METODYKA ANALIZY GEOPOLITYCZNEJ (NA PRZYKŁADZIE POTGOMETRII)

Transkrypt

1 I. ROZPRAWY I OPRACOWANIA Mirosław SUŁEK PRZEGLD GEOPOLITYCZNY 2011, T. 3 METODYKA ANALIZY GEOPOLITYCZNEJ (NA PRZYKŁADZIE POTGOMETRII) Analiza geopolityczna jest metod badania stosunków midzynarodowych, stawiajc w centrum swojego zainteresowania jednostki polityczne (głównie pastwa) wraz z ich odwiecznymi interesami (celami) oraz moliwociami ich osigania w czasie i przestrzeni. Moliwoci działania na arenie midzynarodowej okrela potga jednostek politycznych, dlatego w analizie geopolitycznej jest ona głównym przedmiotem zainteresowania. Z kolei próby jej szacowania czy mierzenia prowadz do potgometrii. Celem artykułu jest próba przedstawienia metodyki analizy geopolitycznej na przykładzie potgometrii, co oznacza, e przedmiotem jego zainteresowania bdzie potga jednostek politycznych, jej modelowanie i pomiar oraz formy potgi. Wprowadzenie do analizy geopolitycznej Waga analizy geopolitycznej wynika z uznania stosunków midzynarodowych jako gry sił i interesów ich uczestników, którzy działaj w czasie i przestrzeni w warunkach ograniczonych zasobów. To z kolei prowadzi do rywalizacji geopolitycznej, która jest gr o sumie zerowej (stałej), co oznacza, e korzy jednej strony jest strat drugiej, dokładnie w takiej samej wysokoci. Jednostki polityczne rywalizuj o potg w wyrazie syntetycznym w skali wiata jest to zawsze 100% rywalizacja sprowadza si wic do zabiegania o odpowiedni udział w tej całoci. Zainteresowanie analiz geopolityczn ronie. W dniach lipca 2010 r. w Genewie odbył si kurs analizy geopolitycznej, którego celem było wprowadzenie do podstawowych koncepcji analizy geopolitycznej. Na potrzeby kursu przyjto podejcie interdyscyplinarne, obejmujce aspekty strategiczne, geograficzne, historyczne, kulturowe i gospodarcze po to, by ułatwi głbsze rozumienie współczesnych stosunków midzynarodowych. Głównymi tematami były: koncepcje i metodologia analizy geopolitycznej, szkoły myli geopolitycznej, czynniki tosamoci i wizerunku geopolitycznego, geostrategia i geoekonomia. Prezentowano studia przypadków dla rónych geopolitycznych konfiguracji, które znaczco wpływaj na obecny system wiatowy. Konferencj prowadzili wiodcy eksperci midzynarodowi. 1 Istnieje cisły zwizek midzy metodyk analizy geopolitycznej a geopolityk jako tak. Czasami rozrónienie to jest niemal niedostrzegalne. Gyula Csurgai twierdzi, e geopolityka jest wielowymiarow metod analizy rywalizacji pastw i 1 Zob.: Geopolitical Analysis of International Relations, July 2010, Geneva, 6th Annual Summer University Course, International Centre for Geopolitical Studies, Geneva, ( ). 9

2 aktorów niepastwowych o potg, usiłujcych kontrolowa dan stref geograficzn. 2 Dla geopolityki kluczowy jest zwizek przestrzeni i czasu. Podkrela to np. Robert Steucker: Geopolityka jest mieszank historii i geografii. Innymi słowy czasu i przestrzeni. Geopolityka jest grup dyscyplin (a nie jednolit dyscyplin) skierowan na dobre rzdzenie czasem i przestrzeni. adne powane mocarstwo nie moe przetrwa bez cigłoci, nie bdc instytucjonaln czy historyczn cigłoci. adne powane mocarstwo nie moe przetrwa bez panowania nad ziemi i przestrzeni i bez czerpania z tego korzyci. 3 Wiele wskazuje na to, e zapotrzebowanie na analizy geopolityczne wzmaga si. Na wyniki takiej analizy czekaj nie tylko naukowcy, ale i politycy, dyplomaci, szefowie wielkich firm midzynarodowych, dziennikarze. Niektórzy uwaaj nawet, e w głboko powizanym i współzalenym wiecie XXI wieku skuteczna analiza geopolityczna jest spraw zasadnicz zarówno dla rzdów, jak i wielonarodowych korporacji. Prdko, z jak informacja, a wic i ryzyko, przepływaj przez globalne sieci oferuje (puts) nagrod za zdolno do antycypowania przyszłego rozwoju i kryzysów oraz wykorzystania jej w procesach podejmowania decyzji strategicznych. Niestety, istniejca analiza geopolityczna ma niewielki dorobek prognostyczny, nawet w zakresie krótkich okresów. Davies 4 wylicza kilka geostrategicznych «niespodzianek», włczajc w to upadek Zwizku Sowieckiego, pokojowe zjednoczenie Niemiec i wschodnioazjatycki kryzys finansowy. Ponadto bardziej bieca analiza jest prezentowana na potrzeby polityki i decydentów jako «czarna skrzynka», która nie moe by zweryfikowana ani zintegrowana z procesem podejmowania decyzji. 5 I konkluzja tradycyjne niepowodzenia rzdu oraz sektora prywatnego, wynikaj z niezdolnoci do rednio- czy długoterminowej midzynarodowej analizy geopolitycznej. 6 Siły i interesy poszczególnych jednostek politycznych tworz midzynarodowy układ sił i interesów. Naczelnym interesem jednostek politycznych jest denie do maksymalizacji potgi, dlatego istniejcy układ sił jest aktualnym wynikiem rywalizacji geopolitycznej, która jest procesem dynamicznym, ale o wolnym tempie zmian. Układ sił i interesów jest wytworem historycznym i w krótkim czasie nie mona go zmieni. Wiksze zmiany wprowadzaj wielkie wojny, ale zarysowane na nowo granice s raczej formalnym wyrazem zmian, które ju zaszły wczeniej. Rywalizacja geopolityczna zmusza jednostki polityczne do daleko posunitej racjonalnoci swojego działania. S. B. Cohen słusznie zauwaa, e dynamiczna rów- 2 Zob. wywiad z Gyula Csurgai: ( ). Gyula Csurgai był uczestnikiem 6th Annual Summer University Course, International Centre for Geopolitical Studies, Geneva Interview with Robert Steuckers, terview/ ( ). 4 P. Davies, Uncertainty-Sensitive Planning, (in:) S. Johnson et al, New Challenges, New Tools for Defense Decisionmaking, Rand 2003, s Davies wymienia te: kubaski kryzys rakietowy, inwazj Iraku na Kuwejt, atak terrorystyczny na WTC i Pentagon. 5 Por. P. Orrmerod and S. Riordan, A New Approach to the Analysis of Geo-Political Risk, Diplomacy & Statecraft 2004, Vol. 15, Issue 4, s Por. tame, s

3 nowaga, która charakteryzuje stosunki midzy pastwami i szerzej midzy regionami jest nierozłcznie zwizana z ekologi globalnego systemu politycznego. wiat ten jest zorganizowany politycznie w sposób racjonalny, a nie przypadkowy. Mona go zatem porówna do diamentu, a nie kawałka szkła w tym sensie, e mona oczekiwa podziałów wzdłu okrelonych, a nie przypadkowych, linii. wiat ten jest hierarchiczny w swojej policentrycznej naturze i cigle si rónicuje i integruje. 7 Bywa on mniej lub bardziej stabilny, chocia stabilno wcale nie oznacza harmonii. 8 Potga jednostek politycznych i jej analiza naley równie do standardowych zagadnie geografii politycznej. Czym si róni geopolityka od geografii politycznej? Wydaje si, e klarowny podział wprowadziłoby nastpujce podejcie zarówno geografia polityczna, jak i geopolityka badaj potg jednostek politycznych w czasie i przestrzeni, ale geografia polityczna jest nauk opisow, podczas gdy geopolityka jest nauk prakseologiczn (nauk o ludzkim działaniu, o podejmowaniu decyzji). Proces podejmowania decyzji to rozwaanie spodziewanych, planowanych efektów (celów, skutków, nastpstw) oraz spodziewanych, planowanych nakładów (kosztów, wysiłków) z uwzgldnieniem ryzyka czy te prawdopodobiestwa sukcesu. W geopolityce nakłady i efekty mog mie posta ogóln (syntetyczn), czyli odnoszc si do wielkoci potgi (mocy, siły) lub sektorow (wyraan w kategoriach ekonomicznych, militarnych, moralnych). Uwarunkowania potgi s dwojakiego rodzaju: - stałe (ludno, czas, przestrze, działanie); - zmienne (sytuacyjne) zasobowe, klimatyczne, infrastrukturalne, które w okrelonych warunkach, w tym zwizanych z poziomem rozwoju, zyskuj bd trac na znaczeniu. Kategorie prakseologiczne w analizie geopolitycznej Kade działanie zwizane jest z podejmowaniem decyzji, które z kolei jest rozwizywaniem trzech i tylko trzech problemów decyzyjnych: stawiania celów, wskazywania zasobów (rodków) oraz formułowania sposobów przekształcenia rodków w cele, czyli strategii 9. W nauce organizacji i zarzdzania zasadnie mówi si równie o misji, która jest podstawow funkcj czy te racj istnienia organizacji. Mamy wic nastpujcy cig: misja cele strategiczne strategie zasoby (moliwoci). Cele wynikajce bezporednio z misji moemy nazwa celami strategicznymi, natomiast cele porednie celami operacyjnymi. W wypadku jednostek politycznych, misja to zaspokajanie ywotnych interesów jednostek politycznych. W najszerszym ujciu jest to bezpieczestwo i rozwój. W tym ujciu interesy te s stałe. Cele strategiczne wynikaj z potrzeby realizacji ywotnych interesów jednostek politycznych i moliwoci własnych oraz charakteru otoczenia (zagroenia, wsparcie). S one formułowane cigle, w konkretnych wa- 7 Por. S. B. Cohen, Geography and politics in a divided world (second edition), Oxford University Press, New York 1973, s. VI. (Pierwsze wydanie ukazało si w 1963 r.). 8 Tame, s. XX. 9 Por. M. Mazur, Cybernetyka i charakter, AULA, Podkowa Lena 1996, s. 85 i n. 11

