ROZWÓJ TEORII I SZKÓŁ ZARZĄDZANIA

Transkrypt

1 PODSTAWY ZARZĄDZANIA ROZWÓJ TEORII I SZKÓŁ ZARZĄDZANIA Andrzej Marjański R e f l e k s y j n i e Zastanów się, czy ten, komu się sprzedajesz, pamięta o zasadach eksploatacji. Inaczej bardzo szybko pójdziesz na złom. Żadne bogactwa nie dadzą podstaw bytu narodowi samodzielnemu, bez pracy wydajnej i dobrze zorganizowanej. Naukę organizacji pracy nie tylko trzeba zrozumieć, ale i głęboko odczuwać, aby móc z najlepszym wynikiem stosować ją w praktyce. 2 Karol Adamiecki ( ), polski inżynier metalurg, teoretyk zarządzania. 1

2 Agenda 3 Klasyczna szkoła zarządzania podejście naukowe podejście administracyjne podejście biurokratyczne Szkoła behawioralna Szkoła ilościowa Współczesne kierunki zarządzania Od kiedy istnieje zarządzanie? Ślady zarządzania sięgają tysięcy lat wstecz. W czasach starożytnych problemy zarządzania obejmowały trzy zasadnicze obszary aktywności ludzkiej 4 2

3 Od kiedy istnieje zarządzanie? 5 Sumerowie ( p.n.e.) normy prawne, reguły i przepisy dotyczące rządzenia państwem Sprawna organizacja polis (miast-państw) Sparty i Aten Cesarstwo Rzymskie (750 p.n.e. 500 n.e.) posiadało dobrze wykształconą strukturę organizacyjną ułatwiającą komunikowanie się i kontrolę. Od kiedy istnieje zarządzanie? 6 Aleksander Wielki (p.n.e.) wykorzystywał sztabową organizację w koordynacji działań kampanii wojennych. Już samo dążenie do wielkiego celu jest przejawem wielkiego męstwa. 3

4 Od kiedy istnieje zarządzanie? 7 Spektakularne przedsięwzięcia, w które zaangażowane były olbrzymie rzesze ludzi Np. piramidy egipskie (ok p.n.e.) zastosowanie złożonych działań w sferze planowania, organizowania, dostaw i pracy wielu zespołów oraz rozwiniętego kontrolowania Od kiedy istnieje zarządzanie? Znacząca rola wybitnych filozofów i myślicieli Na temat praktyki zarządzania wypowiadał się Sokrates w 400 roku p.n.e. Platon w 350 roku p.n.e. opisał specjalizację pracy i podział pracy pomiędzy zawodami, oraz przedstawił wizję idealnego państwa, w którym istotna rolę odgrywali kupcy i rzemieślnicy Ksenofont ( ok.430 p.n.e.-355 p.n.e.) opisuje wzorce zarządzania gospodarstwem rolnym Alfarabi w 900 roku n.e. opisał cechy przywództwa. 8 4

5 Historia zarządzania 9 Babilończycy Wenecjanie Sumerowie Rzymianie p.n.e. Egipcjanie Grecy n.e. Chińczycy Prekursorzy nauk o zarządzaniu Pomimo tak długiej historii, przez wiele lat sprawom zarządzania nie poświęcano większej uwagi. Poważniejsze badania nad zarządzaniem zaczęły rozwijać się dopiero w XVIII i XIX wieku. Spowodował to rozwój nauki i techniki, który pociągnął za sobą powstawanie dużych organizmów gospodarczych, w których tradycyjne metody organizacji pracy wykształcone w zakładach rzemieślniczych i manufakturach stawały się nieprzydatne i mało efektywne. Konieczne stało się znalezienie nowych metod organizowania pracy i produkcji przemysłowej oraz kierowania fabrykami. 10 5

6 Potrzeby społeczne (1) Uwarunkowania powstania nauk o zarządzaniu 11 Doskonalenie techniki wytwarzania, zwłaszcza narzędzi pracy (2) Rozwój podziału pracy i specjalizacji produkcji(3) Wzrost skali i koncentracji produkcji, doskonalenie wyrobów (4) Wzrost stopnia zależności procesów wytwórczych (5) Konieczność synchronizacji, koordynacji i integracji działań(6) Pojawienie się zarządzania jako formy praktyki społecznej i zawodu (7) Zapotrzebowanie na wiedzę o zarządzaniu (8) Powstanie nauk o organizacji i zarządzaniu (9) Uwarunkowania główne Uwarunkowania dodatkowe Sprzężenie zwrotne Źródło: L.J. Krzyżanowski, O kierowaniu organizacjami inaczej, Warszawa Teorie organizacji i zarządzania Klasyczne teorie zarządzania Nurt behawioralny Nurt ilościowy Nurt systemowy 12 6

