Życie fok prawdziwa historia

Transkrypt

1 Polowania, połowy, a także zanieczyszczenia środowiska spowodowały, że po roku 1940 populacja fok w Morzu Bałtyckim znacznie się zmniejszyła. Książka, którą trzymasz w ręku, opowiada, jak interesujące jest życie fok, jakim zagrożeniom muszą one stawiać czoła, a także, w jaki sposób można pomóc tym zwierzętom i jak je badać. Anna Roos, Iwona Pawliczka Foki wykazują duże zainteresowanie wszystkim, co dzieje się wokół i często podpływają do łódek i jachtów. To fascynujące zwierzęta, a Ci, którzy mieli okazję zobaczyć je z bliska, nigdy nie zapomną tego spotkania. Anna Roos Iwona Pawliczka Są tu także zawarte informacje o innych ssakach morskich zamieszkujących wody Morza Bałtyckiego, jednak najwięcej miejsca poświęcono ich najliczniejszej grupie: fokom szarym. Anna Roos (Szwecja) i Iwona Pawliczka (Polska) są biologami morza. Zajmują się m.in. badaniami fok. Iwona Pawliczka jest odpowiedzialna za realizację projektu odtworzenia populacji fok szarych na południowym Bałtyku, prowadzonego w Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego w Helu, a Anna Roos prowadziła podobny projekt badawczy w Forsmark w Szwecji do jego zakończenia w roku Niniejsza zaktualizowana edycja książki powstała w ramach projektu "Kompendium wiedzy o fokach ogólnopolska dystrybucja książki i filmu o ochronie foki szarej w Polsce", dofinansowanego ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. ISBN Życie fok prawdziwa historia Dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Życie fok prawdziwa historia

2 Anna Roos, Iwona Pawliczka YCIE FOK PRAWDZIWA HISTORIA Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdañskiego

3 Tekst Anna Roos, Iwona Pawliczka, 2010 Tekst w oparciu o Sälliv, Anna Roos, Bonnier Carlsen Förlag AB Zdjêcia Jerzy Abramowicz, Zbigniew Kegel (s. 44), Magda Bielecka (s. 38 z lewej), Anders Bignert (s. 10, mapa), Biker (s. 29), Pawe³ Bloch (s. 34), Dariusz Bógda³ (s. 25 na górze), Greenland Inst. Natural Resources Erik W. Born (s. 8 na dole), Magda Chudziñska (s. 40, mapa), Milena Czekala (s. 28 z prawej), Piotr Dominiak (s. 20), Föreningen Armé-, Marin- och Flygfilm (s. 27), Björn Helander (s. 41), Jan-Åke Hillarp (s. 6, 15, 18, 21, 23, 24, 30, 35 na dole, 40), Erik Isakson (s. 8 na górze, 37), Ryszard Kretkiewicz (s. 12 na dole z lewej), Torkel Lundberg (s. 25 na dole), Charlotta Moraerus (s. 33), Iwona Pawliczka (s. 32 na dole z lewej, 38 z prawej), Anna Roos (ok³adka, s. 1, 7, 11 na dole, 12 na górze z lewej i z prawej, 16, 17, 19, 22, 26, 36), Katarzyna Sidorczuk (s. 42) Krzysztof E. Skóra (s. 5, 12 na dole z prawej, 31, 35 na górze, 39, 43); Adam Wajrak (s. 11 na górze), Archiwum Stacji Morskiej w Helu (s. 13, 14, 28, 32 z prawej), oraz zdjêcie Otho Fabricius (s. 9) zaczerpniête z Otho Fabricius: Meddelelser om Grönland, by E. Holtved, Copenhagen Zdjêcie szczêki foki szarej (s. 9) zaczerpniête z Otho Fabricius, Copenhagen Redakcja Joanna Ziêba, Monika mudzka-brodnicka Dofinansowano ze œrodków Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej ISBN Druk Zak³ad Poligrafii Fundacji Rozwoju Uniwersytetu Gdañskiego ul. Armii Krajowej 119/121, Sopot tel./fax (58) ; tel. (58) , poligraf@gnu.univ.gda.pl

4 SPIS TREŒCI WSTÊP GATUNKI SSAKÓW P ETWONOGICH FOKI SZARE Pierwsza foka szara Wystêpowanie foki szarej Samce i samice Okres godowy Focze szczeniêta Poród na l¹dzie Sztorm Post szczeni¹t Polowania na foki Okres linienia Fotografie identyfikacyjne Foczy trening Zwyczaje ywieniowe Foczy œpiew Foki z nadajnikami Okreœlanie wieku fok Utrzymywanie ciep³a Nurkowanie Wstrzymywanie oddechu Zagro enia Co siê dzieje z naszymi szczeniêtami GATUNKI ZAGRO ONE Z POWODU ZANIECZYSZCZENIA ŒRODOWISKA INNE SSAKI MORZA BA TYCKIEGO Foka obr¹czkowana/nerpa (Phoca hispida) Foka pospolita (Phoca vitulina) Morœwin (Phocoena phocoena) S OWNICZEK GDZIE MO NA ZOBACZYÆ FOKI? PODZIÊKOWANIA DLA INSTYTUCJI I OSÓB WSPOMAGAJ CYCH ODTWARZANIE I OCHRONÊ ZASOBÓW BA TYCKICH FOK, A TAK E POWSTANIE TEJ KSI KI

5

6 WSTÊP Obserwowanie fok z bliska to niezapomniane prze ycie. Foki s¹ niezwykle ciekawskie i chêtnie nawi¹zuj¹ kontakt wzrokowy. Przygl¹daj¹ siê nam wtedy w równym stopniu, jak my przygl¹damy siê im. Taka okazja nawi¹zania bliskiego kontaktu z dzikim zwierzêciem na d³ugo pozostaje w pamiêci. W Morzu Ba³tyckim yj¹ trzy gatunki fok: foka szara, obr¹czkowana i pospolita. To w³aœnie o nich, ze szczególnych uwzglêdnieniem foki szarej, opowiada ta ksi¹ ka. Opowiada ona tak e o dwóch projektach odtwarzania ba³tyckich zasobów tego gatunku, prowadzonych w Szwecji i w Polsce. aciñska nazwa foki szarej to Halichoerus grypus. Halios w jêzyku greckim oznacza morze a khorios œwiniê. Grypus to s³owo ³aciñskie, które t³umaczy siê jako haczykowaty nos. Na prze³omie XIX i XX wieku w Morzu Ba³tyckim y³o oko³o tysiêcy fok szarych. Ich kolonie zamieszkiwa³y ca³y akwen, od pó³nocnych wybrze y Finlandii i Szwecji, a po po³udniowe brzegi Polski i Niemiec. W rejonie Pomorza Gdañskiego y³a kolonia licz¹ca oko³o 1000 osobników. Populacja fok szarych zosta³a jednak powa nie przetrzebiona przez intensywne polowania na po- 5

7 cz¹tku XX wieku. Dodatkowo, pocz¹wszy od lat piêædziesi¹tych, zaczêto obserwowaæ u fok zmiany zdrowotne, spowodowane przenikaniem do ich organizmów skumulowanych w pokarmie toksycznych zwi¹zków. Jedn¹ ze zmian by³a bezp³odnoœæ samic, co skutkowa³o spadkiem przyrostu naturalnego, zagra aj¹cym naturalnemu przetrwaniu populacji. W zwi¹zku z tym w 1974 roku w Szwecji i Finlandii wprowadzono zakaz polowañ na foki, a wszystkie ich gatunki zosta³y tam objête ochron¹ prawn¹. Dziesiêæ lat póÿniej tak e w Polsce foki wpisano na listê zwierz¹t chronionych. W Morzu Ba³tyckim pod koniec lat siedemdziesi¹tych pozosta³y zaledwie 3 4 tysi¹ce fok szarych. Niemal ca³kowicie przestano je odnotowywaæ u po³udniowych wybrze y. W Szwecji obawiano siê wówczas, e foki szare mog¹ ca³kowicie znikn¹æ z wód Ba³tyku. Aby temu przeciwdzia³aæ, w 1980 roku w po³o onej 160 km na pó³nocny wschód od Sztokholmu miejscowoœci Forsmark rozpoczêto program hodowli tego gatunku. Jego celem by³o namna anie fok szarych, które póÿniej uwalniano w tych rejonach po³udniowej Szwecji, gdzie fok by³o najmniej, a gdzie wystêpowa³y jeszcze nieliczne ich kolonie. Projekt zakoñczono w 2006 roku. Samiec z tej hodowli zosta³ przewieziony do Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdañskiego w Helu, gdzie podobny projekt rozpoczêto w roku Znajduje siê tam obecnie szeœæ doros³ych zwierz¹t cztery samice i dwa samce. Co roku razem z rehabilitowanymi w helskim oœrodku dzikimi fokami ich potomstwo jest uwalniane do wód po³udniowego Ba³tyku. Prawie wszystkie foki widoczne na zdjêciu to doros³e samce. Rezerwat w Måkläppen, Szwecja 6

