojęcie niewypłacalności, z drugiej jednak trudno podać konkretną jego definicję, która nie wzbudzałaby wątpliwości. Drugim problemem z tego obszaru jest kwestia metodycznego podejścia do oceny niewypłacalności przedsiębiorstw, w tym kształtujących ją czynników. Także w tym wypadku oczywisty wydaje się sposób pomiaru niewypłacalności, natomiast w odniesieniu do konkretnego podmiotu pojawiają się wątpliwości. Z tego też powodu za zasadne uznano podjęcie próby ustalenia poglądów na temat niewypłacalności małych i średnich przedsiębiorstw usługowych w turbulentnym otoczeniu, a także podjęto dyskusję z przytoczonymi poglądami. Celem opracowania jest weryfikacja poglądów na temat niewypłacalności oraz zaproponowanie modelu identyfikacji niewypłacalności przedsiębiorstw, na przy- * Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/B/HS4/05503.

2 142 Justyna Franc-Dąbrowska, Małgorzata Porada-Rochoń kładzie sektora małych i średnich przedsiębiorstw usługowych. Aby zrealizować cel opracowania, sformułowano następującą hipotezę badawczą: niewypłacalność jest pojęciem niejednoznacznym i występują trudności z jej zdefiniowaniem. Aby zrealizować cel i zweryfikować hipotezę badawczą, przeprowadzono studia literatury, a także zbadano grupę małych i średnich przedsiębiorstw usługowych. Dane do badań dotyczyły okresu Badaniami objęto 9580 przedsiębiorstw, a ponieważ dane ze względu na stałość próby określić można jako panel zbilansowany, a zatem łącznie analizie poddano obserwacji. Dane te obserwowane były w wymiarach przekrojowo-czasowych. Zgromadzone dane opracowano za pomocą analiz modelowych panelowych. Tego typu dane są podwójnie indeksowane poprzez numer obiektu oraz numer jednostki czasu. Obserwacji podlegały wartości zmiennej objaśnianej y oraz wartości K zmiennych objaśniających x, co można zapisać według następującej formuły: {y it ; x it1,, x itk } i = 1,, N, t = 1,, T, k = 1,, K, gdzie: N liczba obiektów podlegających obserwacji indeksowanych przez i, T liczba okresów indeksowanych przez t, K liczba zmiennych objaśniających. Za zmienną objaśnianą przyjęto poziom kapitału własnego, gdyż jest to kategoria finansowa podstawowa dla zapewnienia bezpieczeństwa finansowego funkcjonowania przedsiębiorstwa, szczególnie w perspektywie długookresowej. Nawet w sytuacji gdy wątpliwości wzbudza zróżnicowanie podejść do oceny niewypłacalności, poziom kapitału własnego bez wątpienia stanowi podstawowy punkt odniesienia w procedurze badania tego zjawiska. A zatem ważnym obszarem analiz jest ustalenie determinant wpływających na poziom kapitału własnego w małych i średnich przedsiębiorstwach sektora usług. Do oceny jakości modelu zastosowano testy ilorazu wiarygodności oraz zliczeniowy R 2. Aby zidentyfikować czynniki wpływające na poziom kapitału własnego, w grupie przedsiębiorstw, w których stwierdzono nieprawidłowości w ich sytuacji finansowej, zastosowano modele liniowe z efektem stałym typu between. Doboru zmiennych dokonano w oparciu o merytoryczną znajomość badanego zjawiska, a także przeprowadzono ocenę ich współliniowości. Zmienne do modeli dobierano, weryfikując je współczynnikiem korelacji Pearsona. Do estymacji modelu zastosowano metodę największej wiarygodności. Przeprowadzono test istotności efektów stałych, a także weryfikację słuszności wyboru efektów stałych za pomocą testu Hausmana. Obliczenia związane z estymacją modeli wykonano w środowisku R CRA.