4 runkach, aczkolwiek z reguły w do długim okresie bywaj stałe. Celami takimi mog (mogły) by: wstpienie do NATO wstpienie do UE, uniezalenienie energetyczne; prywatyzacja/reprywatyzacja etc. Strategie, w myl powyszych ustale, s dwie: strategia bezpieczestwa narodowego i strategia rozwoju. W Polsce powstawały zarówno strategie bezpieczestwa, jak i strategie rozwoju. Przykłady strategii rozwoju: 1. Polska 2025 długookresowa strategia trwałego i zrównowaonego rozwoju, Rada Ministrów, Warszawa, czerwiec 2000 (Opracowano w Rzdowym Centrum Studiów Strategicznych przy współpracy Ministerstwa rodowiska). 2. Strategia rozwoju Polski do roku 2020 synteza, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN, Warszawa Przykłady strategii bezpieczestwa narodowego: 1. Załoenia polskiej polityki bezpieczestwa (podpisane przez Prezydenta RP Lecha Wałs 2.XI.1992 r.) oraz Polityka bezpieczestwa i strategia obronna Rzeczypospolitej Polskiej (Przyjta przez Komitet Obrony Kraju 2.XI r.). 2. Strategia bezpieczestwa Rzeczypospolitej Polskiej (dokument przyjty przez Rad Ministrów 4 stycznia 2000 r.), Warszawa, stycze Strategia bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (przyjta przez rzd 22 lipca 2003 r., podpisana przez Prezydenta RP 8 wrzenia 2003 r.). 4. Strategia bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (podpisana przez Prezydenta RP 13 listopada 2007 r.). Zasoby (moliwoci) w ujciu syntetycznym to potga jednostek politycznych, która słuy zarówno bezpieczestwu, jak i rozwojowi. Z rozwojem zwizana jest raczej potga ogólna, z bezpieczestwem raczej potga wojskowa (bdca czci potgi ogólnej). Co i po co bada potgometria? O potgonomii i potgometrii pisałem szerzej w innych publikacjach, 10 tu poczyni tylko kilka niezbdnych uwag. Potgonomia to nauka zajmujca si potg jednostek politycznych (pastw, cisłych sojuszy, ugrupowa polityczno-gospodarczych). Ujmujc nieco szerzej jest to nauka o potdze (mocy, sile) jednostek politycznych w stosunkach midzynarodowych. Zajmuje si ona istot potgi, jej przejawami, kryteriami mocarstwowoci oraz klasyfikacj jednostek politycznych ze wzgldu na profil swej potgi, jest nauk pomocnicz politologii i geopolityki. Potgometria zajmuje si natomiast modelowaniem oraz pomiarem potgi i jest subdyscyplin potgonomii. 10 Zob. M. Sułek, Podstawy potgonomii i potgometrii, WSEiA, Kielce 2001, rozdział II; M. Sułek, O potgonomii i potgometrii, [w:] Z. Lach, J. Wendt (red.), Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, Czstochowa 2010, s

5 Modelowanie to proces budowy modelu (modeli). Polega ono, krótko mówic, na odwzorowaniu, odzwierciedleniu istotnych cech badanego obiektu (zjawiska) w formie umownych obrazów. Model powinien by tak skonstruowany, aby wyraał charakterystyczne cechy obiektu (właciwoci, wzajemne zwizki, parametry strukturalne czy funkcjonalne), istotne z punktu widzenia celu badania. Dlatego centralnym problemem modelowania jest stopie podobiestwa (zgodnoci, odpowiednio- ci, izomorfizmu) midzy modelem a odwzorowywanym obiektem. Pomiar jest pewn form porzdkowania naszych informacji o wiecie zewntrznym. Jest to proces odwzorowywania pojcia na zbiór wartoci. Mówic nieco cilej, jest to procedura, w której przyporzdkowuje si, zgodnie z okrelonymi zasadami, wartoci liczbowe cyfry lub inne symbole właciwociom empirycznym (zmiennym). 11 Potgometria z kolei odsyła nas do zagadnie modelowania i pomiaru potgi. Ten kierunek bada mona traktowa jako równoległy w stosunku do istniejcych nurtów. Mona te rozumie go bardziej ambitnie jako dalszy rozwój potgonomii. Nazwa potgometria wie potg i pomiar i w tym sensie jest analogiczna do innych zbudowanych na tej zasadzie nazw. Naley do nich np. biometria (nauka o prawach rzdzcych zmiennoci cech populacji organizmów ywych, oparta na metodach i twierdzeniach statystyki matematycznej), psychometria (dział psychologii zajmujcy si zagadnieniami zwizanymi z pomiarem zjawisk i procesów psychicznych), socjometria (dział socjologii zajmujcy si procesami kształtowania si wzajemnych stosunków midzy ludmi i ich mierzeniem).; magnetometria (badanie ziemskiej indukcji magnetycznej). Wród metod analizy instrumentalnej dla towaroznawców (towaroznawstwo dziedzina nauk ekonomicznych) wymieniono takie metody jak: reflektometria, refraktometria, absorpcjometria i nefelometria. 12 Pomiar zawsze wie si z wymiarami i jednostkami miar mierzonych wielko- ci. Bez tego w naukach przyrodniczych nie mona dokona najprostszych operacji dodawania czy odejmowania. Kilogramy dodaje si do kilogramów, sekundy do sekund, waty do watów. Podobnej jasnoci nie ma w naukach społecznych. Mimo to potrzebna jest jaka forma analizy wymiarowej w celu zdyscyplinowania procesu badania i wnioskowania. Due dowiadczenie w analizie wymiarowej maj nauki ekonomiczne, które stosuj dwa podstawowe wymiary: zasobowy (Z) i strumieniowy (Z/T). Wymiar zasobowy odnosi si do wszelkich zasobów, bdcych do dyspozycji w danym momencie czasowym (np. majtek narodowy czy potencjał bojowy sił zbrojnych na dzie X). Ten wymiar mona nazwa potencjałem (w rozumieniu energii potencjalnej). Drugi wymiar, strumieniowy, odnosi si do zasobów przepływajcych w czasie. W odniesieniu do jednostek politycznych takimi strumieniami mog by np. dochód 11 Por. Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka, Poznan 2001, s Por. K. abiska, Wybrane metody analizy instrumentalnej dla towaroznawców, AE, Kraków 1998, s. 5 i n. 13