7 Klasyczne teorie zarządzania Kierunek naukowej organizacji pracy (nurt technologiczny lub taylorowski) Kierunek administracyjny Szkoła behawioralna stosunki międzyludzkie (human relations) Szkoła ilościowa ilościowa teoria zarządzania zarządzanie operacyjne 13 Frederick W. Taylor ( ) 14 Najbardziej znany twórca podstaw nauki o organizacji. Jego działalność naukowo badawcza została poparta kilkunastoletnim doświadczeniem zawodowym w przemyśle. W swojej karierze zajmował niemal wszystkie stanowiska, od robotnika po dyrektora. W 1902 roku opublikował pierwszą na świecie pracę z zakresu nauki organizacji pt. Zarządzanie zakładem wytwórczym, a w roku 1911 Zasady naukowego zarządzania. 7

8 Geneza nauk organizacji i zarządzania 1902 r. Frederick W. Taylor publikuje Shop Management Zarządzanie zakładem wytwórczym Jest to pierwsza na świecie praca w całości poświęcona zarządzaniu przedsiębiorstwem i tą datę przyjmuje się za datę powstania nauk o organizacji i zarządzaniu Początków można doszukiwać się już w XVIII wieku maszyna włókiennicza (1733 r.) i silnik parowy (1744 r. ) oraz wynalazki rewolucjonizujące przemysł w Europie i USA Dynamiczny rozwój technologii i nowych metod produkcji w XIX i XX wieku spotęgował i wymusił zapotrzebowanie na nowe metody organizacji produkcji i zarządzania. Rozwój produkcji przemysłowej spowodował konieczność zmiany tradycyjnych metod organizacji pracy oraz poszukiwanie nowych metod odwołujących się do wiedzy naukowej 15 Zasady zarządzania naukowego 1911 The Principles of Scentific Management Nowatorska praca, w której zawarł poglądy na temat zarządzania naukowego tayloryzm Cztery główne zasady: Każdą czynność w procesie pracy analizuje się naukowo i w ten sposób wyprowadza się najbardziej efektywną metodę jej wykonania - jeden najlepszy sposób pracy (one best way). Polega to na określaniu narzędzi niezbędnych do jej wykonania i zmierzeniu wielkości produkcji, jaką w ciągu dnia jest w stanie wykonać wysokiej klasy robotnik. Od pozostałych robotników oczekuje się następnie wykonania takiej normy 16 8

9 Cztery zasady F. Taylora Dobór najbardziej odpowiednich pracowników również odbywa się w sposób naukowy. Wybrane jednostki uczy się daną pracę dokładnie wg instrukcji. Każdy, zdaniem F. Taylora, może zostać przodującym pracownikiem w określonej dziedzinie. Do roli kierownictwa należy określenie, jaka praca najlepiej odpowiada poszczególnym pracownikom, oraz doskonalenie ich tak długo, aż osiągną pierwszorzędne wyniki. 17 Cztery zasady F. Taylora W celu zapewnienia naukowego sposobu wykonania pracy menedżerowie muszą współpracować z pracownikami. Między menedżerami a robotnikami istnieje wyraźny podział pracy i odpowiedzialności. Ci pierwsi zajmują się planowaniem i nadzorowaniem, Robotnicy wykonywaniem. 18 9

10 Naukowa organizacja pracy wg W. Taylora Rozwój naukowych metod pracy, które zastąpią stosowane dotąd metody zdroworozsądkowe Wprowadzenie naukowych metod selekcji kandydatów oraz stopniowego kształcenia robotników i doskonalenia ich kwalifikacji w celu przydzielenia każdemu z nich pracy do której się nadaje Zapoznanie robotników z naukową metodą organizacji pracy w celu umożliwienia im uzyskania jak najlepszych wyników w pracy. Wprowadzenie podziału pracy i odpowiedzialności między robotników i dyrekcję oraz stworzenie warunków do ich przyjaznej współpracy Naukowa organizacja pracy wg W. Taylora Podział pracy Rozbicie elementów poszczególnych procesów na proste zadania, w których pracownicy specjalizują się tak długo, aż osiągną najwyższą sprawność. 10

11 Henry Laurence Gantt ( ) amerykański inżynier, jeden z prekursorów nauki o zarządzaniu i przedstawiciel nurtu inżynierskiego. Był współpracownikiem Taylora w Midvale Steel i Bethlehem Steel. W 1917 r. Gantt został doradcą w amerykańskim przemyśle zbrojeniowym. Przed śmiercią wydał swoje najważniejsze dzieło: Organizing for Work. W swej pracy wykazywał zainteresowanie robotnikiem jako jednostką i dowodził słuszności podejścia humanizacyjnego 21/33 Henry le Chatelier Cykl działania zorganizowanego Le Chatelier Henri Louis ( ), fizykochemik francuski, profesor chemii Szkoły Górniczej i Uniwersytetu w Paryżu ( ), członek PAU (1925), honorowy członek Polskiego Towarzystwa Chemicznego (1924). Prowadził prace badawcze nad dysocjacją wapieni (1886), równowagami w reakcjach chemicznych (1888), krystalizacją metali i stopów oraz metodyką pomiaru wysokich temperatur. Razem z K.F. Braunem sformułował Le Chateliera i Brauna zasadę przekory 22 11

