POMPOWANIE TESTOWE W DOKUMENTOWANIU ZASOBÓW WÓD TERMALNYCH

Transkrypt

1 Bogus³aw BIELEC Gra yna HO OJUCH Zak³ad Energii Odnawialnej i Badañ Œrodowiskowych Pracownia Energii Odnawialnej Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN Kraków, ul. Wybickiego 7 bielec@meeri.pl; g.holojuch@meeri.pl Technika Poszukiwañ Geologicznych Geotermia, Zrównowa ony Rozwój nr 1 2/2011 POMPOWANIE TESTOWE W DOKUMENTOWANIU ZASOBÓW WÓD TERMALNYCH STRESZCZENIE W artykule przedstawiono tematykê zwi¹zan¹ z wykorzystaniem testów hydrodynamicznych (krótkich pompowañ prowadzonych w warunkach dop³ywu nieustalonego) w procesie dokumentowania zasobów wód termalnych. Omówiono krótko metodykê pompowañ testowych, rodzaje testów stosowanych w przypadku wód termalnych oraz najczêœciej wykorzystywane metody interpretacji wyników. Zwrócono uwagê na kilka kwestii, które s¹ bardzo wa ne na ka dym etapie badañ, pocz¹wszy od zaprojektowania testu, poprzez jego przeprowadzenie, a skoñczywszy na interpretacji uzyskanych wyników. Szczególny nacisk, zdaniem autorów, nale y po³o yæ na zagadnienia zwi¹zane z w³aœciwym zaplanowaniem i przeprowadzeniem testu oraz u yciem odpowiednich urz¹dzeñ i aparatury pomiarowej. Takie podejœcie gwarantuje uzyskanie wiarygodnych wyników, s³u ¹cych jako podstawa do obliczenia parametrów hydrogeologicznych warstwy wodonoœnej. Tylko dysponuj¹c wiarygodnymi parametrami bêdziemy mogli w³aœciwie oszacowaæ wielkoœæ zasobów wód termalnych. S OWA KLUCZOWE Zasoby wód termalnych, pompowania testowe, re im nieustalony, parametry hydrogeologiczne * * * WPROWADZENIE Pompowanie testowe, z uwagi na krótki czas trwania, jest podstawowych rodzajem pompowania stosowanym w dokumentowaniu zasobów wód termalnych. Wynika to z cha- Recenzowa³ prof. dr hab. in. Andrzej Szczepañski Artyku³ wp³yn¹³ do Redakcji r., zaakceptowano do druku r. 319

2 rakteru wody termalnej. Podwy szona temperatura oraz najczêœciej tak e mineralizacja nastrêcza trudnoœci z bezpoœrednim odprowadzeniem wypompowanej wody do cieku powierzchniowego lub do ziemi. Dlatego w³aœnie taki rodzaj pompowania jest zalecany (Kapuœciñski i in. 1997) i najczêœciej projektowany w przypadku wód termalnych. Metodyka pompowañ testowych oraz sposób interpretacji wyników zarówno w aspekcie ogólnym, jak i z uwzglêdnieniem specyfiki wód termalnych s¹ doœæ szeroko opisywane w literaturze polskiej (Przyby³ek i in. 1971; Siwek, Mañkowski 1981; Kulma 1995; Kapuœciñski i in. 1997; D¹browski, Przyby³ek 2005; Górecki, 2006a,b, Bielec, Ho³ojuch 2011) i zagranicznej (Walton 1962, 1970; Grant i in. 1982; Bixley 1988; Kruseman, De Ridder 1990; Gross 2008). Niemniej jednak autorzy niniejszej pracy chcieliby zwróciæ uwagê na kilka kwestii, istotnych przy projektowaniu, wykonywaniu i interpretacji pompowañ testowych dla wód termalnych. Kwestie te zwi¹zane s¹ m.in. z doborem w³aœciwego schematu pompowania, zastosowaniem odpowiedniej aparatury pomiarowej oraz prawid³owym przebiegiem testu. Zachowanie odpowiednich zasad postêpowania gwarantuje bowiem dobr¹ dok³adnoœæ uzyskanych wyników. Tylko rzetelne dane pomiarowe oraz odpowiednio dobrana metoda interpretacji pozwol¹ na obliczenie wiarygodnych parametrów hydrogeologicznych warstwy wodonoœnej, a tym samym na w³aœciwe oszacowanie zasobów wód termalnych. 