8 GATUNKI SSAKÓW P ETWONOGICH Na œwiecie yj¹ 34 gatunki ssaków p³etwonogich. Naukowcy pogrupowali je w trzy rodziny: uchatkowate, fokowate i morsowate. Do rodziny uchatkowatych nale ¹ lwy morskie, uchatki i kotiki. Jako jedyne z p³etwonogich maj¹ zewnêtrzne ma³ owiny uszne, co jednoznacznie wyró nia je wœród przedstawicieli innych rodzin p³etwonogich. Uchatkowate yj¹ w du ych koloniach. Œwietnie p³ywaj¹, a dziêki du ym i szerokim przednim p³etwom oraz zginaj¹cym siê pod tu³ów p³etwom tylnym sprawnie poruszaj¹ siê po l¹dzie na czterech koñczynach, w pozycji na wpó³ wyprostowanej. Uchatki najwiêcej czasu spêdzaj¹ na l¹dzie, a przebywaj¹c w wodzie, nie nurkuj¹ zbyt g³êboko. To one najd³u ej ze wszystkich p³etwonogich karmi¹ swoje potomstwo, które zostaje z matk¹ nawet do dwóch lat. Fokowate bywaj¹ nazywane fokami w³aœciwymi lub po prostu fokami. Ze wszystkich p³etwonogich s¹ najlepiej przystosowane do ycia w wodzie. Okres odchowu potomstwa jest bardzo krótki od kilku dni do kilku tygodni. Do rodziny tej zalicza siê zarówno trzy gatunki fok yj¹cych w Morzu Ba³tyckim, jak równie egzotyczne dla tego morza, takie jak lampart morski, krabojad czy s³oñ morski. Nie maj¹ ma³ owin usznych, a jedynie niewielki p³at skórny, za pomoc¹ którego mog¹ zamkn¹æ uszy podczas nurkowania. Trzeci¹ rodzin¹ p³etwonogich s¹ morsowate. W przesz³oœci y³o na œwiecie wiele gatunków morsowatych, ale do dziœ przetrwa³ tylko jeden. Ma on wiele cech wspólnych z uchatkami, na przyk³ad du e p³etwy przednie czy sposób poruszania siê po l¹dzie, ale ma te cechy focze grub¹ warstwê podskórnej tkanki t³uszczowej oraz brak ma³ owin usznych i krótki okres karmienia szczeni¹t. Wszystkie ssaki morskie nale ¹ce do p³etwonogich s¹ przystosowane do ycia w morzu. Wiêkszoœæ zamieszkuje w zimnych b¹dÿ bardzo zimnych rejonach. Gruba warstwa podskórnej tkanki t³uszczowej Austalijskie lwy morskie (uchatkowate) 7

9 Samica foki obr¹czkowanej (fokowate) wraz ze swoim szczeniêciem, Zatoka Botnicka utrzymuje u nich odpowiedni¹ temperaturê cia³a i pe³ni funkcjê zapasu energetycznego na wypadek niedoboru pokarmu. Niektóre p³etwonogie, jak na przyk³ad kotiki, nie potrzebuj¹ a tak grubej tkanki t³uszczowej, gdy chroni je gêsta, kilkuwarstwowa sierœæ. Dwa gatunki p³etwonogich yj¹ce w ciep³ych rejonach globu mniszka œródziemnomorska i mniszka hawajska s¹ dzisiaj najbardziej zagro onymi gatunkami wœród fok. Na terenie pó³nocnych wód Atlantyku yje siedem gatunków p³etwonogich: foka w¹sata (brodata), foka kapturowa (kapturnik), foka obr¹czkowana (nerpa), foka grenlandzka, foka szara, foka pospolita oraz mors. Foki w¹sate i obr¹czkowane yj¹ samotnie, podczas gdy foki szare, pospolite, grenlandzkie i morsy to zwierzêta stadne, tworz¹ce du e kolonie. Wiele p³etwonogich, w tym tak e foka szara, potrafi zarówno spaæ, jak i jeœæ w wodzie. Jednak gdy przychodzi czas rozrodu, samica musi wyjœæ na l¹d albo na lód. Tam grozi fokom wiele niebezpieczeñstw, na przyk³ad ze strony niedÿwiedzi polarnych czy ludzi. Dlatego w wodzie czuj¹ 8 siê one bardziej bezpiecznie ni na l¹dzie, gdzie szczeniêta staj¹ siê ³atw¹ zdobycz¹ dla poluj¹cych. W zwi¹zku z tym na przyk³ad foka kapturowa karmi swoje m³ode tylko przez cztery dni. W ci¹gu tego krótkiego czasu szczeniê przybiera na wadzez25do 50 kilogramów. Jest to najkrótszy u ssaków czas karmienia m³odych. Zwiêksza to szansê prze ycia szczeni¹t, gdy osi¹gaj¹c szybciej zdolnoœæ do samodzielnego ycia, unikaj¹ ataków niedÿwiedzi polarnych. Foki obr¹czkowane maj¹ na to inny sposób. Swoje m³ode rodz¹ w jamach zbudowanych ze œniegu i spiêtrzonego lodu, wewn¹trz których utrzymuj¹ otwory, niezbêdne w przypadku koniecznoœci ucieczki do wody. Daje to ochronê tak e przed z³¹ pogod¹. NiedŸwiedzie nie odnajduj¹ takich miejsc ³atwo. Dodatkowo, aby je zmyliæ, samice przenosz¹ swoje m³ode z jednej jamy do drugiej. Tak e w wodzie p³etwonogie s¹ nara one na ró ne niebezpieczeñstwa. W niektórych rejonach poluj¹ na nie orki i ar³acze bia³e. Foki i uchatki p³ywaj¹ jednak na tyle szybko, e jeœli tylko dostrzeg¹ niebezpieczeñstwo odpowiednio wczeœnie, maj¹ du e szanse na ucieczkê. Natomiast na l¹dzie w konfrontacji z poluj¹cym cz³owiekiem s¹ niemal bez szans. Morsy, przedstawiciele jedynego yj¹cego gatunku morsowatych

10 FOKI SZARE PIERWSZA FOKA SZARA Na ca³ym œwiecie naukowcy badaj¹ zwierzêta, a poszczególne gatunki s¹ przez nich opisywane miêdzy innymi na podstawie badañ anatomicznych szkieletu, skóry, organów wewnêtrznych, a tak e genetycznych badañ kodu DNA. Co roku odkrywane s¹ nowe, które otrzymuj¹ swoje ³aciñskie nazwy. Rzadko siê jednak zdarza, e odkrywane s¹ nowe gatunki ssaków yj¹ce wspó³czeœnie, chocia od czasu do czasu i to ma miejsce. Nadanie nowemu gatunkowi naukowej nazwy wymaga przestrzegania ustalonych zasad. Poœród wielu wymagañ nale y wyznaczyæ konkretny okaz jako wzorzec gatunku. Nazywany jest on wówczas okazem typowym. Okazy te s¹ najczêœciej przechowywane w zbiorach muzeów przyrodniczych. Za ka dym razem, gdy zachodzi niepewnoœæ co do prawid³owego rozpoznania badanego organizmu, mo - na odnieœæ jego cechy do opisu okazu typowego. Nazwê naukow¹ foce szarej nada³ duñski pastor Otho Fabricius. W 1768 roku, gdy jako misjonarz uda³ siê na Grenlandiê, zainteresowa³ siê grenlandzkim jêzykiem, yciem i wystêpuj¹c¹ tam faun¹. W swojej s³ynnej ksi¹ ce Fauna Grönlandica opisa³ fokê szar¹ i 472 inne gatunki zwierz¹t, z których 130 by³o dotychczas nieznanych w œwiecie nauki. Okaz typowy dla foki szarej, u ywany przez Fabriciusa, niestety siê nie zachowa³, ale w opisie gatunku, sporz¹dzonym przez uczonego w 1791 roku, znajduje siê dok³adny szkic czaszki. Sam Fabricius nigdy nie zaobserwowa³ adnej foki szarej na Grenlandii. Widzia³ j¹ prawdopodobnie tylko w Danii. Jednak e rozmawia³ z myœliwym, który opowiedzia³, e byæ mo e kilka razy zdarzy³o mu siê zaobserwowaæ fokê pasuj¹c¹ do opisu foki szarej. Tak wiêc nie ma adnych pewnych dowodów na to, e rzeczywiœcie wystêpowa³y one wczeœniej na Grenlandii, mimo e pierwszy naukowy opis gatunku pochodzi w³aœnie stamt¹d. Otho Fabricius Prawdopodobne jest, e w pobli e Grenlandii przyp³ywa³y pojedyncze foki szare, wystêpuj¹ce na Islandii i wzd³u wschodniego wybrze a Kanady. Fakt ten potwierdzono w po³udniowo-wschodniej czêœci wyspy dopiero 30 sierpnia 2009 roku. Tego dnia po raz pierwszy uda³o siê sfotografowaæ na Grenlandii jedn¹ lub dwie foki szare, rezyduj¹ce wœród kolonii fok pospolitych. Pierwsza naukowa ilustracja czaszki foki szarej opublikowana w 1791 roku 9