3 Problematyka niewypłacalności małych i średnich przedsiębiorstw Problematyka niewypłacalności w literaturze przedmiotu Jak zauważa P. Antonowicz, podstawową przyczyną problemów przedsiębiorstw jest utrata płynności, która z kolei jest skutkiem narastających opóźnień płatności między przedsiębiorstwami oraz przedsiębiorstwami a klientami 1. Bez wątpienia ten powód jest często wskazywany w publikacjach na temat oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstw czy problemów upadłościowych. Zdolność do terminowego regulowania zobowiązań bieżących jest bowiem podstawowym warunkiem trwania na rynku, a także warunkiem niezbędnym dla rozwoju przedsiębiorstw. Przyczyn problemów z płynnością można upatrywać w wielu obszarach funkcjonowania przedsiębiorstw. Mają one jednak różne znaczenie, w zależności od tego, czy dotyczą dużego, czy małego podmiotu, przedsiębiorstwa dojrzałego, czy dopiero wchodzącego na rynek i poszukującego na nim swojego miejsca. Interesujące podejście do determinant płynności zaprezentowali A. Bruinshoofd i C. Kool, którzy do głównych czynników zaliczyli: koszty transakcyjne, problemy informacyjne, poziom (bufor) płynnych zapasów oraz hierarchię źródeł finansowania. Podkreślili oni jednocześnie wagę horyzontu czasowego analiz 2. Z kolei M. Campello, J.R. Graham i C.R. Harvey przeprowadzili badania ograniczeń finansowych przedsiębiorstw w warunkach kryzysu, rozpatrując wagę zapasów gotówkowych oraz dostępności kredytów w liniach kredytowych 3. Autorzy ci za podstawowy problem przedsiębiorców w warunkach niestabilnego otoczenia uznali kwestie zapewnienia płynności, co wielokrotnie podkreślane jest w badaniach dotyczących niewypłacalności. F.M. Stawarczyk zwraca uwagę na ważny problem, który skutkuje niewypłacalnością firm rodzinnych. Z jego badań wynika, że przyczyny blisko 50% niewypłacalności tego typu przedsiębiorstw należy upatrywać w nierozwiązanych problemach sukcesji władzy 4. Jest to problem bliski m.in. właścicielom 1 P. Antonowicz, Procesy upadłościowe przedsiębiorstw w Polsce. Raport z badań, Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce Związek Pracodawców, Europejski Rejestr Informacji Finansowej BIG SA, Kruk SA, Warszawa Gdańsk 2010, s A. Bruinshoofd, C. Kool, The Determinants of Corporate Liquidity in the Netherlands, 2002, s. 1 24, (data dostępu: ). 3 M. Campello, J.R. Graham, C.R. Harvey, The Real Effects of Financial Constraints: Evidence from a Financial Crisis, Journal of Financial Economics 2010, vol. 97, s F.M. Stawarczyk, Rada w niemieckich firmach rodzinnych, Przedsiębiorczość i Zarządzanie, t. XIII, z. 8, Firmy rodzinne współczesne wyzwania przedsiębiorczości rodzinnej. Determinanty rozwoju, red. A. Marjański, Społeczna Akademia Nauk, Łódź 2012, s. 23.

4 144 Justyna Franc-Dąbrowska, Małgorzata Porada-Rochoń gospodarstw rolniczych, którzy nie mają kontynuatorów, gdyż wielu potencjalnych następców podejmuje pracę w miastach. Na inną przyczynę niewypłacalności zwrócił uwagę M. Lehmann, który zauważył, że powodem niewypłacalności może być ryzyko kredytowe, którego skutki mogą być zgubne dla instytucji finansowych 5. Zgodnie z tym tokiem rozumowania instytucje finansowe będą próbowały ograniczać zarówno ryzyko kredytowe, jak i jego niepożądane skutki, a w efekcie dostępność kredytów i pożyczek dla przedsiębiorców będzie automatycznie mniejsza. W konsekwencji, w warunkach zatorów płatniczych, turbulentnego otoczenia i niepewności na rynku, właściciele małych i średnich przedsiębiorstw mogą borykać się z problemami niedoborów kapitałowych, które z kolei mogą prowadzić do ograniczenia ich możliwości rozwoju. To z kolei będzie ograniczało możliwości konkurowania na rynku, płynnego przepływu gotówki i w konsekwencji może narastać problem niewypłacalności. Poruszając problematykę finansowania małych i średnich przedsiębiorstw, M. Smolarek i J. Dzieńdziora zwracają uwagę na rolę funduszy poręczeń kredytowych, zabezpieczających zobowiązania w wypadku niewypłacalności przedsiębiorstwa 6. Nie rozwiązuje to jednak problemu niedoborów kapitałowych w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, a zatem nie pozwala na wyeliminowanie zjawiska niewypłacalności (chociaż przy odpowiednim poziomie zabezpieczenia możliwe jest jego ograniczenie). Natomiast z badań ankietowych D. Gajdy i T. Jurkiewicza wynika, że niewypłacalność jest jednym, choć nie głównym zagrożeniem funkcjonowania przedsiębiorstw. Autorzy ci do najważniejszych czynników negatywnie wpływających na funkcjonowanie przedsiębiorstw zaliczyli ogień, kradzież i zniszczenie mienia, natomiast ryzyko powodzi, niewypłacalności kontrahenta czy przerwy w działalności firmy zakwalifikowali do mniej ważnych 7. Na interesujący problem zwrócił uwagę G. Gołębiowski, który wskazał na to, że niewypłacalność była jednym z elementów niepowodzenia gospodarczego, które z kolei było identyfikowane negatywnie, a z punktu widzenia rachunkowości oznaczało brak równowagi między aktywami i pasywami w danym czasie 8. 