6 narodowy wytworzony w cigu roku czy wielko ładunków przewiezionych w jednostce czasu. Specyficznym strumieniem jest moc jednostki politycznej (jako rodzaj mocy socjologicznej) jest to strumie energii w czasie. Wykonywanie dozwolonych operacji na zasobach i strumieniach prowadzi z kolei do wielu wymiarów pochodnych (np. stopa zysku ma wymiar 1/T). Dobra analiza wymiarowa powinna pomóc w cisłym okreleniu poj, usiłujcych odda istotne aspekty tego, co ogólnie nazywa si stosunkami sił. Bez analizy wymiarowej nie bdziemy wiedzie, co naprawd znacz terminy, które stosujemy. Modelowanie i pomiar potgi pastw modele formalne Najogólniej rzecz biorc, badanie potgi pastw moe pój dwiema drogami: 1) poszukiwanie modeli formalnych; 2) badanie postrzegania potgi przez wybrane grupy eksperckie. Pierwsza, oparta na miarach obiektywnych, polega na poszukiwaniu modeli potgi pastw, bazujcych na twardych, wymiernych danych statystycznych lub im podobnych. Tu z kolei mona wyróni dwa warianty: empiryczny i dedukcyjny. Pierwszy, charakterystyczne np. dla ekonometrii, polega na poszukiwaniu modelu matematycznego na podstawie przyjtych załoe oraz zebranych danych statystycznych. W wariancie drugim równie buduje si model, ale punktem wyjcia s pewne twierdzenia przyjmowane bez dowodu (aksjomaty), które drog odpowiednich przekształce prowadz do nowych twierdze (modeli). Przykład modelu formalnego (model Sułka) Przesłanki i sposób budowy modelu przedstawiłem w kilku publikacjach. 13 Poniej prezentuj je w skrócie.uznaj za słuszne rozumowanie R. Arona oraz R. S. Cline a, polegajce na deniu do uchwycenia tylko i wyłcznie tych czynników potgi, które s stałe oraz absolutnie niezbdne dla kompletnoci opisu. Posiłkujc si rozumowaniem zblionym do fizyki, mona stwierdzi, e ocena potgi jednostki politycznej musi uwzgldnia to, co jest nieodłcznie zwizane z jej istnieniem i funkcjonowaniem, tzn. ludzi, działajcych na okrelonej przestrzeni i w okrelonym czasie, reprezentujcych okrelone umiejtnoci organizacyjnoprodukcyjne (czy te zdolnoci do zbiorowego działania; innymi słowy zdolno- ci do przetwarzania materii i informacji). To wszystko, czego potrzeba. Stosunki midzy jednostkami politycznymi s stosunkami midzy ludmi maj one charakter współpracy bd walki. Z tego powodu cz ludzi zajmuje si działalnoci produkcyjno-usługow zorientowan na okres pokoju, a cz zorientowan na okres wojny. Zewntrznym wyrazem zdolnoci organizacyjno-produkcyjnej ludzi jest warto wytworów. Wartociowy charakter tych wytworów oznacza jednocze- nie ich charakter informacyjno-energetyczny, mimo i przejawiaj si pod postaci wytworów materialnych. Bieca warto wytworów oceniana jest w czasie, a wic ma charakter strumienia. 13 Najwaniejsze z nich to: M. Sułek, Podstawy potgonomii i potgometrii, op. cit., rozdz. IV; M. Sułek, Metody i techniki bada stosunków midzynarodowych, ASPRA-JR, Warszawa 2004; M. Sułek, Prognozowanie i symulacje midzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa

7 W odniesieniu do kadego układu przetwarzajcego energi (a wic i do jednostki politycznej) mona mówi o kilku rodzajach mocy: całkowitej, jałowej, dyspozycyjnej, roboczej, asekuracyjnej (jako sumy mocy jałowej i mocy roboczej) oraz koordynacyjnej. Dla potrzeb analitycznych w zupełnoci wystarczaj dwie kategorie mocy dyspozycyjna (moc bdca nadwyk ponad moc jałow, niezbdn do podtrzymywania procesów yciowych organizmu) i koordynacyjna (bdca czci mocy dyspozycyjnej, potrzebn do sterowania si jednostki politycznej w otoczeniu; inaczej moc swobodna). 14 Pojcie mocy dyspozycyjnej odpowiada pojciu mocy ogólnej czy te potencjalnej, natomiast mocy koordynacyjnej mocy wojskowej czy te realnej. Terminy moc i potga bd stosowane zamiennie. Obydwa rodzaje potgi odzwierciedlaj ponisze modele: 0,652 0,217 0,109 P d = D * L * p, (1) 0,652 0,217 0,109 P k = W * * p. (2) (Uwaga: wykładniki potgowe zostały zaokrglone zgodnie z oszacowaniem autora wyniosły one odpowiednio: = 0, ; 0, ; 0, ). Oznaczenia: P d potga ogólna, P k potga wojskowa z wykorzystaniem liczby ołnierzy słuby czynnej, D produkt krajowy brutto, L liczba ludnoci, p powierzchnia terytorium, W wydatki wojskowe. Moc wojskow (P k ) mona te wyrazi w sposób nieco bardziej uproszczony zgodnie z formuł: 0,652 0,217 0,109 P k = W * L * p, (3) gdzie: P k moc wojskowa (przybliona). W zwizku ze stosunkowo mał wag liczby ludnoci (liczby ołnierzy słuby czynnej) uproszczenie to nie jest wielkie i w wikszoci analiz jest w pełni dopuszczalne. Zauwamy, e: 1) produkt krajowy brutto (D) reprezentuje czynnik ekonomiczny; 2) wydatki wojskowe (W) oraz liczba ołnierzy słuby czynnej () reprezentuj czynnik militarny; 3) stopa wydatków wojskowych (m) reprezentuje czynnik moralny (napicie woli) oraz czynnik strategiczny (uznanie roli czynnika militarnego). 4) czynnik demograficzny reprezentowany jest przez ludno (L), 5) czynnik geograficzny reprezentowany przez powierzchni (p) bywa on elementem kontrowersyjnym, niemniej jednak trudno podwaa jej rol nie tylko ekonomiczn, ale i militarn (w wymiarze taktycznym i strategicznym). 14 Powołujc si na kategorie mocy socjologicznej korzystam z idei zawartych w pracach wybitnego polskiego uczonego Mariana Mazura. Mam na myli prace: Cybernetyczna teoria układów samodzielnych, PWN, Warszawa 1966; Cybernetyka i charakter, PIW, Warszawa