11 WYSTÊPOWANIE FOKI SZAREJ Foki szare zasiedlaj¹ strefê brzegow¹ mórz pó³nocnej czêœci Oceanu Atlantyckiego oraz Morze Ba³tyckie. Stanowi¹ one dwa oddzielne podgatunki: Halichoerus grypus grypus oraz Halichoerus grypus macrorhynchus. Na Atlantyku dodatkowo wyró nia siê dwa rejony ich wystêpowania zachodnie i wschodnie wybrze a a badania genetyczne wskazuj¹, e zwierzêta z obu rejonów s¹ od siebie odmienne genetycznie. Choæ foki szare potrafi¹ przep³ywaæ bardzo d³ugie dystanse, wydaje siê, e przestrzeñ dziel¹ca wymienione rejony Atlantyku skutecznie separuje obie grupy zwierz¹t. W zachodnim Atlantyku foki szare zamieszkuj¹ terytorium od pó³wyspu Labrador do Nowej Anglii, a ich najliczniejsza kolonia znajduje siê na wyspie Sable w rejonie Zatoki Œwiêtego Wawrzyñca. Populacja wschodniego Atlantyku zamieszkuje rejony Islandii, Norwegii, Danii, Zjednoczonego Królestwa, Francji, Holandii oraz wzd³u Pó³wyspu Kolskiego w Rosji. Najmniejsz¹ grupê stanowi¹ foki ba³tyckie. Te trzy zró nicowane pod wzglêdem zoogeograficznego rozsiedlenia oraz cech genetycznych grupy zwierz¹t maj¹ inn¹ porê rozrodu, zwyczaje, a nawet ró ni¹ siê od siebie wygl¹dem. W wodach Morza Ba³tyckiego najliczniejsze kolonie foki szarej gromadz¹ siê w pó³nocnych i œrodkowych rejonach szwedzkich, fiñskich i estoñskich wód terytorialnych. Nieliczne wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci Ba³tyku, ale obserwuje siê rekolonizacjê tego rejonu. Istniej¹ tu historyczne siedliska fok, w których mog¹ one odtwarzaæ swoje kolonie. Jednym z nich jest Zatoka Gdañska, gdzie u ujœcia Wis³y Przekop, w rezerwacie Mewia acha, od kilku lat okazjonalne obserwacje fok staj¹ siê coraz bardziej regularne i coraz liczniejsze. Poza Zatok¹ Gdañsk¹ powrót fok obserwuje siê tak e w pobli u niemieckiej wyspy Rugia, w wodach duñskich w okolicach Bornholmu i Rrdsand oraz szwedzkiego rezerwatu MDkläppen, gdzie odnotowano ju narodziny foki szarej. Miejsca wystêpowania fok szarych 10

12 SAMCE I SAMICE Odró nienie samca foki szarej od samicy tego gatunku nie jest zbyt trudne. Doros³y samiec jest o oko³o 25% wiêkszy od samicy i ma ciemnoszare jednolicie ubarwione futro, zwykle z kilkoma jaœniejszymi plamami na bokach szyi. Jego pysk jest wydatny, lekko garbaty w czêœci pomiêdzy nosem a oczami, podczas gdy pysk samic, a tak e m³odych samców jest krótszy, a profil p³aski. Futro samicy jest srebrzystoszare na grzbiecie, a na brzuchu jasnobe- owe z nieregularnymi ciemniejszymi plamkami. Doros³y samiec foki szarej u brzegów Estonii Doros³a samica foki szarej, za ni¹ samiec. Forsmark, Szwecja 11

13 M³ode foki szare wygl¹daj¹ nieco inaczej ni doros³e. Samce s¹ najczêœciej ciemnoszare z jaœniejszymi plamkami na ca³ym ciele, które w wiêkszoœci znikaj¹ zwykle po osi¹gniêciu dojrza³oœci p³ciowej w wieku 5 6 lat. Samice w m³odym wieku mog¹ byæ bardzo jasne, ale gdy dorastaj¹, ich sierœæ na grzbiecie ciemnieje. Dodatkowo m³ode foki szare maj¹ lekko zadarte nosy, które z wiekiem przybieraj¹ inny kszta³t u samic i inny u samców. INFORMACJE DODATKOWE Du o trudniej jest zauwa yæ ró nicê miêdzy osobnikami ro nych p³ci u fok pospolitych i obr¹czkowanych. W przypadku tych gatunków nale y zwróciæ uwagê na ró nice wielkoœci samce s¹ wiêksze i bardziej masywne ni samice. Oba gatunki maj¹ wyraÿne wg³êbienie pomiêdzy czo³em a nosem, a ich pysk jest krótszy od d³ugich, psich g³ów fok szarych. Foka obr¹czkowana (po lewej) i foka pospolita (po prawej) obserwowane na polskim wybrze u 12

14 OKRES GODOWY Okres godowy foki szarej w Ba³tyku przypada na marzec, gdy szczeniêta maj¹ ju za sob¹ mniej wiêcej dwa tygodnie ycia. Do zbli enia samicy z samcem dochodzi tylko raz w roku. Zap³odniona w tym czasie komórka jajowa, zanim zacznie siê z niej rozwijaæ zarodek, swobodnie przez parê kolejnych miesiêcy spoczywa w macicy. Ten rodzaj ci¹ y jest nazywany ci¹ ¹ przed³u on¹. Prawie cztery miesi¹ce po zap³odnieniu, w pierwszym tygodniu lipca, jajo zagnie d a siê w œcianie macicy i zaczyna siê rozwijaæ. Tak wiêc ci¹ a samicy foki szarej trwa 11 i pó³ miesi¹ca. W tym samym sezonie godowym samiec foki szarej mo e spó³kowaæ z wiêcej ni jedn¹ samic¹. Samce foki szarej zamieszkuj¹cej Atlantyk, odbywaj¹ce gody na l¹dzie, próbuj¹ skupiaæ wokó³ siebie ca³e grupy samic, których broni¹. Tworz¹ w ten sposób haremy. Maj¹ z tym trudnoœci samce z Morza Ba³tyckiego. Upilnowanie haremu nie jest ³atwe, szczególnie gdy porody i opieka nad potomstwem przebiega na lodzie, a odleg³oœci pomiêdzy karmi¹cymi matkami czêsto s¹ znaczne. 13

15 W Forsmark, w którym do niedawna by³ realizowany szwedzki projekt odbudowy ba³tyckiej populacji foki szarej, foki zazwyczaj spó³kowa³y na lodzie lub na p³ytkiej wodzie przy brzegu. Zwierzêta w helskim oœrodku wybieraj¹ na ten czas p³ytk¹ wodê albo brzeg na skraju basenu. W obu przypadkach zaobserwowano, e foki le a- ³y potem razem przez kilka godzin przytulone do siebie w pozycji nazywanej na ³y eczkê. Nie wiadomo, czy zachowanie takie wystêpuje tak e w naturze. INFORMACJE DODATKOWE Fenomen zahamowania rozwoju zarodków mo na zaobserwowaæ u wielu gatunków zwierz¹t, na przyk³ad u borsuków, kun leœnych czy saren. Okres godowy tych zwierz¹t przypada na miesi¹ce letnie. Zap³odnione jajo dzieli siê kilkakrotnie, zanim wejdzie w ostatni¹ fazê. Dopiero oko³o pó³ roku póÿniej zagnie d a siê w œcianie macicy i zaczyna siê rozwijaæ. Proces ten jest wynikiem dopasowania w³asnego trybu ycia zwierzêcia do warunków klimatycznych. Dla saren by³oby ryzykowne, gdyby ich m³ode rodzi³y siê podczas mroÿnej zimy na œniegu. Po zimie zwierzêta te, os³abione warunkami, jakie ta pora roku stwarza, nie maj¹ te doœæ energii na odbycie okresu godowego. Dlatego ma on miejsce dopiero przed zim¹, co wydaje siê najlepszym rozwi¹zaniem dla osi¹gniêcia sukcesu rozrodczego. Foki szare podczas godów. Stacja Morska w Helu 14

