przejście od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki wolnorynkowej naturalizacja zatrudnienia, stagnacja a aktywność na rynku pracy

Transkrypt

1 1 WSPÓŁCZESNY RYNEK PRACY zmiany w strukturze rynku pracy elastyczność, dynamizm, nieprzewidywalność brak długoterminowych perspektyw nowa koncepcja pracy i kariery elastyczne formy zatrudnienia organizacja ucząca się przejście od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki wolnorynkowej naturalizacja zatrudnienia, stagnacja a aktywność na rynku pracy W okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej i gospodarki centralnie planowanej pracę miał każdy; po skończeniu odpowiedniego wieku czy typu szkoły mógł liczyć na zatrudnienie. Praca przeszła transformację od dobra naturalnego do dobra cennego. Jan Poleszczuk definiuje pojęcie naturalizacji zatrudnienia, które funkcjonowało w okresie PRL-u. Zjawisko to według autora odnosi się do przekonania, że praca należy się każdemu, w dodatku posiadanie jej było czymś oczywistym i nie wymagało od pracownika specjalnych starań w celu jej otrzymania, jak i utrzymania. Na takie postrzeganie rzeczywistości przez pracowników wpływ miały uwarunkowania prawne, które nie pozwalały na zwolnienia nieefektywnych pracowników, jak również ciągły niedobór siły roboczej wynikający z założeń gospodarki planowej. Dodatkowo autor zwraca uwagę na fakt, że posiadanie pracy dawało możliwość uczestnictwa w społeczeństwie. Praca dawała szereg uprawnień, chociażby takich jak przyznanie paszportu. Konsekwencją naturalizacji pracy stała się immobilność pracowników i brak konkurowania ze sobą poszczególnych jednostek. W pewnym stopniu zaistniała stagnacja na rynku pracy, zmniejszyła się motywacja do kształcenia i podnoszenia kwalifikacji 1. Zakłady pracy stanowiły podstawowe środowisko społeczne pracownika, zgodnie z założeniami systemu socjalistycznego i gospodarki centralnie sterowanej, miały zaspokajać aspiracje i potrzeby pracowników. Socjalistyczne zakłady pracy dbały o pracownika, organizując mu praktycznie całe życie, wychodząc naprzeciw jego oczekiwaniom. Zakład pracy swoim podopiecznym oferował szeroki wachlarz możliwości: zapewniał dostęp do świadczeń pozapłacowych; zapewniał opiekę związków, które dysponowały i rozdawały talony na luksusowe towary; oferował możliwość bezpłatnej edukacji; zapewniał bezpłatną opiekę zdrowotną; dysponował własnymi domami wczasowymi i organizował pracownikom bezpłatny wypoczynek; zapewniał opiekę dzieciom w 1 J. Poleszczuk, Praca w systemie gospodarki planowej, w: Co nam zostało z tych lat Społeczeństwo polskie u progu zmiany systemowej, red. M. Marody, Londyn, 1991, s

2 2 żłobkach i przedszkolach; oferował mieszkania w przyzakładowych spółdzielniach mieszkaniowych; wspierał finansowo dzięki funkcjonowaniu przyzakładowych kas zapomogowo-pożyczkowych; organizował także czas wolny w Zakładowych Domach Kultury, jak i wycieczki oraz festyny. zmiany po 1989 roku Przeobrażenia, które miały miejsce po 1989 roku, czyli przejście od państwa socjalistycznego do demokratycznego, wzorowanego na państwach zachodnich, a co za tym transformację z gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki wolnorynkowej, pociągnęły za sobą zmiany we wszystkich sferach funkcjonowania jednostek. Poprawa stosunków międzynarodowych, prywatyzacja przedsiębiorstw, powstanie sektora MSP, nowe uregulowania prawne, umożliwiły podejmowanie działań gospodarczych, które skutkowały także zmianą w postrzeganiu pracy. Stała się wartością, o którą należy starać się i dbać o to, by jej nie stracić. Według R. Drozdowskiego, na kształt współczesnego rynku pracy mają wpływ następujące czynniki: przejście od przedsiębiorstw wielkiej masy do przedsiębiorstw wysokiej jakości, rewolucja informatyczna, globalizacja, zmiany demograficzne, zmiany w przebiegu biografii życiowych, zmiany własnościowe. kryzys: państwa, pracy, tożsamości wejście Polski do UE 1 maja 2004 otwieranie rynków europejskich: (7 letni okres przejściowy- ograniczający polskim obywatelom swobodę podejmowania pracy w UE). Modele zatrudnienia TRADYCYJNY MODEL ZATRUDNIENIA praca na podstawie bezterminowej umowy o pracę pełnym wymiar czasu pracy, stałe godziny pracy, dobowe i tygodniowe normy czasu pracy, określone miejsce pracy, pod nadzorem pracodawcy ELASTYCZNY MODEL ZATRUDNIENIA zatrudnienie i rodzaj umowy może być dowolny (różny od umowy na czas nieokreślony) czas pracy jest uzależniony od zadania lub też od możliwości pracownika miejsce pracy zależne jest od zakresu czynności, odejście od podporządkowania pracodawcy na rzecz samodzielności i autonomii pracownika