8 Midzy potg ogóln a potg wojskow wystpuj rónice podczas gdy P d ma raczej charakter obiektywny (niezaleny w krótkim okresie od władzy politycznej), P k ma charakter raczej subiektywny, gdy zalec od decyzji politycznych (czynnik militarny) natyka si jedynie na twarde ograniczenia ekonomiczno-demograficzne. Potga wojskowa jest czci potgi ogólnej, która jest jej teoretyczn granic. Modelowanie i pomiar potgi pastw badania socjologiczne Drugie podejcie to droga badania subiektywnego postrzegania potgi pastw. Jest to rodzaj bada socjologicznych, w których respondenci proszeni s o odpowiedzi na pytania, dotyczce np. uszeregowania pastw według kryterium potgi (ogólnej czy te bardziej skonkretyzowanej) na skali porzdkowej. Dalszym krokiem moe by badanie sposobu rozumienia potgi, obejmujce przede wszystkim uwzgldniane czynniki potgotwórcze. Na bazie tak uzyskanych rezultatów mona budowa modele ekonometryczne, które byłyby modelami potgi zgodnej z pogldami danej grupy. Zrozumiałe, e kada taka grupa miałaby swój model potgi. Badaniami tego typu mog by objte róne grupy naukowcy, zajmujcy si stosunkami midzynarodowymi, politycy, wysi wojskowi, grupy studenckie czy nawet tzw. zwykli ludzie. Z punktu widzenia podejmowania decyzji politycznych najwiksze znaczenie maj badania wród polityków i wysokich urzdników pastwowych. To z wielu wzgldów jest trudne. Due znaczenie maj te badania nad postrzeganiem stosunków sił przez grupy eksperckie, do których mona zaliczy doradców, pracowników wyszych uczelni, zajmujcych si stosunkami midzynarodowymi, studentów odpowiednich kierunków i inne. Wyniki przykładowych własnych bada sondaowych wród grupy studenckiej zawiera tabela Tabela 1. Ranking jednostek politycznych (j.p.) wg potgi we wskazaniach studentów stosunków midzynarodowych (w nawiasach miejsce wg wskaza) Lp. Kolejno j.p. wg potgi Główne czynniki decydujce o potdze wskazanej jednostki politycznej polityczno-militarne gospodarcze demograficznoprzestrzenne 15 Przykłady wczeniejszych bada znajduj si [w:] M. Sułek, Postrzeganie potgi pastw przez wybrane grupy eksperckie, Stosunki Midzynarodowe International Relations 2007, nr 1-2, s ; M. Sułek, Prognozowanie i symulacje midzynarodowe, op. cit. 16