16 Szczeniê w rezerwacie w Måkläppen, Szwecja FOCZE SZCZENIÊTA Gdy przychodzi czas porodu, a morze jest zamarzniête, dzikie, yj¹ce w pó³nocnym rejonie Morza Ba³tyckiego samice foki szarej wychodz¹ na lód. Urodzone szczeniê le y bezpoœrednio na lodzie lub pokrywaj¹cym go œniegu, w sprzyjaj¹cych okolicznoœciach os³oniête przez blok lodowej kry. W czasie ³agodnej zimy, gdy lodu nie ma, samice rodz¹ na l¹dzie, podobnie jak czyni¹ to foki yj¹ce w œrodkowym i po³udniowym rejonie Morza Ba³tyckiego, a tak e te yj¹ce w Oceanie Atlantyckim. Pozosta³e po porodzie ³o ysko i krew przyci¹ga zg³odnia³e mewy i bieliki. Foka szara rodzi zwykle jedno szczeniê w roku. M³ode wa y przynajmniej 10 kilogramów i jest pokryte bia³ym lub lekko ó³tawym futerkiem zwanym lanugo. Mleko foczej mamy jest bardzo t³uste. W oko³o po³owie sk³ada siê z czystego t³uszczu, co sprawia, e szczeniêta bardzo szybko przybieraj¹ na wadze, do 2,5 kilogramów na dzieñ. Maluchy dos³ownie rosn¹ w oczach. M³oda foka ma bardzo dobry kontakt z matk¹, która zawsze znajduje siê w pobli u. Ich wzajemne rozpoznanie bardzo u³atwia tak e kontakt g³osowy, a matka zjawia siê na ka de wezwanie szczeniêcia. Zaraz po porodzie dotykaj¹ siê pyskami, co wygl¹da jakby obdarowywa³y siê czu³ymi ca³usami. Potem matka próbuje nakarmiæ swoje m³ode. Gruczo³y mlekowe samic maj¹ ujœcia w postaci dwóch otworów w dolnej czêœci brzucha. Mleko niemal e samo wytryskuje prosto do pyska ma³ej foczki, kiedy gruczo³ mlekowy foczej mamy jest stymulowany dotykiem g³odnego szczeniêcia. Matka czêsto g³aszcze i drapie swoje m³ode, co zwykle ma na celu zachêcenie go do jedzenia. Okres szczeniêcy up³ywa bardzo szybko. Po jednym lub dwóch tygodniach, najpierw na p³etwach i pysku, a na samym koñcu na grzbiecie, szczeniê zaczyna traciæ swoje bia³e niemowlêce futro. Spod niego wy³ania siê krótka, gêsta i du o cieplejsza sierœæ, której g³ówne wzory ubarwienia pozostaj¹ 15

17 na ca³e dalsze focze ycie, odtwarzaj¹c siê po ka - dym corocznym linieniu. Matka, rodz¹c na lodzie, nie oddala siê od potomstwa przez kilka tygodni. W pobli u utrzymuje w lodzie otwory oddechowe w postaci niewielkich, wydmuchanych od do³u przerêbli, które pozwalaj¹ jej na swobodne oddychanie podczas p³ywania w pobli u szczeniêcia. Jeœli mocno wieje, focza mama zanurza siê w wodzie, która zwykle o tej porze roku jest cieplejsza od powietrza. Z wody wystawia jedynie g³owê. M³oda foczka nie wchodzi do wody przez pierwsze tygodnie ycia, gdy jej d³ugie i miêkkie futro nie jest dostatecznie wodoodporne, a cienka jeszcze warstwa t³uszczu nie chroni przed szybkim wyziêbieniem. W razie niebezpieczeñstwa matka stara siê broniæ swoje m³ode. Osamotnionym foczym maleñstwem nie pogardzi g³odny bielik czy lis, na szczêœcie zagro enie takie istnieje tylko w ci¹gu pierwszych dni ycia szczeniêcia, bo szybko przybieraj¹c na wadze, staje siê ono nieosi¹galne dla tych drapie ników. Wiele samic podczas karmienia m³odych g³oduje. S¹ zbyt zaabsorbowane intensywn¹ opiek¹ nad potomstwem, w³aœciwie nie spuszczaj¹ go z oka. Godzinami le ¹ w pobli u, a jeœli tylko malec zacznie p³akaæ, natychmiast szykuj¹ siê do karmienia. W tym samym czasie, zajête pilnowaniem i adorowaniem samic, g³oduj¹ tak e samce. Samica ze szczeniêciem. Forsmark, Szwecja 16

18 INFORMACJE DODATKOWE M³ode szczeniêta foki szarej czy obr¹czkowanej przychodz¹ na œwiat z d³ugim, gêstym futrem zwanym lanugo. Niektóre gatunki, jak na przyk³ad foka pospolita, foka kapturowa, foka w¹sata czy mors trac¹ lanugo ju w ³onie matki. Zastanawiaj¹ce jest, dlaczego nie zachowuj¹ go a do zakoñczenia okresu karmienia. Ich szczeniêta, z wyj¹tkiem foki pospolitej i niektórych populacji fok szarych, rodz¹ siê póÿn¹ zim¹ na krach i polach lodowych. Lanugo mog³oby byæ dodatkowym kamufla em. Jednak czy rzeczywiœcie nim jest? Przecie na terenie Arktyki yj¹ drapie niki, takie jak niedÿwiedzie polarne, które poluj¹ na foki. Pos³uguj¹ siê znakomitym wêchem, co sprawia, e ten rodzaj kamufla u wydaje siê ma³o istotny. Mo e dlatego pokryte bia³ym lanugo foki obr¹czkowane nauczy³y siê rodziæ i ukrywaæ potomstwo w œniegowych norach? INFORMACJE DODATKOWE W ci¹gu roku ciê ar cia³a foki bardzo siê zmienia. W czasie, gdy samica karmi szczeniê, mocno traci na wadze. Na pocz¹tku okresu karmienia focze matki s¹ bardzo ob³e, co kontrastuje z widokiem chudych, d³ugich szczeni¹t ubranych w nadmiar skóry i futra. Jednak dzieñ po dniu, gdy szczeniê otrzymuje od mamy spor¹ dawkê niezwykle energetycznego pokarmu, widaæ wyraÿnie, jak masa matki jest przetaczana do cia³a potomka. Ona traci na wadze, podczas gdy szczeniê tyje i roœnie. Najciê sze dzikie szczeniê, którego dochowa³ siê oœrodek w Forsmark, wa y³o 63 kg. W Stacji Morskiej w Helu jednej z samic uda³o siê w trzy tygodnie wychowaæ potomka o masie 70 kg! Przeciêtne szczeniê foki szarej przybiera na wadze 2 kg dziennie. Odbywa siê to kosztem po³owy lub jednej trzeciej masy karmi¹cej samicy. Czas na jedzenie maj¹ tylko bardzo m³ode foki, gdy okres laktacji ustaje po oko³o trzech tygodniach. Wówczas matka jest bardzo wychudzona, a jej potomek nadmiernie oty³y. Intensywne erowanie fok zaczyna siê dopiero po okresie godowym i po okresie linienia. W czerwcu nastêpuje stopniowa odbudowa rezerw foczego t³uszczu. Najgrubsze s¹ zim¹. yj¹ce w Ba³tyku doros³e, bêd¹ce w pe³ni formy samce fok szarych mog¹ wa yæ nawet 300 kg. W rzeczywistoœci zdarza siê to jednak rzadko. Samica ze szczeniêciem. Forsmark, Szwecja 17