3 3 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE POLSKIEGO BEZROBOCIA wysoki odsetek ludzi młodych wśród bezrobotnych, (przed 35 rokiem życia) wysoki odsetek ludzi z wykształceniem wysokim (w tym studia doktoranckie) długotrwałe bezrobocie, powiązane z utratą zasiłku, jak również poważnymi skutkami psychologicznymi, społecznymi i ekonomicznymi zwiększający się udział kobiet wśród osób bezrobotnych mniejsze bezrobocie w okolicach dużych miast większe na terenach wiejskich. przywiązanie do miejsca zamieszkania brak współpracy instytucji edukacyjnych z rynkiem pracy WYMAGANIA PRACODAWCÓW oczekiwania względem kandydatów do pracy (modele kompetencyjne) kandydat idealny/ profil absolwenta (cechy charakteru, wygląd/wizerunek, umiejętności, wiedza, kompetencje) raporty dotyczące absolwentów (braki u absolwentów) studia to za mało, liczy się doświadczenie i praktyka doświadczenie, wykształcenie znajomość języków obcych, znajomość obsługi komputera (podstawa) prawo jazdy wysoka kultura osobista, autoprezentacja, umiejętność nawiązywania, utrzymania i kończenia kontaktów biznesowych kreatywność, dyspozycyjność, samodzielność, odpowiedzialność, obowiązkowość odporność na stres, umiejętności przywódcze, umiejętność organizacji pracy własnej i innych umiejętności komunikacyjne, punktualność/terminowość, pracowitość chęć do pracy i nauki (szybkość uczenia się), automotywacja dyscyplina, uczciwość, wiarygodność, Ważne dane minimalne wynagrodzenie rok > 1 stycznia 2013 r. w wysokości zł. ( brutto) rok > 1 stycznia 2013 r. w wysokości zł. ( brutto)

4 4 zasiłek przyznawany jest na okres 6 lub 12 miesięcy 180 lub 365 dni zasiłek dla bezrobotnych wg Ustawy: przez pierwsze 3 miesiące 90 dni : 823,60 zł /mc przez pozostałe dni posiadania prawa do zasiłku : 646,70 zł/mc Waloryzacja zasiłków dokonywana jest 1 czerwca każdego roku Wysokość zasiłku jest zróżnicowana i zależy od długości okresu zatrudnienia oraz innych okresów zaliczanych do okresu warunkującego nabycie prawa do zasiłku: 80 % dla bezrobotnych posiadających okres uprawniający do zasiłku wynoszący do 5 lat, 100 % dla bezrobotnych posiadających okres uprawniający do zasiłku wynoszący od 5 lat do 20 lat, 120 % dla bezrobotnych posiadających okres uprawniający do zasiłku wynoszący co najmniej 20 lat

5 5 Bezrobocie badane jest między innymi indeksem łańcuchowym tj. porównując badany okres do momentu poprzedniego źródło: XI Ogólnopolskie Badanie Wynagrodzeń (OBW) z 2013 roku. W badaniu uczestniczyło osób.