9 USA UE CHINY ROSJA JAPONIA NIEMCY W. BRYTANIA INDIE FRANCJA KANADA BRAZYLIA WŁOCHY HISZPANIA SZWAJCARIA SZWECJA KOREA PŁD. IZRAEL AUSTRALIA ARABIA S. IRAN TURCJA HOLANDIA BELGIA POLSKA RPA PAKISTAN KOREA PŁN. ARGENTYNA MEKSYK UKRAINA TAJWAN TAJLANDIA INDONEZJA EGIPT CHILE KOLUMBIA WENEZUELA WIETNAM NIGERIA BANGLADESZ USA (1) IZRAEL (2) ROSJA (3) KOREA PŁN. (4) IRAN (4) W. BRYTANIA (6) PAKISTAN (6) UE (8) FRANCJA (8) KOREA PŁD. (10) UKRAINA (11) BELGIA (11) WŁOCHY (13) TURCJA (13) NIEMCY (13) TAJWAN (16) JAPONIA (16) CHINY (16) POLSKA (19) KANADA (19) INDIE (19) HISZPANIA (19) SZWECJA (23) WENEZUELA (24) KOLUMBIA (24) HOLANDIA (24) BRAZYLIA (24) WIETNAM (28) SZWAJCARIA (28) INDONEZJA (28) EGIPT (28) ARGENTYNA (28) ARABIA S. (28) TAJLANDIA (34) RPA (34) AUSTRALIA (34) MEKSYK (37) CHILE (37) NIGERIA (39) BANGLADESZ (39) 17 USA (1) SZWAJCARIA (1) NIEMCY (1) JAPONIA (1) UE (5) HOLANDIA (5) CHINY (5) SZWECJA (8) ARABIA S. (8) W. BRYTANIA (10) HISZPANIA (10) BELGIA (10) WŁOCHY (13) FRANCJA (13) POLSKA (15) BRAZYLIA (16) AUSTRALIA (16) ARGENTYNA (16) TAJWAN (19) RPA (19) KANADA (19) TAJLANDIA (22) KOREA PŁD. (22) EGIPT (24) WENEZUELA (25) INDIE (25) CHILE (27) WIETNAM (28) TURCJA (28) ROSJA (28) NIGERIA (28) KOLUMBIA (28) MEKSYK (33) KOREA PŁN. (34) IZRAEL (34) INDONEZJA (34) UKRAINA (37) IRAN (37) PAKISTAN (39) BANGLADESZ (40) INDIE (1) USA (2) CHINY (2) BANGLADESZ (2) BRAZYLIA (5) ROSJA (6) WIETNAM (7) UE (8) KANADA (8) INDONEZJA (8) EGIPT (8) AUSTRALIA (8) UKRAINA (13) NIGERIA (13) MEKSYK (13) RPA (16) PAKISTAN (16) CHILE (16) TURCJA (19) TAJLANDIA (19) KOLUMBIA (19) IRAN (19) WENEZUELA (23) TAJWAN (24) POLSKA (24) KOREA PŁN. (26) IZRAEL (26) ARABIA S. (26) ARGENTYNA (29) WŁOCHY (30) HISZPANIA (30) FRANCJA (32) W. BRYTANIA (33) SZWECJA (34) SZWAJCARIA (34) KOREA PŁD. (36) HOLANDIA (36) BELGIA (38) NIEMCY (39) JAPONIA (39) ródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego 22 studentów I roku studiów uzupełniajcych stosunków midzynarodowych UW (studia wieczorowe) Warszawa r. (W nawiasach miejsce w klasyfikacji wg grup czynników). Tabela pokazuje nie tylko wskazan kolejno jednostek politycznych wg potgi, ale równie jej charakter polityczno-militarny, gospodarczy, demograficznoprzestrzenny czy mieszany. Formy potgi Rozumowanie w kategoriach form potgi jest do powszechne, chocia jest ono bez konkretnych pomiarów mało precyzyjne. Niemniej jednak wiemy, o co chodzi, gdy słyszymy, e Japonia czy Niemcy s to potgi ekonomiczne, Rosja jest

10 potg militarn, a Bangladesz jest potg demograficzno-przestrzenn. S i inne próby konkretyzacji form potgi dokonywane s one zarówno na gruncie geografii politycznej, jak i geopolityki. Analiza potgi jest jedn z metod badawczych geografii politycznej. Polega ona na podziale potgi na grupy składowe. Mona tu zaproponowa wiele kategorii, ponisze zostały wyrónione, jak podkrela R. Muir, ze wzgldu na swoj prostot. 16 Potga morfologiczna. Kategoria ta moe zosta włczona do potgi; wypływa ona z rozmiaru, kształtu, lokalizacji i cech kartograficznych pastwa. Potga demograficzna. Ten aspekt potgi pozostaje pod wpływem nie tylko liczby ludnoci, ale te z jej umiejtnoci, zdrowia, struktury i trudniej uchwytnych charakterystyk, takich jak morale i charakter narodowy. Potga gospodarcza. Tu mona włczy umiejtnoci handlowe, efektywno ich zastosowania, stop dyfuzji technologii, stosunki wymienne oraz podatno pastwa na zerwanie relacji importowych i eksportowych. Potga organizacyjna. Mieci si tu jako rzdu i podległych szczebli administracji, stabilno rzdu oraz zasig jego władzy w kraju i za granic. Potga wojskowa. Obejmuje ona liczb, typy i jako uzbrojenia oraz personel wojskowy, jego rozmieszczenie oraz jako biecej taktyki i strategii. Potga płynca ze stosunków zewntrznych. Wchodz tu wszystkie aspekty stosunków midzynarodowych, członkostwo w organizacjach midzynarodowych i sojuszach, siła i wiarygodno sojuszników, a take presti midzynarodowy. 17 Troch inne formy potgi wynikaj z modelu Sułka. Przypomnijmy, e model ten zawiera nastpujce elementy: twarde ekonomiczny, militarny, demograficzny, geograficzny (przestrzenny) oraz mikkie strategiczny i moralny (wolicjonalny). Te ostatnie zawarte s w czynniku militarnym, który z tego tytułu moe by nazwany czynnikiem polityczno-militarno-moralnym. W celu sklasyfikowania rónych form potgi uzasadnione jest wic ujmowanie wyłcznie czynników twardych. Wygodnie jest te połczenie czynnika demograficznego i geograficznego. Pozostan nam wic czynniki ekonomiczne, militarne i demograficznoprzestrzenne. Łczc ze sob po dwa wymiary otrzymamy trzy czyste i trzy mieszane formy potgi: ekonomiczna, militarna, demograficzno-przestrzenna, ekonomicznomilitarna, ekonomiczno-demograficzno-przestrzenna, demograficzno-przestrzennomilitarna. Połczenie trzech wymiarów prowadzi do wyrónienia tylko jednej formy potgi potgi ekonomiczno-militarno-demograficzno-przestrzennej. adna z tych form potgi nie jest bezporednio uzaleniona od wielkoci pastwa kada z nich mówi tylko o przewadze wybranej grupy elementów. Potga demograficzno-przestrzenna opiera si przede wszystkim na ludnoci i terytorium (i w pewnym zakresie na połoeniu geograficznym). Z natury rzeczy ma 16 R. Muir, Modern Political Geography, Macmillan Publishers 1984, s Tame, s Dalej Muir przytacza (s. 149) le zinterpretowan formuł potgi Wilhelma Fucksa, która wystpuje rzekomo jako Potga = (P) 3 x (B) 0,5., gdzie P produkcja, B ludno. Ta błdna formuła (jako formuła Muir a) została przytoczona równie w: Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i strategia, AON, Warszawa 2007, s O formule Muir a pisze równie; A. Łaszczuk, Analiza geopolityczna potgi pastw, [w:] Z. Lach, J. Wendt (red.), Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, Czstochowa 2010, s