19 PORÓD NA L DZIE Zdarzaj¹ siê zimy na tyle ³agodne, e brakuje lodu na foczy rozród. Wtedy na prze³omie lutego i marca, gdy foki szare rodz¹ swoje szczeniêta, wiêksza czêœæ Ba³tyku jest wolna od lodu. Jeœli nie ma kier i pól lodowych, samica na miejsce porodu wybiera kamieniste brzegi ma³ych wysepek lub piaszczyste pla e. Wiele samic p³ynie wówczas do Estonii, gdzie odludnych pla jest wiele. Zdarza siê, e na odcinku brzegu le y kilkaset samic wraz z m³odymi. Przyp³ywaj¹ tu tak e samce, które wyczekuj¹ godów. To, e tyle m³odych fok przebywa jednoczeœnie na ma³ych, naturalnie ograniczonych odcinkach brzegu, nie jest zjawiskiem pozytywnym. Piasek pla w przeciwieñstwie do lodu i œniegu sprzyja rozwijaniu siê bakterii pochodz¹cych z rozk³adaj¹cych siê foczych odchodów i ³o ysk. Szczeniêta s¹ nara- one na dodatkowe Ÿród³a infekcji. Jednak najwiêkszy problem z ³agodnymi zimami maj¹ foki obr¹czkowane, które rodz¹c swoje m³ode w lodowych norach, s¹ ca³kowicie uzale nione od wystêpowania lodu. W latach, gdy nie ma trwa³ej kry, wiêkszoœæ szczeni¹t ba³tyckich fok obr¹czkowanych ginie. Jeœli hipotezy o postêpuj¹cym ociepleniu klimatu siê potwierdz¹, foki obr¹czkowane bêd¹ mia³y powa ny problem z zapewnieniem sobie w³aœciwych warunków do rozrodu. Na obszarze polskich wód Ba³tyku wystêpuje tylko jedno miejsce, które jest pokryte lodem prawie ka dej zimy. Jest to wewnêtrzna czêœæ Zatoki Puckiej. Piaszczysty ryf dzieli zatokê na dwa oddzielne akweny. Jako odpowiednie miejsce do wydawania na œwiat potomstwa mo e pos³u yæ masa lodu, która pochodzi z p³ytszej czêœci zatoki, gromadz¹ca siê na piaszczystym wale. Jest to jedno z nielicznych miejsc w po³udniowym rejonie Morza Ba³tyckiego, gdzie foki szare maj¹ bardzo dobre warunki do rozrodu. Foki mog¹ tak e z powodzeniem wydawaæ swoje potomstwo na œwiat na l¹dzie, jednak zdecydowana wiêkszoœæ piaszczystego wybrze a w rejonie po³udniowego Ba³tyku jest zbyt czêsto odwiedzana przez ludzi, co nie gwarantuje potrzebnego wówczas fokom spokoju. Aby mog³y one trwale rezydowaæ u wybrze y po³udniowego Ba³tyku, nale a³oby stworzyæ ostoje, w których w sposób niezak³ócony mog³yby rodziæ i wychowywaæ potomstwo oraz odpoczywaæ. INFORMACJE DODATKOWE Naukowcy, którzy za pomoc¹ nadajników satelitarnych badali wêdrówki duñskich fok szarych, zaobserwowali, e jedna z nich przep³ynê³a z Danii do Estonii, by dzieñ póÿniej urodziæ tam swoje m³ode i po trzech kolejnych tygodniach karmienia wróciæ do miejsca rozpoczêcia rozrodczej wêdrówki! Doros³a samica ze swoim szczeniêciem w rezerwacie w Måkläppen, Szwecja 18

20 Szczeniê foki szarej: nowonarodzone (powy ej) oraz kilka godzin póÿniej (poni ej) w Forsmark, Szwecja 19

21 SZTORM Co roku zdarza siê, e niektóre m³ode foki trac¹ kontakt z matk¹. Rozdziela je ³ami¹cy siê lód, sztorm albo lodo³amacz. Szczeniê, w panice wpadaj¹c do wody, przemieszcza siê intuicyjnie. Gdy wychodzi na l¹d, w jego pobli u matki ju nie ma. Zdezorientowane potrafi przejœæ wiele kilometrów nawet w g³¹b l¹du. W kilku przypadkach znanych ze Szwecji m³ode foki przesz³y nawet ponad 10 kilometrów w g³¹b nadmorskiego lasu! Jedna z takich zagubionych foczek przez kilka miesiêcy y³a spokojnie w jeziorze, a pewnego dnia zapl¹ta³a siê w sieæ ryback¹ i zginê³a. Kiedy szczeniê jest zbyt m³ode, by mog³o prze- yæ bez matki, potrzebna jest mu pomoc cz³owieka. Zagubione lub porzucone powinno trafiæ do specjalnego oœrodka rehabilitacji zwierz¹t, w którym bêdzie mia³o zapewnion¹ fachow¹ opiekê, a specjaliœci zadecyduj¹, jaka kuracja jest mu potrzebna. Jednak e widok samotnego szczeniêcia na pla y nie zawsze oznacza, e jest ono bez matki. Mo e ona znajdowaæ siê w pobli u, ale nie podchodzi do swego dziecka, poniewa wystraszy³ j¹ cz³owiek! W Polsce potrzebuj¹ce pomocy m³ode foki s¹ rehabilitowane w Stacji Morskiej Uniwersytetu Gdañskiego w Helu. Gdy s¹ w pe³ni si³, wracaj¹ do morza. Najczêœciej s¹ to szczeniêta foki szarej, ale zdarzaj¹ siê tak e foki obr¹czkowane i pospolite. UWAGA Jeœli zauwa ysz samotne szczeniê foki, nie zbli aj siê. Zachowaj odleg³oœæ przynajmniej 200 metrów. Szczeniê siê Ciebie nie boi, ale matka tak! Jeœli wa ny jest dla Ciebie los samotnej foczki, skontaktuj siê ze Stacj¹ Morsk¹ w Helu, sk¹d otrzymasz informacjê, czy i jak mo esz jej pomóc. Nasze telefony lub dy uruj¹ ca³¹ dobê. Przedwczeœnie opuszczone przez mamê dwutygodniowe szczeniê foki szarej na polskim wybrze u 20

22 POST SZCZENI T Laktacja u samic foki szarej trwa od 2 do 3 tygodni. Taki czas uda³o siê zaobserwowaæ naukowcom w Stacji Morskiej w Helu i w szwedzkim oœrodku Forsmark, jak równie w naturze u atlantyckich fok szarych. Pod koniec tego okresu matki s¹ bardzo g³odne. Karmi¹c swoje m³ode, czêsto nie jedz¹ przez kilka tygodni i znacznie w tym czasie chudn¹. Zaraz po odbyciu godów podejmuj¹ wiêc intensywne erowanie. W tym momencie okres karmienia matczynym mlekiem koñczy siê dla foczych szczeni¹t bezpowrotnie. Stopniowo staj¹ siê gotowe do samodzielnego kontaktu z wod¹. Opuszczone przez matki szczeniêta pozostaj¹ jednak na l¹dzie lub lodzie nawet przez kilka kolejnych tygodni. Najedzone wczeœniej treœciwym mlekiem poszcz¹, nie czuj¹c przez ten czas g³odu. Odpoczywaj¹, przesypiaj¹c wiêkszoœæ czasu. Gdy schudn¹ wystarczaj¹co, aby nabraæ ochoty na jedzenie, dziêki wrodzonemu instynktowi pod¹- aj¹ do wody i rozpoczynaj¹ poszukiwanie swojego pierwszego samodzielnego posi³ku ryb, które bêd¹ stanowiæ ich g³ówny pokarm do koñca ycia. W tym okresie nie potrzebuj¹ ju opieki matki. Samodzielnie ucz¹ siê p³ywaæ, szybko odnajduj¹ rówieœników, z którymi wspólnie przygotowuj¹ siê do doros³ego ycia. Samodzielne szczeniê foki szarej 21

23 POLOWANIA NA FOKI Foki by³y niegdyœ popularn¹ zdobycz¹ myœliwych. Polowano na nie dla grubej podskórnej tkanki t³uszczowej, jak równie miêsa i futra. Mieszkañcy Europy Pó³nocnej polowali na foki od wieków. T³uszcz by³ u ywany do ró nych celów, miêdzy innymi gotowano go, by wytopiæ tran, który póÿniej wykorzystywano do produkcji farb i jako paliwo do lamp, a tak e jako lek. Miêso fok, które jest ciemnoczerwone i smakuje podobnie jak w¹troba, by³o w dawnych czasach popularne. Foczej skóry u ywano do szycia ubrañ oraz aktówek, portfeli, pasków i butów. Nawet zêby fok mog³y byæ wykorzystywane jako ozdoby, a z koœci wykonywano haczyki i groty do strza³. W Kanadzie czy Rosji poluje siê na m³ode foki grenlandzkie ze wzglêdu na ich piêkne, œnie nobia³e futerko. Jednak futro doros³ych fok równie jest ³adne i po ¹dane. Innuici, rdzenni mieszkañcy Grenlandii, szyli w przesz³oœci odzie przeciwdeszczow¹ z foczych jelit, a nawet wykonywali z nich okna! Obecnie focze futro jest w wiêkszoœci wykorzystywane do szycia ubrañ i czapek. Konflikt z rybo³ówstwem jest wpisany w ycie fok, podobnie jak innych ssaków morskich. Korzy- 22