5 M. Lehmann, Narzędzia wspomagające ocenę wiarygodności kredytowej podmiotów sektora MSP. Scoring behawioralny i scoring zysku, Zeszyty Studiów Doktoranckich Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, z. 46, Poznań 2009, s M. Smolarek, J. Dzieńdziora, Wybrane zewnętrzne źródła finansowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas, Zarządzanie, z. 2/2011, red. M. Smolarek, Sosnowiec 2011, s D. Gajda, T. Jurkiewicz, Ubezpieczenia w sektorze MSP w latach (wyniki badań ankietowych), Wiadomości Ubezpieczeniowe 2010, nr 2, s G. Gołębiowski, Twórcza destrukcja jako koncepcja wpływająca na możliwości rozwoju przedsiębiorstw, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1152, red. W. Pluta, Wrocław 2007, s

5 Problematyka niewypłacalności małych i średnich przedsiębiorstw To podejście pozwala na odmienne spojrzenie na problem niewypłacalności, czyli traktowanie niewypłacalności jako zjawiska nie tyle pozytywnego, ile już nie tak jednoznacznie negatywnego. W tym miejscu należy podkreślić, że niewypłacalność skutkująca wycofywaniem się słabszych podmiotów z rynku może być zjawiskiem pozytywnym, które pozwala na naturalną selekcję przedsiębiorstw niebędących w stanie sprostać wymaganiom rynkowym. Z kolei K. Stieger wymienia wiele czynników przyczyniających się do wzrostu niewypłacalności małych i średnich przedsiębiorstw, szczególną jednak wagę przywiązuje do obniżonego popytu krajowego, czego konsekwencją było zmniejszenie poziomu dochodów małych i średnich przedsiębiorstw, a w konsekwencji niewypłacalność 9. To z kolei ściśle związane jest z problemem turbulentnego i często nieprzewidywalnego najbliższego przedsiębiorcom otoczenia rynkowego, co często ogranicza, a nawet uniemożliwia podejmowanie decyzji redukujących ryzyko niewypłacalności. Jednym ze sposobów zabezpieczania niewypłacalności jest faktoring, o czym szeroko pisze wielu autorów 10. Podejmowanie prób zabezpieczenia się przed niewypłacalnością jest o tyle istotne, że jak wskazuje M. Okręglicka problem niewypłacalności dłużnika może przenosić się na pozostałych kontrahentów i w efekcie może występować zjawisko spirali niewypłacalności 11. W wypadku polskiej gospodarki nie jest to zjawisko nowe, bo jak wskazują wyniki badań J. Franc-Dąbrowskiej zatory płatnicze od wielu lat doskwierają przedsiębiorcom 12. W niesprzyjających okolicznościach (a za takie należy uznać ostatnie lata odczuwalnego wpływu kryzysu finansowego) mogą prowadzić do niewypłacalności, a następnie upadłości i bankructwa przedsiębiorstw. Zgodnie z zasadą duży może więcej szczególnie dotkliwe konsekwencje nałożenia się problemów z niewypłacalnością i przenoszenia ich na kolejne podmioty (w efekcie spirali czy tzw. efekcie domina) mogą ponosić przedsiębiorcy z małych i średnich przedsiębiorstw. Szerokie spektrum badań dotyczących sektora małych 9 K. Stieger, Niemiecki sektor MSP wobec współczesnych problemów ekonomicznych [w:] Funkcjonowanie gospodarki polskiej w warunkach integracji i globalizacji, red. D. Kopycińska, Szczecin 2005, s Przykładowo: M. Byczkowska, K. Czyrka, Faktoring jako niekonwencjonalna forma finansowania mikro i małych przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 637, Ekonomiczne Problemy Usług, nr 62, Szczecin 2011, s ; K.M. Zawadzki, Praktyczne możliwości wykorzystania faktoringu jako źródła finansowania przedsiębiorstw w Polsce, Pieniądze i Więź 2006, r. 9, nr 4, s M. Okręglicka, Kształtowanie należności przez mikroprzedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 637, Ekonomiczne Problemy Usług, nr 62, Szczecin 2011, s J. Franc-Dąbrowska, Teoretyczne i praktyczne aspekty gospodarowania zyskiem w przedsiębiorstwach rolniczych, Rozprawy Naukowe i Monografie, nr 365, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2010, s