11 ona charakter bierny, pastwo oparte na takiej potdze moe odgrywa pewn rol na arenie midzynarodowej tylko w najwyszych pułapach ilociowych (jak np. Chiny czy Indie). Demograficzno-geograficzny charakter potgi nie jest zwizany bezporednio z wielkoci pastwa mog tu wystpowa pastwa due, rednie i małe. Przykłady: Chiny, Indie, Pakistan, Indonezja, Egipt, Iran, Irak. Potga demograficzno-przestrzenno-ekonomiczna charakteryzuje głównie pastwa rednio rozwinite o słabej militaryzacji. S to pastwa o niewielkich ambicjach polityczno-militarnych (ich potga ma charakter bierny). Przykładem moe by Meksyk. Potga demograficzno-przestrzenno-militarna charakteryzuje pastwa o rednim i niskim poziomie rozwoju, silnie zmilitaryzowane. S to z reguły pastwa agresywne, ale charakter ich potgi, który jest raczej bierny, nie pozwala na odgrywanie powaniejszej roli. Potg ekonomiczn charakteryzuj wysokie wskaniki rozwoju gospodarczego, mierzone wydajnoci pracy i poziomem dochodu narodowego na 1 mieszkaca. Pastwa, które mona okreli jako potgi ekonomiczne, odgrywaj bardziej czynn rol w stosunkach midzynarodowych (zwłaszcza jeli dodatkowo maj duy udział w handlu midzynarodowym), ale ta forma nie wystarcza do zdobycia statusu mocarstwa wiatowego. Potga ekonomiczna musi by wsparta potg militarn. Przykłady potgi ekonomicznej: Japonia, Tajwan, Hongkong, Singapur. Potga ekonomiczno-militarna róni si od potgi ekonomicznej zwikszonym poziomem militaryzacji, co pozwala na odgrywanie czynnej roli w stosunkach midzynarodowych. Pastwa charakteryzujce si tak potg maj z reguły długie tradycje pastwowoci, solidn baz ekonomiczn i siły zbrojne o duych moliwo- ciach. Ich du sił ogóln wzmacnia czsto czynnik moralno-psychologiczny, ideologiczny itp. Jeeli potga ekonomiczno-militarna charakteryzuje pastwo du- e, to z pewnoci jest ono mocarstwem politycznym. Przykładami takiej potgi s: USA, Francja, Wielka Brytania. Potga militarna charakteryzuje pastwa o rednim i wysokim poziomie rozwoju gospodarczego i duym stopniu militaryzacji. Potgi militarne maj z reguły du- y wpływ na stosunki midzynarodowe, ale jest on w duej mierze nienaturalny, wymuszony dotd, dopóki potga militarna nie zostanie oparta na solidniejszej bazie ekonomicznej, wpływ ten nie bdzie trwały. Przykłady potgi militarnej: b. ZSRR, Turcja i w mniejszej mierze Izrael. Potga ekonomiczno-militarno-demograficzno-przestrzenna w sposób do zharmonizowany łczy wszystkie trzy grupy elementów. Potga ta ma charakter raczej czynny, ale wskazuje raczej na umiarkowane ambicje polityczno-militarne. Powysza klasyfikacja opierała si na tzw. twardych (materialnych) elementach potgi. W tym miejscu moe powsta uzasadnione pytanie o rol mikkich (niematerialnych) wymiarów potgi, czyli czynnika politycznego i moralnopsychologicznego. Otó w artykule przyjłem punkt widzenia, wg którego niematerialne wymiary potgi s bardzo wane, ale naley je dopiero zidentyfikowa i okreli na podstawie dynamicznej analizy kształtowania si parametrów potgi. Innymi słowy, wg przyjtej przeze mnie postawy badawczej, elementy niematerialne uzewntrzniaj si przede wszystkim w zakresie czynnika militarnego, jako reprezentanta okrelonej woli i strategii (polityki). 19