24 staj¹ one bowiem z tych samych naturalnych zasobów co cz³owiek. Zdarza siê, e foki próbuj¹ zdobyæ ryby znajduj¹ce siê w rybackich sieciach, w wyniku czego dochodzi do uszkodzenia sieci lub zapl¹tania siê w nie foki, która ginie, z³apana w podwodn¹ pu³apkê. Dzisiaj, w zwi¹zku ze szkodami, jakie foki czyni¹ rybakom, w Szwecji i Finlandii zezwolono na strzelanie do najbardziej uci¹ liwych osobników oraz wprowadzono licencje na limitowany odstrza³. Ich celem jest z³agodzenie konfliktu na wodach centralnego i pó³nocnego Ba³tyku. W Szwecji zabronione jest polowanie z ³odzi, poniewa niesie to du e ryzyko, e zwierzê zostanie jedynie zranione, a nie zabite. Dlatego myœliwy musi polowaæ ze sta³ego l¹du z wybrze a albo z ma³ej wysepki. W innych krajach basenu Morza Ba³tyckiego polowania s¹ zabronione. Prawdopodobnie miêdzy innymi ze wzglêdu na intensywne polowania i trzebienie prowadzone do lat dwudziestych foki zniknê³y z polskich wód w latach czterdziestych XX wieku. Ustawa o ochronie fok, wydana przez ówczesny rz¹d niemiecki, nie zmieni³a tej sytuacji. W latach piêædziesi¹tych zarejestrowano tylko kilka fok na terenie polskich wód terytorialnych. Jedno szczeniê foki szarej, z³apane wówczas w sieæ do po³owu œledzi, zosta³o przewiezione do warszawskiego ogrodu zoologicznego, w którym y³o przez wiele lat. UWAGA 5 maja 2010 roku Parlament Europejski przeg³osowa³ zakaz obrotu w Unii Europejskiej produktami z fok pochodz¹cych z polowañ komercyjnych. 23

25 OKRES LINIENIA Gdy wiosna dobiega koñca, dla fok przychodzi czas na zmianê futra. W tym okresie mog¹ one le eæ nawet do kilku tygodni na l¹dzie, na szkierowych wysepkach. Trac¹ sierœæ, a w miejsce starego wyrasta nowe, piêkne futro. O tej porze roku foki najchêtniej le ¹ i odpoczywaj¹ w s³oñcu, nie jedz¹c zbyt du o nawet przez wiele dni. Zanim stare futro w pe³ni wylinieje, foki wygl¹daj¹ na os³abione, nieurodziwie i nie s¹ tak barwne jak póÿnym latem. W tym okresie przeprowadza siê szacunkowe liczenie fok na Ba³tyku. Rozmieszczenie najwiêkszych kolonii jest dobrze znane i wiadomo, e wówczas foki z regu³y przebywaj¹ na l¹dzie. Liczenie obejmuje regiony, w których znajduje siê najwiêcej fok szarych w Szwecji, Finlandii, Rosji i Estonii. Wa ne jest, eby liczenie odbywa³o siê równoczeœnie we wszystkich rejonach, aby unikn¹æ sytuacji, w której wêdruj¹ce osobniki zostan¹ policzone dwukrotnie albo pominiête. Obecnie dla pewnoœci liczy siê foki trzykrotnie w ka dej okolicy. Na wiêkszoœci obszarów odbywa siê to z samolotu, ale najdalej na pó³noc i po³udnie robi siê to z pok³adu statków, poniewa na tych terenach nie wystêpuje zbyt wiele osobników. Badacze fok dokumentuj¹ focze kolonie fotograficznie i filmowo. Dane z ka - dego rejonu mo na potem spokojnie, nawet kilka- 24

26 krotnie przeanalizowaæ w warunkach laboratoryjnych. Po drastycznym spadku liczebnoœæ fok szarych na Ba³tyku zaczê³a ponownie wzrastaæ, pocz¹wszy od po³owy lat osiemdziesi¹tych XX wieku. Wspó³czeœnie foki zamieszkuj¹ g³ównie pas wybrze y ci¹gn¹cy siê od zewnêtrznych rejonów Archipelagu Sztokholmskiego, przez Wyspy Alandzkie, a do wybrze y Estonii. Na po- ³udniu jest ich wci¹ niewiele, ale i tu tworz¹ nieliczne kolo- Foki szare w rezerwacie Mewia acha, ujœcie Wis³y Przekop, Polska, 2012 rok nie. Program rozrodu, rehabilitacji i analizy zagro eñ dla fok szarych, prowadzony przez Stacjê Morsk¹ Uniwersytetu Gdañskiego w Helu, ma na celu miêdzy innymi wesprzeæ powrót fok na po³udniowy Ba³tyk. Podobny projekt jest prowadzony tak e na Litwie. Focza kolonia na terenie centralnych wód Morza Ba³tyckiego sfotografowana podczas badañ w okresie linienia fok 25

27 FOTOGRAFIE IDENTYFIKACYJNE Istniej¹ ró ne sposoby badania ycia fok w Ba³tyku. Jeden z nich opiera siê na tzw. fotoidentyfikacji. Polega on na fotografowaniu wystêpuj¹cych na wolnoœci fok z profilu i identyfikacji na tej podstawie indywidualnych cech poszczególnych osobników. Wzór na futrze zwierzêcia pozostaje taki sam przez ca³e jego doros³e ycie, a plamy na sierœci s¹ niepowtarzalne u ka dej foki. Dlatego dziêki nim mo na odró niæ jednego osobnika od drugiego tak jak w przypadku naszych odcisków palców. Zdjêcie profilu zostaje zeskanowane i zapisane w bazie danych razem z dat¹ i informacj¹ o tym, gdzie zosta³o zrobione. Program komputerowy mo e póÿniej w oparciu o odczytany wzór skontrolowaæ, czy foka ta zosta³a ju wczeœniej gdzieœ sfotografowana. Proces rozpoznawania poszczególnych osobników bez u ycia komputera by³by bardzo czasoch³onny. Specjalistyczne oprogramowanie szybciej dokonuje porównania zdjêæ z bazy z nowo dostarczonymi. Cz³owiekowi pozostaje rozstrzygniêcie, czy automatyczny wybór zosta³ dokonany trafnie. Naj³atwiej jest odró niæ miêdzy sob¹ samice foki szarej. Wzór na futrze ich ³atwiej daje siê odczytaæ, poniewa s¹ one jaœniejsze i maj¹ wyraÿniejsze plamki ni samce. eby mo na by³o zarejestrowaæ w bazie danych samca, musi on mieæ jakiœ charakterystyczny szczegó³, na przyk³ad jaœniejsz¹ plamkê lub bliznê, któr¹ komputer bêdzie móg³ rozpoznaæ. Angielscy naukowcy opracowali program komputerowy, który analizuje wzór umaszczenia na profilach foczych g³ów. Projekt fotoidentyfikacji wykorzystuj¹cy ten program realizowany jest w Szwecji od 1994 roku i ka - dego lata robione s¹ zdjêcia fok w Szwecji, Finlandii i Estonii, czyli tam, gdzie wystêpuje wiêkszoœæ fok. Baza danych obejmuje obecnie ponad kilka tysiêcy osobników. Przy u yciu matematycznych formu³ tym sposobem mo na wyliczyæ nie tylko, ile fok yje w Morzu Ba³tyckim, ale równie studiowaæ trasy wêdrówek pojedynczych zwierz¹t. Okazuje siê, e foki szare s¹ bardziej przywi¹zane do miejsca, ni wczeœniej s¹dzono. Podobnie jak foki obr¹czkowane i pospolite, maj¹ swoje ulubione rejony, w których najczêœciej przebywaj¹. Ponad 80% sfotografowanych fok kilkakrotnie wraca³o tam, gdzie ju wczeœniej odnotowywano ich obecnoœæ. Jeœli siê przemieszcza³y, pozostawa³y najczêœciej w pobli u miejsc, w których wykonano im zdjêcia po raz pierwszy. Dotychczas adna z fok sfotografowanych w rejonach po³o onych najdalej na pó³noc (Zatoka Botnicka) nie zosta³a uchwycona na zdjêciach z terenów po³udniowych (Estonia). Co wiêcej, foki, które wyposa ono w nadajniki satelitarne w po³udniowej czêœci Ba³tyku, niemal nigdy nie pojawi³y siê w jego najdalszych pó³nocnych wodach. To mo e sugerowaæ, e ba³tyckie foki szare mog¹ tworzyæ kilka terytorialnie odrêbnych subpopulacji. 26