6 146 Justyna Franc-Dąbrowska, Małgorzata Porada-Rochoń i średnich przedsiębiorstw zostało zaprezentowane w pracy D. Zawadzkiej, która skupiła się na problematyce kredytu kupieckiego w tej grupie podmiotów 13. W tym miejscu należy także przytoczyć spostrzeżenia A. Damodarana, który zwraca uwagę na interesujące czynniki zagrożenia niewypłacalnością przedsiębiorstw (a które w części dotyczą właśnie problemów zobowiązań, a szerzej struktury kapitału) 14 : niezmienny lub malejący poziom przychodów, malejące lub ujemne marże, dezinwestycje, wysoki poziom wypłat, dźwignia finansowa. Problematyka niewypłacalności jest również ważna z tego względu, że jak wskazują wyniki badań zawarte w Raporcie: Jak uwolnić przedsiębiorczość w Polsce?, stopa odzysku z majątku spółek upadłych w wyniku niewypłacalności jest bardzo niska i wynosi ok. 29%, podczas gdy np. w Singapurze 91%, a w Irlandii 87% 15. Z badań wynika także, że 70% przedsiębiorców z małych i średnich podmiotów spotkało się z problemem braku zapłaty za produkty, towary czy usługi, w okresie ostatnich sześciu miesięcy funkcjonowania 16. Skala zjawiska jest więc bardzo duża, a problemy szybko mogą dosięgnąć dużej liczby małych i średnich przedsiębiorstw. E. Mączyńska zwraca uwagę na ważny problem potężnych zawirowań w gospodarce, w których to warunkach silnie odczuwalne są przejawy syndromu gospodarki nietrwałości, a w tych okolicznościach rozważania oparte na prognozach trudno uznać za pewne 17. Turbulentność otoczenia może być szczególnie dotkliwa dla przedsiębiorstw ściśle kooperujących z niewielką liczbą kontrahentów. Jak wynika z raportu: Sektor MSP a problemy z odzyskaniem należności, cechą małych i średnich przedsiębiorstw jest właśnie to, że często funkcjonują, współpracując z jednym lub dwoma kontrahentami, natomiast w mniejszym stopniu skupiają się na poszukiwaniu nowych klientów 18. W tej sytuacji, gdy mają 13 D. Zawadzka, Determinanty popytu małych przedsiębiorstw na kredyt handlowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań A. Damodaran, Valuing Distressed and Declining Companies, Stern School of Business, June 2009, (data dostępu: ). 15 J. Kantorowicz, D. Żuk, Raport: Jak uwolnić przedsiębiorczość w Polsce? red. W. Wojciechowski, Warszawa 2008, s Ibidem, s E. Mączyńska, Dysfunkcje gospodarki w kontekście ekonomii kryzysu, pl/250_artykuly_i_opinie.html, 2012, s. 9 (data dostępu: ). 18 Sektor MSP a problemy z odzyskaniem należności. Raport z badania Integral Collections, Integral Collections. Obsługa Wierzytelności dla Firm, Warszawa 2011, s. 4.

7 Problematyka niewypłacalności małych i średnich przedsiębiorstw miejsce nieprzewidziane okoliczności, konsekwencje silnego powiązania kapitałowego z niewielką liczbą kontrahentów bardzo szybko dotkną właśnie małych i średnich przedsiębiorstw. Każda nieterminowa płatność będzie wyraźnie odczuwalna dla właściciela małego podmiotu. W tej sytuacji na skutek efektu domina może nastąpić przeniesienie problemów finansowych na kolejne małe i średnie przedsiębiorstwa. Co więcej, należy pamiętać, że problem niewypłacalności przedsiębiorstw, w tym szczególnie małych i średnich, ma swoje źródła w kryzysie finansowym, a ten zasadniczo wynika z podejmowania nadmiernego ryzyka celem maksymalizacji zysku w krótkim czasie 19. Dotyczy to dużych podmiotów, z rozproszonym akcjonariatem, jak i właścicieli małych i średnich przedsiębiorstw. Co prawda ta druga grupa przedsiębiorców w mniejszym stopniu maksymalizuje zysk w krótkim okresie, jest jednak bardziej wrażliwa na wpływy czynników zewnętrznych właśnie ze względu na podstawową cechę, tj. małe rozmiary (oraz współcześnie dużą zmienność otoczenia). Jak wskazano na przykładzie wyników badań różnych autorów, problematyka niewypłacalności jest szeroko badana, a do tego rozpatrywana z różnych punktów widzenia. Intuicyjnie można stwierdzić, że wiadomo, co kryje się pod pojęciem niewypłacalności. Podstawową jego definicję można przytoczyć za Słownikiem finansowym, w którym niewypłacalność definiowana jest jako niemożność terminowego regulowania zobowiązań z powodu braków gotówki 20. W takim ujęciu pojęcie niewypłacalności zasadniczo odpowiada pojęciu utraty płynności finansowej. Pojawia się więc wątpliwość, czy są to pojęcia tożsame, czy też istnieje między nimi różnica. Wobec powyższego warto zwrócić uwagę na to, że niewypłacalność identyfikowana jest z uwzględnieniem dwóch podstawowych obszarów funkcjonowania przedsiębiorstwa: płynności (a więc zdolności do terminowego regulowania zobowiązań) oraz struktury finansowania działalności (zwykle utożsamianej ze strukturą kapitału). Niewypłacalność jest zatem pojęciem szerszym i związanym nie tylko z utratą płynności, ale jednocześnie z brakiem zabezpieczenia majątkowego, które po spieniężeniu mogłoby służyć zabezpieczeniu roszczeń wobec przedsiębiorstwa. Wydaje się więc, że niewypłacalność jest pojęciem znacznie szerszym niż tylko to, które wskazuje na brak możliwości regulowania zobowiązań. W tym kontekście należy podkreślić, że problematykę niewypłacalności warto rozpatrywać, odnosząc się do problemów z płynnością finansową, ale jednocześnie powinna ona zostać powiązana z decyzjami dotyczącymi struktury finansowania działalności. Właśnie ze 19 P. Urbanek, Kryzys finansowy a polityka wynagradzania menedżerów, 2011, s. 1 2, (data dostępu: ) (data dostępu: ).