6 6 Mediana miesięcznego wynagrodzenia całkowitego wyniosła PLN (4 000 PLN. w 2012) Połowa osób biorących udział w badaniu zarabiała w przedziale PLN. Jak wynika z zebranych danych, kobiety zarabiały przeciętnie ok PLN mniej, niż mężczyźni (3 600 PLN wobec PLN). Pracownicy szeregowi zarabiali PLN (+480zł), specjalista PLN (+ 400 zł) kierownicy średnio PLN ( zł ), dyrektor/ zarząd PLN ( zł) Pracownicy z branży zarządzanie ryzykiem 6200 PLN IT zarabiali 5800 PLN, a z sektora kontrolingu PLN, marketing 5200 PLN. Najniższe wynagrodzenia otrzymywali pracownicy sektora publicznego 3400 PLN, obsługa klienta 3200 PLN (źródło: Wynagrodzenia Polaków w 2013 roku (OBW) Sedlak & Sedlak ) PRZYCZYNY BEZROBOCIA UOGÓLNIENIE stereotypy i uprzedzenia uwarunkowania społeczno kulturowe bariery architektoniczne niedostosowanie instytucji edukacyjnych do potrzeb rynku pracy niskie kwalifikacje, brak przedsiębiorczych postaw, brak (nowych) miejsc pracy uwarunkowania prawne (rodzaje umów), wydłużony wiek emerytalny bariery wewnętrzne (rodzina, oczekiwania) OCZEKIWANIA PRACODAWCÓW WZGLĘDEM KANDYDATOW DO PRACY (ABSOLWENTÓW) doświadczenie, wykształcenie znajomość języków obcych, znajomość obsługi komputera (podstawa) prawo jazdy wysoka kultura osobista, autoprezentacja, umiejętność nawiązywania, utrzymania i kończenia kontaktów biznesowych kreatywność, dyspozycyjność, samodzielność, odpowiedzialność, obowiązkowość odporność na stres, umiejętności przywódcze, umiejętność organizacji pracy własnej i innych umiejętności komunikacyjne, punktualność/terminowość, pracowitość chęć do pracy i nauki (szybkość uczenia się), automotywacja dyscyplina, uczciwość, wiarygodność,

7 7 W warunkach permanentnej zmiany pracownik przyszłości, a zarazem kandydat idealny jest osobą tworzącą dla siebie warunki i wykorzystującą każdą nadarzającą się okazję do rozwoju osobistego i zawodowego, to człowiek typu self-made man, którego cechuje aktywność, pracowitość, orientacja na wyznaczony cel, metodyczność, umiejętność planowania. (E. Grzeszczyk, Sukces: amerykańskie wzory polskie realia, Warszawa 2003, s ). SKUTKI BEZROBOCIA frustracja poszczególnych jednostek i grup społecznych depresja obniżone poczucie własnej wartości izolacja od swojego środowiska społecznego zerwanie kontaktów towarzyskich i rodzinnych osłabienie więzi, wzrost liczby rozwodów alkoholizm, narkomania różne formy przestępczości załamanie się struktury czasu pogorszenie stanu zdrowia bezsilność marnotrawstwo kapitału ludzkiego obniżenie poziomu materialnego życia wzrost wydatków Państwa w związku z przeznaczeniem ich na zasiłki dla bezrobotnych zmniejszenie dochodów Państwa ponieważ bezrobotni nie płacą składek emigracja wysoko wykształconych kadr tzw. DRENAŻ MÓZGÓW skrajne ubóstwo spadek zainteresowania partiami politycznymi dystans do partii politycznych gotowość do wspierania partii deklarujących pomoc bezrobotnym skłonność do obciążania rządzących za zaistniałą sytuację podatność na hasła eksternistyczne destabilizacja życia społeczno politycznego

8 8 SPOSOBY WALKI Z BEZROBOCIEM zwiększenie dostępu do informacji, poprawa informacji o wolnych miejscach pracy zwiększenie mobilności zasobów pracy rozwój pośrednictwa i poradnictwa zawodowego, rozwoju sieci urzędów zatrudnienia ograniczenie dostępu do zasiłków dla bezrobotnych ograniczenie przywilejów związkowych podejmowania działań usprawniających działanie rynku prowadzenia szkoleń w zakresie podnoszenia i zmiany kwalifikacji EDUKACJA A RYNEK PRACY Schemat polskiego systemu edukacji.