12 Wskazane wyej formy potgi mona okreli na dwa zasadnicze sposoby: na podstawie modeli formalnych lub na podstawie bada socjologicznych. Załczona tabela została zsynchronizowana z modelem formalnym Sułka, dlatego oba podej- cia prowadz do zidentyfikowania takich samych form potgi. Porównanie wyników obu podej pozwala na wycignicie wniosków co do sposobów postrzegania potgi pastw przez wybrane grupy eksperckie na tle wzorca, wynikajcego z modelu formalnego. Z tabeli 1 moemy np. wyczyta, e USA s potg polityczno-militarn, gospodarcz i demograficzno-przestrzenn. Potg Rosji tworz z kolei czynniki polityczno-militarne i demograficzno-przestrzenne. Potga Izraela ma przede wszystkim charakter polityczno-militarny. Potga Polski jest do zrównowaona, aczkolwiek wybijaj si czynniki gospodarcze i polityczno-militarne. Prognozowanie geopolityczne Kade ludzkie działanie skierowane jest ku przyszłoci, dlatego zawiera ono jej ocen bd to pod postaci wyrafinowanego prognozowania, bd w formie wizji czy pewnych załoe. Jasne wic, e prognozowanie jest wanym składnikiem procesu podejmowania decyzji. Uwaga ta odnosi si równie do prognozowania geopolitycznego. Czym jest prognozowanie geopolityczne? W wszym znaczeniu, wychodzc z definicji geopolityki jako nauki badajcej potg jednostek politycznych w czasie i przestrzeni, mona je okreli jako przewidywanie kształtowania si midzynarodowego układu sił w przyszłoci i jego konsekwencji dla ładu, stabilnoci, poziomu napi i biegunowoci systemu midzynarodowego. W szerszym znaczeniu, przedmiotem prognozowania s wszelkie procesy zachodzce na arenie midzynarodowej o okrelonych konsekwencjach dla midzynarodowego układu sił. Idzie tu o badanie głównych trendów społeczno-ekonomicznych, ideologicznych, polityczno-militarnych, demograficznych, energetycznych i technologicznych; przewidywanie konfliktów zbrojnych i niezbrojnych, zasigu i form współpracy globalnej, regionalnej i lokalnej, zmiany znaczenia rzadkich zasobów i form rywalizacji o nie itp. Główna rónica midzy prognozowaniem geopolitycznym a prognozowaniem stosunków midzynarodowych polega na tym, e w pierwszym wypadku punktem odniesienia jest układ sił, za w drugim nie jest to konieczne. W prognozowaniu geopolitycznym przydatne s modele pomiaru potgi pastw oraz oparte na nich modele midzynarodowego układu sił. Szczególn rol odgrywaj modele globalne. Mona przyj, e modelowanie globalne (global modeling) pojawiło si w literaturze społeczno-ekonomicznej i politologicznej na pocztku lat 70-tych ubiegłego wieku. Co prawda nie jest do koca jasne, jakie modele zalicza si do modeli globalnych, mona wic przyj, e maj one zasig globalny (lub co najmniej regionalny), odnosz si do szerokiego zakresu spraw (zwłaszcza procesów ekonomicznych, demograficznych, militarnych czy dotyczcych rodowiska naturalnego), majcych bezporedni zwizek z ludzkoci i moliwociami jej przetrwania i rozwoju. 20

13 Modele globalne s modelami symulacyjnymi, składajcymi si z kilku (lub wielu) modułów, powizanych ze sob w jeden funkcjonujcy system. Zastosowanie komputerów pozwala w niezwykle krótkim czasie przeledzi wiele wariantów wraz z ich nastpstwami. W ostatnich latach, m.in. wskutek rónych niepowodze, modelowanie globalne zmieniło nieco swój charakter i czciowo przedmiot zainteresowania. Prawdopodobnie obecnie najbardziej intensywnie wykorzystuje si modele globalne w symulowaniu zmian klimatu i ich nastpstw dla ycia człowieka. Aktualnie prowadzony jest projekt International Futures (IF). Jest to zakrojony na szerok skal, długookresowy, zintegrowany system modelowania globalnego, opracowany na bazie koncepcji Barry ego Hughesa. To narzdzie mylenia o przyszłoci naszego wiata. System ten obejmuje nastpujce podsystemy: demograficzny, gospodarczy, energetyczny, rolniczy, społeczno-polityczny oraz rodowiskowy dla 183 krajów oddziałujcych wzajemnie na siebie w systemie globalnym. Głównym celem programu jest ułatwienie badania globalnej przyszłoci poprzez alternatywne scenariusze. Model jest połczony z ogromn baz danych, obejmujc okres od 1960 r. Program IFs jest dostpny w Internecie. Podsumowanie Teoretyczn podstaw analizy geopolitycznej jest geopolityka, która naley do nauk prakseologicznych, czyli nauk o ludzkim działaniu. Oywienie bada geopolitycznych pociga za sob rozwój metodyki analizy geopolitycznej, która jest metod badania stosunków midzynarodowych, stawiajc w centrum zainteresowania potg jednostek politycznych (głównie pastw). Po zakoczeniu zimnej wojny w literaturze politologicznej pojawiło si wiele prób modelowania i pomiaru potgi jednostek politycznych. Modele te w znacznym stopniu mog wzmocni metodycznie analiz geopolityczn. Celem artykułu była próba przedstawienia metodyki analizy geopolitycznej na przykładzie potgometrii dyscypliny pomocniczej geopolityki (czy te jej subdyscypliny), zajmujcej si modelowaniem, pomiarem i morfologi potgi. Dorobek potgometrii moe by podstaw modelowania i prognozowania globalnego układu sił, co w konsekwencji pozwoli oceni go pod ktem kilku kryteriów, takich jak stabilno, polaryzacja (koncentracja), poziom napi polityczno-militarnych. SUMMARY The article presents powermetrics as a basic element of geopolitical analyses. Modeling and measurement national power is an important technique in the study of international relations. Geopolitocal point of view and quantification of power can be crucial for global forecasting and can results in greater chance of better decisionmaking. 21

14