8 148 Justyna Franc-Dąbrowska, Małgorzata Porada-Rochoń względu na relatywnie nieduże zasoby kapitałowe przedsiębiorców kierujących małymi i średnimi podmiotami, a także współpracę z niedużą liczbą kontrahentów (a więc silne uzależnienie od jednego, dwóch czy kilku przedsiębiorców), są oni narażeni na wyższe ryzyko niewypłacalności. W tym miejscu warto podkreślić, że niewypłacalność należy traktować jako utratę zdolności do pokrycia zobowiązań spółki z posiadanego majątku, zarówno o charakterze trwałym, jak i obrotowym. Jest to zgodne z innym podejściem do niewypłacalności, które spotykane jest w praktyce i teorii finansów, gdy identyfikuje się niewypłacalność z utratą płynności w długiej perspektywie. Właśnie dlatego, że rozważa się zdolność (lub jej brak) do pokrycia wszystkich zobowiązań przedsiębiorstwa z aktywów łatwych do spieniężenia w krótkim czasie, jak też aktywów trwałych, których wartość w razie problemów finansowych przedsiębiorstwa może ulec znacznemu obniżeniu, albo też nie można ich w ogóle zbyć. Patrząc na niewypłacalność z tej perspektywy, należy zwrócić uwagę na ważną rolę kapitału własnego, którego wartość i udział w strukturze finansowania działalności jest wyznacznikiem bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstwa. W opinii autorek opracowania jest to kapitał, na który należy zwrócić uwagę, badając problem płynności w ujęciu długookresowym (szczególnie z perspektywy procesów globalizacyjnych i turbulentnego otoczenia). W tym miejscu należy również odnieść się do zasadniczego zagadnienia współczesnej ekonomii problemów z rzetelną informacją płynącą z danych księgowych. Jak podkreśla J.E. Stiglitz, to właśnie dobre standardy i praktyki księgowe mają znaczenie dla zmniejszenia asymetrii i informacji i mogą przyczynić się do lepszego funkcjonowania rynku 21. Jest to o tyle istotne, że samo sformalizowane zdefiniowanie niewypłacalności nie będzie wystarczające, jeżeli analiza będzie oparta na niewiarygodnych danych. Ten aspekt jest szeroko rozpatrywany w odniesieniu do problemów baniek spekulacyjnych, problemów z nadmiernym zadłużeniem nie tylko przedsiębiorstw czy grup przedsiębiorstw, ale także całych gospodarek poszczególnych państw. Jak pokazuje historia gospodarcza ostatnich kilku lat, to właśnie problemy z wypłacalnością (niewypłacalnością) całych krajów stały się podstawowym czynnikiem rozprzestrzeniania się kryzysu finansowego. W kontekście problematyki niewypłacalności w tym z uwzględnieniem procesów globalizacyjnych warto również odnieść się do propozycji E. Najlepszego, który zaproponował schemat przewidywalności destabilizacji równowagi płatniczej i niewypłacalności międzynarodowej (rys. 1). Stwierdził on, że kolejne etapy globalizacji cechują się taką skalą turbulencji na rynkach finansowych, że w efekcie pozostaje coraz mniej czasu (a zatem i możliwości) na działania o cha- 21 J.E. Stiglitz, Szalone lata dziewięćdziesiąte, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 137.

9 Problematyka niewypłacalności małych i średnich przedsiębiorstw A B Czas na wyprzedzające reakcje C X 0 Kumulacja wiedzy o zagrożeniu wypłacalności międzynarodowej D Upadek systemu z Bretton Woods Liberalizacja i deregulacja międzynarodowych rynków finansowych Wzrost intensywności wahań przepływów kapitału Nieantycypowane reakcje spowodowane zaskoczeniem Rys. 1. Przewidywalność destabilizacji równowagi płatniczej i niewypłacalności międzynarodowej Źródło: E. Najlepszy, Eskalacja nierównowagi zewnętrznej krajów zadłużonych w warunkach globalnej mobilności kapitału, Ekonomista 2013, nr 5, s rakterze wyprzedzającym, czyli pozwalające na dostosowanie się rządów w celu zahamowania procesów destabilizacji równowagi zewnętrznej gospodarek 22. To schematyczne podejście można z powodzeniem przetransponować na grunt przedsiębiorstw, w tym szczególnie małych i średnich podmiotów. Postępująca globalizacja powoduje bowiem, że małe i średnie przedsiębiorstwa są jednostkowo coraz mniej znaczące w odniesieniu do potężnych podmiotów o zasięgu globalnym, a funkcjonują w tak samo zmiennym otoczeniu. Przedsiębiorcy ci mają zatem znacznie mniej możliwości (w tym szczególnie kapitałowych i stąd taka waga czynników wpływających na poziom i zmienność kapitału własnego) i coraz mniej czasu na podejmowanie działań, które umożliwiłyby im przeciwdziałanie niekorzystnym zjawiskom zewnętrznym. Tak więc również z tej perspektywy niewypłacalność wymaga uwzględnienia zarówno problematyki płynności, struktury finansowania, jak również postępujących procesów globalizacyjnych 22 E. Najlepszy, Eskalacja nierównowagi zewnętrznej krajów zadłużonych w warunkach globalnej mobilności kapitału, Ekonomista 2013, nr 5, s. 661.