9 9 Boom edukacyjny Zainteresowanie edukacją wyższą nie słabnie ze względu na przewidywane prognozy odnoszące się do sytuacji na rynku pracy. Wizja bezrobocia i niskiej wartości dyplomu sprawia, iż okres studiowania nie jest tylko okresem zdobywania wiedzy w określonym, przewidzianym ustawowo czasie. Średnia wieku osób wchodzących na rynek pracy w Unii Europejskiej wynosi 20 lat, w Polsce natomiast wynosiła 22 lata, jednak od roku 2008 zaczęła się podnosić. Jest to konsekwencja słabych ofert na rynku pracy oraz potwierdzenie tezy o ucieczce w edukację, w celu przeczekania niedogodnej sytuacji na rynku pracy (Raport Młodzi 2011, s. 145). Młodzi ludzie wydłużają świadomie okres swojej nauki, w celu zabezpieczenia swojej przyszłości. Przeczekują trudne w ich mniemaniu sytuacje na rynku pracy. Ponadto studiują kilka kierunków naraz, które nie zawsze korespondują ze sobą. Jednakże w ten sposób indywidualizują swoją ścieżkę kształcenia (Raport Młodzi 2011, s. 91). SYSTEM BOLOŃSKI Podpisana w 1999 r. Deklaracja Bolońska miała na celu utworzenie Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego, którego zasadniczym celem było zbliżenie systemów szkolnictwa wyższego krajów europejskich, poprzez tak zwany Proces Boloński, który miał zakończyć się do roku powstanie EOSW Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego ECTS KRK (Krajowe Ramy Kwalifikacyjne), ERK ( Europejskie Ramy Kwalifikacyjne)

10 10 programy mobilności edukacyjnej, naukowej i zawodowej Dotychczasowy jednolity model studiów zastąpiony został przez model dwustopniowy, większość kierunków została podzielone na studia pierwszego stopnia licencjackie lub inżynierskie (zawodowe) i studia drugiego stopnia magisterskie. W 2003 roku włączono do systemu studia trzeciego stopnia doktoranckie, co w finalnym aspekcie stworzyło trzystopniowy system studiowania. Trójpodział studiów - studia licencjackie/ inżynierskie - studia uzupełniające magisterskie - studia doktoranckie ( jednolite magisterskie 5 -letnie pozostały : prawo, medycyna i psychologia) Proces tworzenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego przyczynił się do wprowadzenia systemu transparentnych i porównywalnych dyplomów na gruncie europejskim. Główną zaletą jest zapewnienie wysokiej jakości kształcenia poprzez ocenę wewnętrzna i zewnętrzną programów nauczania przy udziale studentów, pracowników poprzez publikację oceny i wyników analiz, akredytacje i certyfikacje instytucji szkolnictwa wyższego oraz udział ekspertów zagranicznych w procesach oceny jakości. Do 2012 roku umiędzynarodowiono studia, wprowadzając krajowe ramy kwalifikacyjne, wyrównując dostęp do studiów wyższych, podejmując współpracę z sektorem biznesu i rynkiem pracy, oraz działania przyczyniające się do wzrostu mobilności studentów i kadry naukowo-dydaktycznej i tworząc ranking szkół wyższych. System ECTS jest stosowany obecnie w większości uczelni europejskich, liczba punktów przyporządkowana do danego przedmiotu wynika z oceny nakładu pracy studenta, związanego z przygotowaniem się i zaliczeniem danego przedmiotu. Suplement do dyplomu zawiera niezbędne informacje dotyczące określenia poziomu i charakteru uzyskanego przez absolwenta wykształcenia, a dokładnie: charakter realizowanego programu studiów, rejestr indywidualnych osiągnięć studenta, ogólną charakterystykę systemu szkolnictwa wyższego w kraju, w którym prowadzone są studia. Stanowi także narzędzie oceny absolwentów przez pracodawców na globalnym rynku pracy. Wprowadzenie wielostopniowego systemu nauczania daje studentom i absolwentom wiele możliwości: zakończenie nauki po pierwszym stopniu, z tytułem zawodowym licencjata; przerwanie studiów po pierwszym stopniu, nie stanowi problemu w późniejszym powrocie na studia drugiego stopnia; każdy stopień stanowi odrębną i zamkniętą całość, daje także studentowi określony stopień/tytuł;