1. KRÓTKO O METODYCE POMPOWAÑ TESTOWYCH Próbne pompowanie to jak dotychczas najbardziej wiarygodna metoda okreœlania w³aœciwoœci filtracyjnych warstwy wodonoœnej. Stosuje siê j¹ powszechnie przy dokumentowaniu zasobów wód podziemnych ró nych typów (wody zwyk³e, wody lecznicze, solanki i wody termalne). Pompowanie testowe to jedna z odmian próbnego pompowania. Klasyczne pompowanie pomiarowe wykonywane jest w warunkach ustalonych (lub quasi ustalonych) i trwa zazwyczaj kilka lub kilkanaœcie dni. Pompowanie testowe przeprowadzane jest w zdecydowanie krótszym czasie (zwykle kilka godzin) i wykonuje siê go w warunkach dop³ywu nieustalonego. Pompowanie testowe przeprowadza siê najczêœciej jako jednostopniowe lub wielostopniowe, zakoñczone obserwacj¹ wzniosu zwierciad³a wody (lub odbudowy ciœnienia). Podstawow¹ zasad¹ przy pompowaniu w warunkach dop³ywu nieustalonego jest zachowanie sta³oœci wydatku. Najczêœciej obserwowanymi zmiennymi w trakcie pompowania jest obni enie zwierciad³a lub ciœnienia wody termalnej (depresja) i temperatura wody termalnej. Depresja mo e byæ mierzona zarówno w otworze, w którym przeprowadzane jest pompowanie testowe, jak równie w otworach s¹siednich (obserwacyjnych) o ile takie istniej¹. Interpretacja wyników pomiarów depresji daje, w pierwszym przypadku, informacjê o cechach hydraulicznych samego ujêcia oraz o parametrach hydrogeologicznych warstwy wodonoœnej w bezpoœrednim otoczeniu badanego otworu, w drugim zaœ pozwala na okreœlenie typu hydrodynamicznego warstwy wodonoœnej, jej parametrów filtracyjnych i czêsto tak e na okreœlenie granic badanej struktury. Poza obserwacj¹ podstawowych zmiennych, tj. depresji i temperatury, wykonuje siê równie pomiary parametrów fizykochemicznych pom- 320

3 powanej wody termalnej, tj. odczynu ph, PEW wody, potencja³u redox i in., a tak e temperatury i ciœnienia atmosferycznego. Pomiar ka dej z wymienionych wielkoœci wykonywany jest z inn¹ czêstotliwoœci¹, w zale noœci od charakteru badañ. Zazwyczaj z najwiêksz¹ czêstotliwoœci¹ wykonuje siê pomiary wydajnoœci, depresji i temperatury. 2. TESTY WYKORZYSTYWANE W DOKUMENTOWANIU ZASOBÓW WÓD TERMALNYCH Próbne pompowanie, w tym równie pompowanie testowe, dostarcza nam informacji o zachowaniu siê warstwy wodonoœnej (w naszym przypadku z³o a wód termalnych) w sytuacji zaburzenia naturalnych warunków hydrodynamicznych. Zasadniczym elementem pompowania testowego jest obserwacja zmian ciœnienia ( p) w zbiorniku wód termalnych wywo³anych bodÿcem zewnêtrznym, w postaci zmiany wydajnoœci (Q). Przy projektowaniu testów hydrodynamicznych nale y mieæ na uwadze specyfikê wystêpowania wód termalnych. Wody termalne wystêpuj¹ przewa nie na znacznych g³êbokoœciach, gdzie panuje wysoka temperatura i znaczne ciœnienie. Czynniki te powoduj¹ szereg trudnoœci interpretacyjnych. Zwi¹zane s¹ one m.in. z nieizotermicznym charakterem przep³ywu wody w otworze w trakcie testu oraz z wydzielaniem siê gazów rozpuszczonych w wodzie na skutek spadku ciœnienia poni ej ciœnienia nasycenia (ang. bubble point). W zwi¹zku z powy szym doœæ czêsto konieczne jest rozszerzenie stosowanej metodyki o zagadnienia wykorzystywane w geologii naftowej (Grant i in. 1982; Bixley 1988). Najczêœciej przy dokumentowaniu zasobów wód termalnych stosuje siê dwa typy testów (Kapuœciñski i in. 1997). Pierwszym typem jest test wielostopniowego spadku ciœnienia (rys. 1a). Stosowany jest zazwyczaj, gdy wydajnoœæ otworu jest bardzo du a oraz gdy strefa z³o owa udostêpniona jest za pomoc¹ wielu odcinków filtra. Test ten umo liwia okreœlenie sprawnoœci otworu oraz charakteru przep³ywu w strefie przyfiltrowej. Drugim, z czêsto stosowanych typów testu, jest test jednostopniowego spadku i odbudowy ciœnienia (rys. 1b). Ten typ testu umo liwia okreœlenie parametrów z³o a oraz charakteru oœrodka. 3. INTERPRETACJA WYNIKÓW POMPOWAÑ TESTOWYCH Jest wiele metod interpretacji pompowañ testowych. Polegaj¹ one w g³ównej mierze na analizie zmian ciœnienia w badanej warstwie wodonoœnej (zbiorniku wód termalnych) w celu okreœlenia charakterystyki z³o a. Analizie poddaje siê dwa etapy testu, tj. etap spadku ciœnienia (Q > 0) oraz jego odbudowy (Q = 0). Przy wyborze odpowiedniej metody interpretacyjnej nale y braæ pod uwagê szereg kryteriów. Podstawowym kryterium doboru metody wed³ug której interpretujemy wyniki pompowania testowego jest kryterium warunków hydrogeologicznych. Ka da z metod interpretacyjnych ma bowiem swój specyficzny zakres stosowania, zale ny od sytuacji geo- 321

4 a) Q s t b) Q s t Rys. 1. Najczêœciej stosowane schematy pompowania testowego w otworach geotermalnych (Kapuœciñski i in. 1997) a test wielostopniowy, b test jednostopniowy Fig. 1. The most commonly used pumping test schemes in geothermal wells (Kapuœciñski i in. 1997) a step test, b single test logicznej i hydrogeologicznej, w jakiej znajduje siê badany otwór (Bielec, Ho³ojuch 2011). Istotny jest rodzaj oœrodka skalnego, z jakim mamy do czynienia w otoczeniu badanego otworu (porowy, szczelinowy, krasowy), jednorodnoœæ tego oœrodka lub jej brak, warunki zasilania zbiornika wód termalnych, jego zasiêg, ³¹cznoœæ hydrauliczna z warstwami s¹siednimi itp. Pewne znaczenie odgrywa tak e sposób ujêcia warstwy wodonoœnej (studnia dog³êbiona lub niedog³êbiona). W tabeli 1 przedstawiono wybrane, najczêœciej w praktyce u ywane, metody interpretacji wraz z zakresem, w jakim mog¹ byæ stosowane (Theis 1935, 1946; Cooper, Jacob 1946; Hantush 1961; Moench 1984; Walton 1970; Eden, Hazel 1973). 322

5 Tabela 1 Zakres stosowania poszczególnych metod interpretacji pompowañ testowych Table 1 The scope of the various methods for interpreting pumping tests Metoda interpretacji Theis 1935 Cooper and Jacob 1946 Hantush 1961 Moench 1984 Walton 1970 Theis 1946 (analiza wzniosu) Eden and Hazel 1973 (pompowanie wielostopniowe) Zakres stosowania metody jednorodna i nieograniczona warstwa wodonoœna, studnia dog³êbiona, sta³y wydatek, warunki naporowe jednorodna i nieograniczona warstwa wodonoœna, studnia dog³êbiona, sta³y wydatek, warunki naporowe jednorodna i nieograniczona warstwa wodonoœna, studnia niedog³êbiona, sta³y wydatek, brak przesi¹kania z warstw s¹siednich, warunki naporowe warstwa wodonoœna o charakterze szczelinowym, podwójna