10 150 Justyna Franc-Dąbrowska, Małgorzata Porada-Rochoń i turbulentnego otoczenia. Oznacza to, że w miarę rozwoju gospodarczego proste z pozoru pojęcie niewypłacalności staje się problemem złożonym, zarówno co do całościowego zdefiniowania, a zatem i identyfikowania, jak i oceny. Z propozycją E. Najlepszego dobrze korespondują spostrzeżenia, jakie poczynili I. Love i R. Zaidi, którzy zwrócili uwagę na łańcuchowe szoki płynności, które w konfrontacji z sytuacją kryzysową mogą przybierać różne kierunki. Przedsiębiorcy, którzy spotykają się z ograniczeniami finansowania, ze względu na zwiększoną ostrożność w udzielaniu kredytów przez banki mogą zostać pozbawieni tego źródła finansowania, a następnie za sprawą problemów finansowych tej grupy przedsiębiorstw kolejne podmioty mogą popadać w problemy finansowe. W efekcie sytuacja ta może prowadzić do zaostrzania polityki udzielania kredytu kupieckiego, lub nawet do jego wycofywania, co dalej prowadzić będzie do nakręcania spirali problemów finansowych kolejnych podmiotów Wyniki badań W tabeli 1 przedstawiono wyniki badań modelowych (model oparty na danych panelowych) małych i średnich przedsiębiorstw usługowych, które zostały zakwalifikowane do podmiotów o niestabilnej sytuacji finansowej. Kwalifikację tę przeprowadzono na podstawie ich sytuacji finansowej. Szczegółowemu badaniu poddano zatem te przedsiębiorstwa, które wykazywały dysfunkcje finansowe, a ich sytuacja finansowa wskazywała na możliwość w dalszych niesprzyjających warunkach nawet wystąpienia niewypłacalności. W wyniku analiz modelowych stwierdzono, że na poziom kapitału własnego w małych i średnich przedsiębiorstwach usługowych zakwalifikowanych do grupy podmiotów o zagrożonej sytuacji finansowej wpływają te zmienne, które można zaobserwować także w badaniach innych ekonomistów. Zmienne, na które szczególnie należy zwrócić uwagę, to przede wszystkim poziom wyniku finansowego, czyli zgodnie z teorią i praktyką finansów podstawowego składnika zasilającego kapitał własny, jeśli nie zostanie przeznaczony na wypłaty dywidend, premii czy nagród. Nie bez powodu też tak wielu badaczy analizuje problematykę polityki dywidend i związanych z nią nierozłącznie efektów sygnalizacji i klienteli, a także wpływu tego typu decyzji na kondycję finansową przedsiębiorstw. Kolejną zmienną wartą uwagi w kontekście badania niewypłacalności są środki pieniężne i ich ekwiwalenty. Zgodnie z podstawowym definiowaniem niewypłacalności to właśnie poziom środków pieniężnych i ich ekwiwalentów jest zmienną 23 I. Love, R. Zaidi, Trade Credit, Bank Credit and Financial Crisis, International Review of Finance 2010, vol. 10, nr 1, s. 126.