28 FOCZY TRENING Jak inteligentne s¹ foki? OdpowiedŸ na to pytanie jest oczywiœcie trudna. Jeœli inteligencjê oceniaæ w oparciu o to, czego mo na je nauczyæ, to foki znalaz³yby siê wysoko w rankingu. Szwedzka marynarka wojenna prowadzi³a kiedyœ tajny projekt, w ramach którego tresowano foki w celu wykrywania wrogich ³odzi podwodnych. Gdy foki znajdowa³y siê w pobli u jednostki, aktywowany by³ sygna³ dymny, który sygnalizowa³ wojsku po³o enie ³odzi. W momencie rozpoczêcia projektu wykorzystywano w nim oko³o 20 fok. By³y to zarówno foki szare, foki obr¹czkowane, jak i foki pospolite. Osobniki wszystkich gatunków uczy³y siê swoich zadañ bardzo szybko. Foki by³y bardzo entuzjastyczne i rywalizowa³y ze sob¹ o to, która najszybciej odnajdzie ³ódŸ podwodn¹. Program by³ realizowany z du ym powodzeniem, ale zosta³ zawieszony w po³owie lat czterdziestych wraz z zakoñczeniem II wojny œwiatowej. Tak e inne kraje podchwyci³y ten pomys³, tresuj¹c zarówno p³etwonogie, jak i delfiny do podobnych celów. Foczy trening prowadzi siê dzisiaj w wielu oœrodkach, w których foki przebywaj¹ pod opiek¹ cz³owieka. Jego celem jest przede wszystkim umo liwienie opiekunom wykonywania bezstresowej dla zwierz¹t kontroli zdrowotnej oraz koniecznych zabiegów medycznych. Kilka lat temu Nils Bubas, doros³y samiec ze Stacji Morskiej w Helu, dozna³ powa - nego urazu oka. Weterynarz poda³ mu narkozê, aby móc dok³adnie zbadaæ oko. 27 Okaza³o siê, e niezbêdne by³o zakraplanie zwierzêciu oka kilka razy dziennie przez nastêpne tygodnie. Dziêki temu, e foka by³a wczeœniej przyzwyczajona do badañ przez swojego trenera, opiekun móg³ co- Foki podczas pracy na misji w marynarce wojennej. adunek przyczepiony do foki zawiera urz¹dzenie magnetyczne, które zostanie pod³¹czone do ³odzi podwodnej w chwili, gdy foka przep³ynie obok niej

29 dziennie podawaæ mu lek do oka bez potrzeby usypiania lub krêpowania. Dziêki wzajemnemu zaufaniu (foka, broni¹c siê, potrafi niebezpiecznie ugryÿæ) chore oko uda³o siê w pe³ni wyleczyæ. Opiekunowie fok w Helu trenuj¹ wszystkie doros³e osobniki pod k¹tem opieki medycznej. Regularna kontrola zdrowia jest bardzo istotna i nie powinna powodowaæ stresu ani u zwierz¹t, ani u ich opiekunów. Jeœli zwierzêta dobrowolnie godz¹ siê na badanie, odbywa siê ono w ³atwiejszy sposób, a wyniki nie s¹ zafa³szowane przez stres. Ka da z fok ma dedykowany na potrzeby treningu swój znak identyfikacyjny. Wskazuje on foce miejsce dokonania oglêdzin lub wykonania zabiegu. Zwierzêta, dotykaj¹c nosem znaku i unieruchomione tym zadaniem, cierpliwie poddaj¹ siê poleceniom i badaniom profilaktycznym. Za zgodne z planem treningu zachowanie s¹ nagradzane swoim ulubionym œledziem. Ten rodzaj treningu urozmaica równie egzystencjê zwierz¹t yj¹cych z dala od ich œrodowiska naturalnego, eliminuj¹c czêsto niebezpieczn¹ dla nich w skutkach nudê. Foki s¹ skore do zabawy i wyzwañ, z chêci¹ ucz¹ siê nowych umiejêtnoœci, a treningi z opiekunami s¹ dla nich du ¹ rozrywk¹ w codziennej rutynie. Trening w Stacji Morskiej w Helu Nils Bubas w oczekiwaniu na podanie lekarstwa 28

30 ZWYCZAJE YWIENIOWE Wszystkie foki posiadaj¹ w¹sy, które pomagaj¹ im w szukaniu po ywienia w g³êbokich ciemnoœciach, gdzie nie dochodzi œwiat³o s³oñca. Woda morska jest czêsto mêtna, dlatego te zwierzêta mog¹ mieæ trudnoœci z widzeniem. Dziêki w¹som nawet niewidoma foka mo e znaleÿæ pokarm. Wiêkszoœæ fok ywi siê rybami, ale istniej¹ te gatunki p³etwonogich, które jedz¹ skorupiaki (krabojad i czêœciowo foka obr¹czkowana), a tak e ma³ e (mors). Wystêpuj¹ równie gatunki, które ywi¹ siê innymi fokami (lampart morski i mors) b¹dÿ ptakami (lampart morski i foka szara). Foki szare zjadaj¹ te gatunki ryb, które s¹ dla nich naj³atwiejsze do zdobycia. W Morzu Ba³tyckim to obecnie przede wszystkim œledÿ i szprot. W przesz³oœci foki jad³y du o dorszy foki przepadaj¹ za du ¹, t³ust¹ w¹trob¹ dorsza. Jednak e populacja dorsza zmala³a w Ba³tyku na tyle, e musia³y one zmieniæ dietê. Foki lubi¹ jeœæ tak e ³ososie, jeœli uda im siê je schwytaæ, co nie jest ³atwe, bo ryby te s¹ dla nich zbyt szybkie. Sk¹d wiemy, co jedz¹ foki? Nie ma przecie mo - liwoœci, eby naukowcy towarzyszyli im w trakcie polowañ. Wiele instytucji badawczych, miêdzy innymi szwedzkie Muzeum Historii Naturalnej oraz Stacja Morska w Helu, zbiera martwe foki w celach badawczych. Istnieje wtedy mo liwoœæ studiowania zawartoœci ich o³¹dków i jelit. Rybie oœci nie ulegaj¹ ca³kowitemu rozk³adowi w jelitach i mo na je z ³atwoœci¹ zidentyfikowaæ. Naj³atwiej jest jednak rozpoznaæ otolity (kamyczki b³êdnikowe). Wtedy wiadomo, jaki gatunek foka zjad³a, mo na nawet okreœliæ jej rozmiar i wiek ryby! Na podstawie przekroju otolitu, podobnie jak pnia drzewa, szlifu zêba czy struktury rybiej ³uski, mo na okreœliæ wiek zjedzonej ofiary, a na tej podstawie jej przybli on¹ wielkoœæ. ŒledŸ ba³tycki odgrywa wa n¹ rolê w yciu m³odych fok, które nie nauczy³y siê jeszcze skutecznie polowaæ. W trakcie przypadaj¹cego na wiosnê tar³a œledzie s¹ dla nich bardzo ³atw¹ zdobycz¹. Podczas gdy focze szczeniêta opuszczaj¹ swoje miejsce urodzenia, aby nauczyæ siê polowaæ na ryby, œledzie rasy wiosennej tworz¹ u brzegów morza obfite koncentracje rozrodcze. Jesieni¹ i zim¹ foki musz¹ najeœæ siê na zapas. Po zakoñczonym sezonie rozrodczym oraz okresie linienia zaczynaj¹ byæ naprawdê g³odne. Zdarza siê wówczas, e poluj¹ przez kilka dni z rzêdu, nie wychodz¹c z wody. Foki niemal wy³¹cznie jedz¹ ryby, ale chêtnie racz¹ siê tak e morskimi ptakami i innymi zwierzêtami, które tylko maj¹ szansê schwytaæ. W foczych basenach w Stacji Morskiej w Helu dostrze ono nawet pewnego razu unosz¹ce siê na powierzchni wody fragmenty cia³a kota, który zapewne, nie przewiduj¹c niebezpieczeñstwa, znalaz³ siê zbyt blisko basenu i sta³ siê przypadkow¹ ofiar¹ jednej z tutejszych fok. Samiec Bubas w helskim fokarium 29