porowatoœæ, dominuj¹cy udzia³ przep³ywu szczelinami jednorodna i nieograniczona warstwa wodonoœna, wystêpowanie zjawiska przesi¹kania z warstw s¹siednich, warunki naporowe jednorodna i nieograniczona warstwa wodonoœna, studnia dog³êbiona, sta³y wydatek, analiza wzniosu jednorodna i nieograniczona warstwa wodonoœna, studnia dog³êbiona, warunki naporowe, pompowanie z wydatkiem wzrastaj¹cym stopniowo Wstêpnie, zastosowanie metody interpretacji zdeterminowane jest ju poprzez wybór rodzaju testu. Oczywistym jest, e metod interpretacyjnych dla pompowañ wielostopniowych nie mo emy zastosowaæ, jeœli dysponujemy wynikami testu jednostopniowego spadku/odbudowy ciœnienia. Dlatego te m.in. bardzo wa ne jest staranne zaplanowanie schematu, wed³ug którego przeprowadzone zostanie pompowanie testowe. 4. WA NE ASPEKTY POMPOWANIA TESTOWEGO Na ka dym etapie pompowania testowego, pocz¹wszy od jego projektowania, poprzez przeprowadzenie, a do interpretacji wyników, nale y zwróciæ uwagê na pewne wa ne kwestie, które w zasadniczy sposób mog¹ wp³yn¹æ na przebieg samego pompowania, na uzyskane wyniki pomiarów oraz, co najwa niejsze, na wielkoœæ parametrów hydrogeologicznych obliczonych w procesie interpretacji wyników testu. Wyliczone na podstawie ma³o wiarygodnych wyników w³aœciwoœci filtracyjne mog¹ siê bowiem przyczyniæ do b³êdnego oszacowania zasobów wód termalnych. Pompowanie w otworach ujmuj¹cych wody termalne jest przedsiêwziêciem doœæ z³o onym i wymagaj¹cym, w porównaniu do otworów z wod¹ zwyk³¹ (s³odk¹), zaanga owania znacznych si³ i œrodków technicznych oraz co jest nie mniej wa ne tak e i finansowych. Z uwagi na z³o onoœæ i koszty powinniœmy do³o yæ wszelkich starañ w trakcie projektowania testu, aby dostarczy³ nam jak najwiêkszej iloœci wiarygodnych danych, które pos³u ¹ do 323

6 w³aœciwego okreœlenia wielkoœci zasobów i rozpoznania charakteru z³o a wód termalnych. Projekt testu powinien w sposób mo liwie najbardziej dok³adny okreœlaæ cel badania, sposób jego przeprowadzenia, potrzebne œrodki techniczne, sposób utylizacji wody termalnej, a tak e okreœlaæ czynnoœci, jakie nale y podj¹æ w przypadku awarii (Kapuœciñski i in. 1997). W sposób szczegó³owy projekt powinien zawieraæ m.in. wytyczne, co do: schematu pompowania (test jednostopniowy, test wielostopniowy), wydajnoœci pompowania, iloœci stopni dynamicznych, przewidywanego ciœnienia g³owicowego i dennego, depresji ( p, s), spodziewanej temperatury i mineralizacji wody termalnej, wymaganego zakresu i czêstotliwoœci pomiarów w otworze eksploatacyjnym, zakresu obserwacji w otworach s¹siednich, zastosowania koniecznych urz¹dzeñ technicznych i aparatury pomiarowej, iloœci, miejsca i sposobu poboru próbek wody, innych pomiarów i badañ specjalnych (np. poboru próbek gazu). Przy prowadzeniu testów w warunkach dop³ywu nieustalonego podstawowym warunkiem jest zachowanie sta³oœci wydatku. Jest to bardzo istotne, dlatego zalecane jest, aby w trakcie pompowania testowego stosowane by³y urz¹dzenia stabilizuj¹ce pracê pompy i utrzymuj¹ce wydatek na sta³ym poziomie. Takimi urz¹dzeniami s¹ falowniki, które poprzez automatyczn¹ regulacjê czêstotliwoœci pr¹du zasilaj¹cego pompê pozwalaj¹ na zachowanie zadanej wydajnoœci przep³ywu. Woda termalna oprócz wysokiej temperatury jest czêsto tak e silnie zmineralizowana oraz w znacznym stopniu nasycona gazami. Czynniki te determinuj¹ zatem u ycie odpowiednich przyrz¹dów do pomiaru wydajnoœci. Najkorzystniejsze jest zastosowanie przep³ywomierza wg³êbnego. Jego zalet¹ jest rejestracja dop³ywu bezpoœrednio w strefie z³o owej. W takim przypadku wyniki pomiarów mog¹ byæ rejestrowane ju od samego momentu rozpoczêcia pompowania, bowiem nie s¹ wówczas obci¹ one b³êdem spowodowanym przez rozprê anie siê wody w otworze. Mierniki takie s¹ jednak drogie i z tego wzglêdu stosunkowo rzadko stosowane. Innym, czêstszym rozwi¹zaniem, jest u ycie przep³ywomierza powierzchniowego. Do wyboru mamy kilka rodzajów urz¹dzeñ, m.in. przep³ywomierz zwê kowy, ultradÿwiêkowy, elektromagnetyczny lub turbinkowy. Ka dy z nich ma swoje wady i zalety. Przy wyborze powinniœmy mieæ zawsze œwiadomoœæ pewnych ograniczeñ stosowania poszczególnych urz¹dzeñ w zale noœci od charakteru wody termalnej. Dobr¹ zasad¹ jest stosowanie kilku niezale nych uk³adów stworzonych w oparciu o inny rodzaj urz¹dzenia. W ten sposób zabezpieczamy siê tak e na wypadek awarii sprzêtu. Kolejnym elementem, na jaki nale y zwróciæ szczególn¹ uwagê w trakcie realizowania pompowania testowego jest sposób pomiaru zmian ciœnienia wymuszonych pompowaniem. W przypadku otworów termalnych zalecany jest pomiar ciœnienia wg³êbnego. Realizuje siê go najczêœciej za pomoc¹ elektronicznych manometrów wg³êbnych, na wzór pomiarów stosowanych ju od wielu lat w przemyœle naftowym. Pomiar taki pozwala na wyeliminowanie zjawiska tzw. termodÿwigu (ang. thermal lift effect). Wraz ze zmian¹ tem- 324

7 peratury zmienia siê bowiem gêstoœæ wody termalnej, co poci¹ga za sob¹ zmianê po³o enia zwierciad³a wody w otworze (w przypadku warunków subartezyjskich) lub ciœnienia g³owicowego (dla warunków artezyjskich). Zmiany mog¹ dochodziæ nawet do kilkudziesiêciu metrów w zale noœci od mineralizacji i temperatury wody termalnej oraz od g³êbokoœci otworu, co obrazuje przyk³ad pokazany na rysunku 2. Czas [min] G³êbokoœæ zw. wody [ m p.p.t.] Wydajnoœæ [m 3 /h] Podstawowe dane otworu: - g³êbokoœæ: 3000 m - temperatura na wyp³ywie: ok. 60 st.c - mineralizacja : ok. 100 g/l - zw. statyczne w niewygrzanym otworze: 125 m ppt Czas [min] Rys. 2. Efekt termodÿwigu obserwowany podczas pompowania testowego otworu geotermalnego (obserwacje w³asne autorów) Fig. 2. Thermal lift effect during the pumping test of geothermal well (authors own observations) Równoczeœnie z pomiarami ciœnienia dennego i g³owicowego nale y prowadziæ pomiary ciœnienia atmosferycznego, które s¹ niezbêdne do wyznaczenia wspó³czynnika sprawnoœci barometrycznej. Uwzglêdnienie tego wspó³czynnika powoduje wyg³adzenie przebiegu wy- 325