11 Problematyka niewypłacalności małych i średnich przedsiębiorstw Tabela 1. Wyniki badań modelowych dla zmiennej objaśnianej kapitał własny Zmienna Model: liniowy z efektem stałym typu between Zmienna objaśniana: kapitał własny Resistant standard errors (robust HAC) Współczynnik Błąd standardowy t-student p-value Istotność Constans 50, , ,0293 5,692e-05 *** Wynik finansowy netto 3, , ,2948 3,555e-13 *** Kapitał 1, , ,1328 < 2,2e-16 *** Środki pieniężne i ekwiwalenty 0, , ,1029 0, *** Zobowiązania krótkoterminowe 0, , ,0706 0, * Przychody finansowe 0, , ,7052 0, Współczynnik detreminacji R 2 = 0,29429 Statystyka F = 351,956 (5; 4220), p-value < 2,22e 16 * istotny na poziomie 10%, ** istotny na poziomie 5%, *** istotny na poziomie 1%. Źródło: badania własne. uzasadnioną merytorycznie, której poziom i zmiana ma znaczenie dla stabilności finansowej i bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstw w warunkach turbulentnego otoczenia. Nic bowiem nie zabezpiecza bieżącej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa tak dobrze, jak odpowiedni stan środków pieniężnych, który powinien być tym wyższy, im bardziej nieprzewidywalne jest otoczenie przedsiębiorstwa. Ważną zmienną w omawianym kontekście jest poziom zobowiązań krótkoterminowych, które również mają zasadniczy wpływ na zagrożenie niewypłacalnością małych i średnich przedsiębiorstw. Z przedstawionego krótkiego oglądu zmiennych, które opisują zmienną kapitał własny, a więc są istotne statystycznie, można stwierdzić, że ich uwzględnienie jest uzasadnione w odniesieniu do rozpatrywanej problematyki. Ponadto, gdyby któraś ze wskazanych zmiennych nie została użyta w modelu, należałoby poszukiwać przyczyn tego stanu rzeczy, a model należałoby uznać wtedy za niepełny. Można więc stwierdzić, że z merytorycznego punktu widzenia, opierając się na zmiennych wskazanych w literaturze, należy uznać model za poprawnie uwarunkowany. Należy także podkreślić, że model został formalnie zweryfikowany i na tej podstawie uznano, że został właściwie uwarunkowany. Przeprowadzono test Haus mana (chisq = 55,0166, df = 6, p-value = 4,6e 10), na podstawie którego stwierdzono, że bardziej odpowiedni dla danych wyjściowych jest model z efektem stałym. Analizie poddano także problem seryjnej autokorelacji i stwierdzono, że taka nie występuje (test Breuscha-Godfreya/Wooldridge a: chisq = 0,9442, df = 5, p-value = 0,9669). Kolejnym testem, któremu poddano model, aby

12 152 Justyna Franc-Dąbrowska, Małgorzata Porada-Rochoń zweryfikować jego formalną poprawność, był test Breuscha-Pagana (BP = 4,692, df = 5, p-value = 0,4546). Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że nie występuje heteroskedastyczność składnika losowego. Mając powyższe na uwadze, można uznać, że opracowany model jest poprawny pod względem formalnym, a zatem może stanowić podstawę wnioskowania. 4. Podsumowanie Reasumując, warto przytoczyć słowa P.H. Dembinskiego, który stwierdził, że Podobnie jak część góry lodowej wystająca nad poziom morza, działalność finansowa widoczna i możliwa do zmierzenia opiera się na części zanurzonej w odmętach oceanu, niewidocznej i trudniej poddającej się analizie 24. Podobnie sytuacja wygląda w wypadku niewypłacalności, która jest pojęciem szerokim i trudnym do jednoznacznego zdefiniowania, a także zmierzenia. We współczesnej gospodarce jest tak wiele czynników zmiennych, trudnych do przewidzenia, że nie jest łatwe, a często po prostu nie jest możliwe ich zidentyfikowanie, a zatem i przeciwdziałanie im. Niewypłacalność należy zatem traktować szerzej niż tylko jako utratę zdolności do regulowania zobowiązań. Problematykę niewypłacalności należy rozpatrywać całościowo, z uwzględnieniem problemów z płynnością, strukturą kapitałową (a szczególnie zasobami kapitału własnego), ale także z poszukiwaniem czynników zewnętrznych, zaskakujących często przedsiębiorców, a mających swoje źródło w procesach globalizacyjnych i turbulentnym otoczeniu. Takie podejście jest zgodne ze spostrzeżeniem S. Flejterskiego, który stwierdził, że przemiany strukturalne i instytucjonalne we współczesnych finansach są zbyt skomplikowane, aby ująć je w ramy jednej teorii 25. Autorki niniejszej pracy rekomendują więc wielostronne rozpatrywanie problematyki niewypłacalności, bez ograniczania jej tylko i wyłącznie do problemów z płynnością małych i średnich przedsiębiorstw usługowych. Szczególną uwagę przedsiębiorcy powinni zwrócić na poziom wyniku finansowego netto, zasoby środków pieniężnych i ich ekwiwalentów oraz poziom zobowiązań krótkoterminowych. W warunkach turbulentnego otoczenia są to bowiem czynniki, które muszą pozostawać pod szczególnym nadzorem osób kierujących małymi i średnimi przedsiębiorstwami, zarówno w krótkiej perspektywie (gotówka i zobowiązania bieżące), jak i dłuższym okresie (poziom zysku czy straty). 24 P.H. Dembinski, Finanse po zawale. Od euforii finansowej do gospodarczego ładu, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2011, s S. Flejterski, Metodologia finansów. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 230.