11 11 model wielostopniowy jest o wiele bardziej elastyczny, pozwala absolwentowi pierwszego stopnia kontynuować naukę na tym samym kierunku na drugim stopniu, poszerzając jego wiedzę i umiejętności, lub kontynuować naukę na zupełnie innym kierunku, nie związanym z poprzednim jeżeli kandydat spełnia określone wymagania formalne; ułatwia mobilność i studentów i pracowników akademickich, przez co przyczynia się do pełnego rozwoju osobowości i uzyskania umiejętności dostosowanych do rynku pracy. Wejście Polski w struktury Unii Europejskiej pozwoliło na swobodny przepływ ludzi, towarów i usług, co skutkowało możliwością podjęcia zatrudnienia w państwach członkowskich. Jak wiadomo, w procesie zatrudnienia bardzo ważne są kwalifikacje posiadane przez kandydata, dlatego też w następstwie ruchów migracyjnych ludności, powstała potrzeba identyfikacji i oceny posiadanych kwalifikacji i uprawnień. Odniesienie ram kwalifikacji między krajami Źródło: Chmielecka E. (red.), Autonomia programowa uczelni. Ramy kwalifikacyjne dla szkolnictwa wyższego, Warszawa 2010, s. 8. Powyższy schemat przedstawia proces identyfikacji kwalifikacji zdobytej w kraju A, z kwalifikacją uzyskiwaną w kraju B. Wprowadzenie ram kwalifikacyjnych pozwala na odniesienie się również co do stopnia studiów, bowiem dla każdego z poziomów edukacji, poziom zdobytej wiedzy i umiejętności jest inny. Przełoży się to nie tylko na skrócenie czasu w interpretowaniu posiadanych uprawnień czy też tworzenia programów dydaktycznych i określenia sylwetki absolwenta, ale przede wszystkim zwiększy mobilność studentów i absolwentów. Krajowe Ramy Kwalifikacyjne to metoda opisu kształcenia, która przedstawia wymagania, jakie powinien spełniać student po ukończeniu nauki oraz metodę, za pomocą

12 12 której można dokonać porównań dyplomów uzyskanych w różnych europejskich uczelniach (PMNiSW, 2010, s. 17). Jak podkreśla E. Chmielecka, dzięki europejskim i krajowym ramom kwalifikacyjnym, uzyskane kwalifikacje staną się bardziej czytelne i łatwiejsze do zrozumienia w różnych państwach i systemach edukacyjnych w Europie, ponieważ, co jest niezwykle istotne, w centrum zainteresowania polityki LLL jest osoba, a nie instytucja (Chmielecka, 2009, s. 7-8). Ponadto, jednym z zadań szkolnictwa zawodowego jest właśnie przygotowanie absolwentów do funkcjonowania na europejskim rynku pracy (Kwiatkowski, 2005, s. 7). Zmiana wymagań co do pracowników, wynika z postępu technicznego, zwłaszcza jego szybkości. Wymaga ona lub nawet wymusza podnoszenie kwalifikacji zawodowych, jak i ogólnych. Kształtowanie polityki edukacyjnej jest trudne ze względu na brak prognoz popytu na pracę (Szydlik-Leszczyńska, 2012, s ). WSPÓŁPRACA SEKTORA EDUKACJI Z SEKTOREM BIZNESU sale patronackie ( wyposażane przez sponsorów, pracodawców) formy współpracy, np. rady gospodarcze przy rektorach, zlecenia z sektora biznesu współpraca przy tworzeniu programów nauczania, rada Interesariuszy powszechność informacji i konstruktywna informacja zwrotna kierunki zamawiane, dualny system kształcenia Biura Karier, Biura Promocji Studentów i Absolwentów monitorowanie losów absolwentów wspieranie wszelkich form przedsiębiorczości studentów wspieranie mobilności studentów na gruncie krajowym i międzynarodowym staże oraz praktyki ponadprogramowe stypendia fundowane przez pracodawców i instytucje państwowe Rola i funkcja uniwersytetu wobec przygotowania studentów i absolwentów do wejścia na rynek pracy, ewoluowała przez ostatnie dziesięć lat a jego ocena wynika z efektywności podejmowanych działań. Jednocześnie nasuwa się refleksja odnosząca się do skutków boomu edukacyjnego, który głęboko zróżnicował jakość nauczania. Wynika z niej czytelnie, że podział uczelni będzie przebiegał nie według kryterium szkoła państwowa vs prywatna lub płatna vs niepłatna, ale w oparciu o dobre lub złe przygotowanie absolwentów do funkcjonowania na rynku pracy, czyli dostosowywania się przez szkoły wyższe do mechanizmów rynkowych. Ponadto ukończenie studiów wyższych i posiadanie dyplomu uczelni wyższej nie jest w opinii pracodawców równoznaczne z posiadaniem przez absolwenta kompetencji do pracy na określonym stanowisku.

13 13 PYTANIA DO DYSKUSJI 1. Kogo powinien kształcić współczesny Uniwersytet? 2. Jak powinien kształcić współczesny Uniwersytet? 3. Jaka powinna być rola uczelni wyższych w przygotowaniu studentów i absolwentów do wchodzenia na rynek pracy?