8 kresu zmian depresji w czasie. Zabieg taki jest konieczny zw³aszcza wtedy, gdy mierzone jest jedynie ciœnienie g³owicowe, a nie rzeczywiste ciœnienie z³o owe na dnie otworu. Z uwagi na krótki czas pompowania testowego oraz na koniecznoœæ dok³adnego przeœledzenia przebiegu zmian poszczególnych wielkoœci obserwowanych w czasie testu, pomiary musz¹ byæ wykonywane z odpowiedni¹ precyzj¹ i czêstotliwoœci¹. Precyzja pomiarów zale y przede wszystkim od klasy dok³adnoœci zastosowanych przyrz¹dów pomiarowych, prawid³owego miejsca monta u na ruroci¹gu pompowym lub w otworze oraz od w³aœciwego doboru przyrz¹du do okreœlonych warunków pompowania (wydajnoœæ, ciœnienie, temperatura, mineralizacja wody termalnej itp.). Z regu³y wymagana jest doœæ du a czêstotliwoœæ pomiarów, zw³aszcza w pocz¹tkowym okresie testu oraz przy zmianie poziomu dynamicznego, w przypadku testu wielostopniowego spadku ciœnienia. Z tego te wzglêdu zalecana jest ci¹g³a, automatyczna rejestracja wyników. Realizowaæ j¹ mo na poprzez pod³¹czenie przyrz¹dów pomiarowych do odpowiednich rejestratorów elektronicznych i sprzê enie ca³ego uk³adu z aparatur¹ komputerow¹. Wyniki pompowania mog¹ byæ dziêki temu œledzone na bie ¹co (ang. on line) na ekranie komputera i równoczeœnie archiwizowane na jego twardym dysku. Czêstotliwoœæ zapisu danych mo e byæ wówczas dobrana dowolnie. W koñcowym efekcie, dysponuj¹c dok³adnymi i wiarygodnymi wynikami pomiarów, mo emy przyst¹piæ do interpretacji wyników. Na tym etapie bardzo wa ny jest dobór odpowiedniej do stwierdzonych warunków hydrogeologicznych metody interpretacji, o czym ju wspominano we wstêpnej czêœci niniejszego artyku³u. Z uwagi na warunek sta³oœci wydatku przy pompowaniu w warunkach dop³ywu nieustalonego, w przypadku gdy pomierzona wydajnoœæ wykazuje zbyt du e wahania w trakcie testu, w³aœciwszym jest przeprowadzenie interpretacji opartej na analizie etapu odbudowy ciœnienia. Wydatek wówczas jest sta³y (Q = 0). PODSUMOWANIE Ka dy etap pompowania testowego niesie ze sob¹ niebezpieczeñstwo pope³nienia mniej lub bardziej œwiadomych b³êdów, które kumuluj¹c siê na kolejnych etapach badania mog¹ doprowadziæ w konsekwencji do znacznych niedok³adnoœci w oszacowaniu zasobów wód termalnych. Dlatego przy projektowaniu i wykonywaniu pompowañ testowych nale y wykazaæ siê du ¹ starannoœci¹, tak aby uzyskaæ jak najbardziej wiarygodne wyniki. Z kolei, przed przyst¹pieniem do interpretacji uzyskanych wyników nale y dobrze rozpoznaæ warunki hydrogeologiczne, aby dobieraj¹c metodê interpretacyjn¹ stosowaæ jak najmniejsze uproszczenia. Takie podejœcie gwarantuje nam uzyskanie wiarygodnych parametrów z³o a, a tylko dysponuj¹c wiarygodnymi parametrami, bêdziemy mogli w³aœciwie oszacowaæ zasoby wody termalnej. 326

9 LITERATURA BIELEC B., HO OJUCH G., 2011 Interpretacja wyników pompowañ testowych w re imie nieustalonym w odmiennych warunkach hydrogeologicznych. Biuletyn Instytutu Geologicznego (w druku). BIXLEY P.F., 1988 Downhole measurements in geochemical wells. E. Okandan (ed.) Geothermal Reservoir Engineering COOPER H.H., JACOB C.E., 1946 A generalized graphical method for evaluating formation constants and summarizing well field history, Am. Geophys. Union Trans. vol. 27, pp D BROWSKI S., PRZYBY EK J., Metodyka próbnych pompowañ w dokumentowaniu zasobów wód podziemnych. Poradnik metodyczny. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznañ. EDEN R.N., HAZEL C.P., 1973 Computer and graphical analysis of variable discharge pumping tests of wells. Inst. Engrs. Australia, Civil Eng. Trans GÓRECKI W. (red.), 2006a Atlas zasobów geotermalnych formacji mezozoicznych na Ni u Polskim. AGH, Kraków. GÓRECKI W. (red.), 2006b Atlas zasobów geotermalnych formacji paleozoicznych na Ni u Polskim. AGH, Kraków. GRANT M.A., DONALDSON I.G., BIXLEY P.E., 1982 Geothermal Reservoir Engineering. Academic Press. GROSS E.L., 2008 A manual pumping test method for characterizing the productivity of drilled wells equipped with rope pumps. Michigan Technological University. HANTUSH, M.S., 1961 Drawdown around a partially penetrating well. J. Hydraul. Div., Proc. Amer. Soc. Civil. Engrs. Vol. 87(HY4), pp KAPUŒCIÑSKI J. i in., 1997 Zasady i metodyka dokumentowania zasobów wód termalnych i energii geotermalnej oraz sposoby odprowadzania wód zu ytych. Poradnik metodyczny. Ministerstwo Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa, Warszawa. KRUSEMAN G.P., DE RIDDER N.A., 1990 Analysis and Evaluation of Pumping Test Data, Second Edition, ILRI publication 47, International Institute for Land Reclamation and Improvement, The Netherlands, 377 p. KULMA R., 1995 Podstawy obliczeñ filtracji wód podziemnych. Wyd. AGH, Kraków. MOENCH A.F., 1984 Double-porosity models for a fissured groundwater reservoir with fracture skin, Water Resources Research, vol. 20, no. 7, pp PRZYBY EK J., BRYLSKA E., D BROWSKI S., 1971 Zasady obliczeñ filtracji nieustalonej wed³ug wzorów Theisa i Hantusha. Wyd. Geol., Warszawa. THEIS C.V., 1935 The relation between the lowering of the piezometric surface and the rate and duration of discharge of a well using groundwater storage, Trans. Amer. Geophys. Union, Vol. 16, pp SIWEK Z., MAÑKOWSKI M., 1981 Wyznaczanie parametrów hydraulicznych ujêcia wód podziemnych na podstawie pompowañ próbnych, Wyd. Geol., Warszawa. WALTON W.C., 1962 Selected Analytical Methods for Well and Aquifer Evaluation. Illinois State Water Survey, Urbana 1962, Bulletin 49. WALTON W.C., 1970 Groundwater resource evaluation. Mc Graw-Hill Book Company, New York, St. Louis, San Francisco, Dusseldorf, London, Mexico, Panama, Sydney, Toronto. 327

10 PUMPING TEST IN DOCUMENTING THERMAL WATER RESOURCES ABSTRACT This article presents issues related to the use of hydrodynamic tests (short pumping performed under conditions of transient flow) in the process of documenting the thermal water resources. Briefly discusses the methodology of pumping tests, the types of tests used in thermal waters engineering and the most frequently used methods for results interpretation. Attention was paid to several issues that are important at every stage of research, from designing the test, by its conducting to ending with the interpretation of results. Particular emphasis, according to the authors, should be given to issues related to the proper planning and carrying out the test and use appropriate equipment and apparatus. This approach will guarantee to obtain reliable results, serving as the basis for calculating the hydraulic parameters of the aquifer. Having only reliable parameters, we can correctly estimate the thermal water resources. KEY WORDS Thermal water resources, pumping test, transient regime, hydrogeological parameters