31 FOCZY ŒPIEW Foki szare to zwierzêta bardzo towarzyskie. Lubi¹ le eæ blisko siebie na przybrze nych mieliznach, trzymaj¹c g³owê i tylne p³etwy nad powierzchni¹ wody. Razem odpoczywaj¹, poluj¹, œpi¹ i wspólnie... œpiewaj¹. Foczy œpiew mo na us³yszeæ przez ca³y rok wieczorami i nocami. Jeœli nie ma wiatru, œpiew s³ychaæ z odleg³oœci kilku kilometrów. Jest on bardzo piêkny, a pieœni brzmi¹ trochê smutno i mistycznie. W przesz³oœci wierzono, e foki nosz¹ w sobie dusze zmar³ych marynarzy. Jeœli uda ci siê us³yszeæ œpiew foczego chóru, zrozumiesz dlaczego. Mo liwoœæ wys³uchania foczego koncertu to wielkie prze ycie, którego siê nie zapomina. Jednak œpiew ten mo e te budziæ trwogê. Mieszkañcy rejonu Pó³wyspu Helskiego i Zatoki Puckiej z pocz¹tków XX wieku, gdy liczebnoœæ foki szarej by³a znacznie wiêksza, wspominaj¹, e w zimowe wieczory by³o s³ychaæ g³osy fok przypominaj¹ce przeraÿliwe wycie wilków. Nie wiadomo, dlaczego w³aœnie foki szare tak œpiewaj¹. Podobny talent wokalny wykazuj¹ równie foki obr¹czkowane. Byæ mo e ich pieœñ ma zachêciæ inne foki do przy³¹czenia siê do kolonii. Samce foki szarej wydawanymi odg³osami próbuj¹ prawdopodobnie zachowaæ kontrolê nad swoimi rewirami godowymi. Wykorzystuj¹ g³os, aby wystraszyæ inne samce. Foki generuj¹ odg³osy równie pod wod¹. DŸwiêk jest niski, dudni¹cy, krótki, powtarzany w krótkich cyklach. Jego wydawaniu towarzyszy zwykle wypuszczanie b¹bli powietrza. Foki szare w rezerwacie w Måkläppen, Szwecja. Foki maj¹ inny kolor, kiedy ich futro jest suche 30

32 Foki wypuszczone na wolnoœæ w Polsce w czerwcu 2010 roku FOKI Z NADAJNIKAMI Jednym ze sposobów badania wêdrówek fok jest wyposa anie ich w nadajniki satelitarne lub telefoniczne. Urz¹dzenia wysy³aj¹ informacje do najbli- ej znajduj¹cych siê stacji przekaÿnikowych lub satelitów. Za ka dym razem, gdy nadajnik przeœle sygna³ do satelity, automatycznie jest wysy³ana wiadomoœæ elektroniczna do badacza, który w ten sposób mo e œledziæ fokê ze swojego gabinetu. Wiadomoœci s¹ wysy³ane przez ca³¹ dobê, gdy tylko nadajnik znajdzie siê ponad powierzchni¹ wody. Naukowcy uzyskuj¹ w ten sposób informacje o tym, gdzie foka siê znajduje, a tak e o tym, czy p³ynie, czy te odpoczywa na l¹dzie. Niektóre nadajniki mog¹ nawet rejestrowaæ to, jak g³êboko foka nurkowa³a i jak¹ temperaturê mia³a woda. Nadajnik trzyma siê foczego futra przez kilka miesiêcy a do okresu linienia, kiedy samoczynnie odpada wraz z wymienian¹ przez fokê sierœci¹. W celu zapewnienia ba³tyckim fokom szarym potrzebnej ochrony niezbêdne jest pog³êbianie wiedzy o ich yciu. Ka d¹ z fok cechuje indywidualna strategia ycia, dlatego ich losy bywaj¹ ró ne. Aby dowiedzieæ siê wiêcej o regu³ach ich ycia, niezbêdne jest badanie wielu osobników. W ostatnich latach wszystkie m³ode foki wypuszczone na wolnoœæ z hodowli rozrodczych w Szwecji 31

33 i Polsce by³y wyposa ane w nadajniki satelitarne. Dziêki temu wiadomo, e wszystkie foki wypuszczone w Szwecji trzymaj¹ siê mniej wiêcej rejonu uwolnienia, natomiast wiêkszoœæ fok wypuszczanych u polskich brzegów przemieszcza siê w obrêbie po³udniowych wód Ba³tyku, wzd³u wybrze y Polski, Niemiec i Szwecji. Nadajnik dzia³a przez nieca³y rok, okres jego ywotnoœci ogranicza wydolnoœæ zastosowanych baterii. W tak krótkim czasie foki mog¹ nie zd¹ yæ siê osiedliæ, dlatego wypuszczane szczeniêta dodatkowo s¹ oznaczane rodzajem tatua u, który pozostaje na ich sierœci przez ca³e ycie. Dziêki temu mo liwe jest pozyskanie informacji o losach fok nawet za kilka lat, kiedy zostan¹ zaobserwowane ponownie. UWAGA Jeœli kiedykolwiek zdarzy siê Wam zobaczyæ fokê z numerem na boku, poinformujcie Stacjê Morsk¹ w Helu. Tatua wymro ony na sierœci jednej z fok szarych wypuszczonych na wolnoœæ w Polsce w 2010 roku Pierwszy kontakt z Morzem Ba³tyckim. Szczeniêta wypuszczone na wolnoœæ w Polsce 32

34 OKREŒLANIE WIEKU FOK Foka szara osi¹ga dojrza³oœæ p³ciow¹ najwczeœniej w wieku czterech lat. Samica jest wtedy wystarczaj¹co dojrza³a do spó³kowania, a rok póÿniej zwykle rodzi swoje pierwsze szczeniê. Pocz¹wszy od tego momentu a do osi¹gniêcia zaawansowanego wieku, niemal co roku samice wydaj¹ na œwiat potomstwo. Foka szara w warunkach hodowlanych mo e do yæ ponad 40 lat, ale na wolnoœci niewielu z nich udaje siê przetrwaæ d³u ej ni 20 lat. Ich ycie nie jest ³atwe. Aby utrzymaæ harem, samiec musi byæ du y i silny, co poch³ania du o energii. Najstarsza dzika foka, która znajduje siê w zbiorach szwedzkiego Muzeum Historii Naturalnej, do y³a wieku 45 lat. Wa y³a jedynie 70 kilogramów, gdy znaleziono j¹ martw¹ na obszarze Archipelagu Björksskärs w szwedzkiej Upplandii. Jak okreœla siê wiek foki? Mo na to zrobiæ, analizuj¹c focze zêby i odpi³owuj¹c cienk¹ p³ytkê zêba. Za pomoc¹ lupy z silnym szk³em powiêkszaj¹cym mo na zobaczyæ przyrostowe krêgi tkanki. Krêgi te odpowiadaj¹ kolejnym latom ycia foki, dok³adnie tak jak w przypadku drzew. Przeciêtna szerokoœæ jednego krêgu jest bardzo ma³a wynosi oko³o 100 mikrometrów (µm). Kawa³ek zêba dwunastoletniego samca zastrzelonego na œrodkowych wodach Ba³tyku w 2008 roku. Osobnik ten wa y³ tylko 113 kilogramów i mia³ 175 cm d³ugoœci. Zdjêcie zosta³o zrobione w œwietle spolaryzowanym, st¹d taki kolor. W rzeczywistoœci zêby fok s¹ bia³e, tak jak zêby ludzkie 33

35 UTRZYMYWANIE CIEP A Temperatura wody morskiej jest ni sza ni temperatura cia³a foki, szczególnie w okresie zimy. Utrata ciep³a nastêpuje du o szybciej w wodzie ni na powietrzu, co mog³oby stanowiæ problem dla fok, gdyby by³y pozbawione w³aœciwych przystosowañ anatomicznych i fizjologicznych. Dziêki nim foki s¹ w stanie utrzymaæ ciep³o odpowiednie dla potrzeb procesów yciowych. Cia³o foki jest op³ywowe, nie posiada ona d³ugich ramion, nóg czy te uszu, które mog³yby z ³atwoœci¹ marzn¹æ, a organy p³ciowe samców (penis i j¹dra) s¹ schowane wewn¹trz cia³a. Tu pod skór¹ znajduje siê gruba warstwa izolacyjna t³uszczu. Zbudowana niemal wy³¹cznie z czystego t³uszczu tkanka dzia³a niczym termos. U fok szarych podskórna warstwa t³uszczu powinna mierzyæ co najmniej 3 centymetry. To gwarantuje utrzymanie odpowiedniej ciep³oty ich cia³a. Z tak¹ warstw¹ t³uszczu czuj¹ siê one dobrze w zimnych rejonach. Gdy foka przebywa w zbyt ciep³ej wodzie, mo e staæ siê ofiar¹ udaru cieplnego. Warstwa t³uszczu to tak e zapas energii. Przyk³adowo, podczas okresu godowego i linienia, kiedy foki nie jedz¹ zbyt wiele, yj¹ dziêki energii, której dostarcza im w³aœnie zmagazynowany t³uszcz. Ponadto cia³o foki szarej jest pokryte sierœci¹, ale nie jest ona wystarczaj¹co gêsta, by mog³a dostatecznie chroniæ przed zimnem. Wspomaga j¹ gruba warstwa t³uszczowa. 34