13 Problematyka niewypłacalności małych i średnich przedsiębiorstw Literatura Antonowicz P., Procesy upadłościowe przedsiębiorstw w Polsce. Raport z badań, Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce Związek Pracodawców, Europejski Rejestr Informacji Finansowej BIG SA, Kruk SA, Warszawa Gdańsk Bruinshoofd A., Kool C., The Determinants of Corporate Liquidity in the Netherlands, 2002, (data dostępu: ). Byczkowska M., Czyrka K., Faktoring jako niekonwencjonalna forma finansowania mikro i małych przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 637, Ekonomiczne Problemy Usług, nr 62, Szczecin Campello M., Graham J.R., Harvey C.R., The Real Effects of Financial Constraints: Evidence from a Financial Crisis, Journal of Financial Economics 2010, vol. 97. Damodaran A., Valuing Distressed and Declining Companies, Stern School of Business, June 2009, (data dostępu: ). Dembinski P.H., Finanse po zawale. Od euforii finansowej do gospodarczego ładu, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa Flejterski S., Metodologia finansów. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Franc-Dąbrowska J., Teoretyczne i praktyczne aspekty gospodarowania zyskiem w przedsiębiorstwach rolniczych, Rozprawy Naukowe i Monografie, nr 365, Wydawnictwo SGGW, Warszawa Gajda D., Jurkiewicz T., Ubezpieczenia w sektorze MSP w latach (wyniki badań ankietowych), Wiadomości Ubezpieczeniowe 2010, nr 2. Gołębiowski G., Twórcza destrukcja jako koncepcja wpływająca na możliwości rozwoju przedsiębiorstw, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 1152, red. W. Pluta, Wrocław Kantorowicz J., Żuk D., Raport: Jak uwolnić przedsiębiorczość w Polsce? red. W. Wojciechowski, Warszawa Lehmann M., Narzędzia wspomagające ocenę wiarygodności kredytowej podmiotów sektora MSP. Scoring behawioralny i scoring zysku, Zeszyty Studiów Doktoranckich Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, z. 46, Poznań Love I., Zaidi R., Trade Credit, Bank Credit and Financial Crisis, International Review of Finance 2010, vol. 10, nr 1. Mączyńska E., Dysfunkcje gospodarki w kontekście ekonomii kryzysu, pl/250_artykuly_i_opinie.html, 2012 (data dostępu: ). Najlepszy E., Eskalacja nierównowagi zewnętrznej krajów zadłużonych w warunkach globalnej mobilności kapitału, Ekonomista 2013, nr 5. Okręglicka M., Kształtowanie należności przez mikroprzedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 637, Ekonomiczne Problemy Usług, nr 62, Szczecin Sektor MSP a problemy z odzyskaniem należności. Raport z badania Integral Collections, Integral Collections. Obsługa Wierzytelności dla Firm, Warszawa 2011.

14 154 Justyna Franc-Dąbrowska, Małgorzata Porada-Rochoń Smolarek M., Dzieńdziora J., Wybrane zewnętrzne źródła finansowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas, Zarządzanie, z. 2/2011, red. M. Smolarek, Sosnowiec Stawarczyk F.M., Rada w niemieckich firmach rodzinnych, Przedsiębiorczość i Zarządzanie, t. XIII, z. 8, Firmy rodzinne współczesne wyzwania przedsiębiorczości rodzinnej. Determinanty rozwoju, red. A. Marjański, Społeczna Akademia Nauk, Łódź Stieger K., Niemiecki sektor MSP wobec współczesnych problemów ekonomicznych [w:] Funkcjonowanie gospodarki polskiej w warunkach integracji i globalizacji, red. D. Kopycińska, Szczecin Stiglitz J.E., Szalone lata dziewięćdziesiąte, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Urbanek P., Kryzys finansowy a polityka wynagradzania menedżerów, 2011, pte.pl/250_artykuly_i_opinie.html (data dostępu: ). Zawadzka D., Determinanty popytu małych przedsiębiorstw na kredyt handlowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań Zawadzki K.M., Praktyczne możliwości wykorzystania faktoringu jako źródła finansowania przedsiębiorstw w Polsce, Pieniądze i Więź 2006, r. 9, nr 4. Insolvency of Small and Medium-sized Enterprises in a Turbulent Environment The paper presents a literature review of insolvency studies, proposing a broader approach. Model analyses were conducted for companies in financial difficulties to establish the determinants of insolvency. It has been found that it is necessary to develop a more comprehensive paradigm for studying insolvency in small and medium-sized enterprises due to the turbulent environment in which they function and because of the problems with early identification of threats, entailing a very short time, or indeed no time at all, for an appropriate reaction and implementation of remedial measures. Justyna Franc-Dąbrowska doktor habilitowany, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk Ekonomicznych, Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw. Zainteresowania naukowo-badawcze: finanse przedsiębiorstw rolniczych, zarządzanie przez wartość dla właścicieli, metodyczne aspekty w nauce finansów, gospodarowanie zyskiem w przedsiębiorstwach. justyna_franc_dabrowska@sggw.pl Małgorzata Porada-Rochoń doktor habilitowany, Uniwersytet Szczeciński, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług, Katedra Ekonomiki Przedsiębiorstw. Zainteresowania naukowo-badawcze: finanse, procesy dostosowawcze i bankructwa, międzynarodowe rynki finansowe. malgorzata.rochon@wzieu.pl