12 Cykl działania zorganizowanego Określenie ścisłego i użytecznego celu. Ocena środków i warunków umożliwiających osiągnięcie celu. Przygotowanie niezbędnych środków. Wykonanie zamierzonego działania. Kontrola osiągniętych wyników i wyciągnięcie wniosków. 23 Henri Fayol 24 Henri Fayol ( ) Po ukończeniu szkoły górniczej w St.-Etienne pracował jako inżynier górnik w kopalniach Commentry, Montviq i du Berry. W 1888 roku został dyrektorem generalnym Societe Mineure et Metallurgique de Commentry - Fourchambault et Decazeville. 12

13 Henri Fayol nurt administracyjny Miał przeprowadzić likwidację tego przedsiębiorstwa, tymczasem po kilku latach pod jego kierownictwem zakłady zaliczano do czołówki europejskiej. Tym samym udowodnił, że na stanowiskach kierowniczych wyższego szczebla powinni być ludzie z uzdolnieniami w dziedzinie zarządzania. H. Fayol zajmował się na przełomie XIX i XX wieku problematyką zarządzania organizacjami. 25 Henri Fayol nurt administracyjny Za główne jego osiągnięcie uznaje się sformułowanie funkcji zarządzania w szerokim i wąskim znaczeniu Odnoszą się one głównie do przedsiębiorstw przemysłowych, jednak jak pisał sam H. Fayol, mogą znaleźć one zastosowanie również w administracji. Funkcje działalności przedsiębiorstwa podzielone zostały na sześć rodzajów 26 13

14 Henri Fayol nurt administracyjny Podział na podstawowe czynności przedsiębiorstwa: operacje techniczne (produkcja), operacje handlowe (kupno, sprzedaż, wymiana), operacje finansowe (poszukiwanie kapitałów, inwestowanie), operacje ubezpieczeniowe (ochrona dóbr i osób), operacje administracyjne. operacje rachunkowe * 27 Funkcje administracyjne Powtarzalne czynności podejmowane przez podmiot zarządzający (przełożonego) wobec podmiotu zarządzanego (podwładnego) 28 Przewidywanie Organizowanie Kierowanie Koordynowanie Kontrolowanie Funkcje zarządzania Planowanie Organizowanie Motywowanie Kontrolowanie 14

15 29 Karol Adamiecki Karol Adamiecki (18 marca maja 1933) urodził się w Dąbrowie Górniczej i pomimo trudnej sytuacji materialnej rodziny uzyskał staranne wykształcenie, kończąc Wyższą Szkołę Rzemieślniczą w Łodzi, a następnie w 1891 roku uzyskując tytuł inżyniera-technologa petersburskiego Instytutu Technologicznego. W tym samym roku Adamiecki rozpoczął pracę w Hucie Bankowej w swym rodzinnym mieście. Początkowo jako pracownik biura fabrykacji, następnie jako asystent szefa walcowni. Był to okres pierwszych sukcesów Adamieckiego. Karol Adamiecki Zasłynął między innymi opracowaniem innowacyjnej metody kontroli jakości blach kotłowych oraz wynalezieniem urządzenia wykorzystywanego do pomiaru deformacji walców. Jednak jego największym sukcesem było opracowanie harmonogramów. Bodźcem który zmotywował młodego inżyniera były niepochlebne opinie majstrów-cudzoziemców obwiniających za niską produktywność polskich robotników. Adamiecki potajemnie badał 16 osobową grupę robotników, skupiając swą uwagę na czasie trwania czynności i długości przerw w pracy. Efektem tych pomiarów było powstanie harmonogramów, wskazujących za przyczynę niskiej produktywności, brak harmonii i koordynacji następujących po sobie poszczególnych operacji

16 Karol Adamiecki równocześnie z H. Fayolem sformułował prawo podziału pracy i wynikającej z tego prawa specjalizacji. Sformułował prawo koncentracji, którego istotą jest łączenie wysoce wyspecjalizowanych komórek w celu wspólnego działania. Sformułował prawo harmonii, sprowadzające funkcjonowanie systemu wytwórczego do działań jak najbardziej zsynchronizowanych. Jako pierwszy użył metody chronometrażu. 31 K. Adamiecki - Prawo Harmonii K. Adamiecki w swoich pracach naukowych zajmował się marnowaniem czasu. Wprowadził pojęcie dokładności doboru. Dokładność doboru elementów wykonujących prace polega na maksymalnym wyrównaniu czasu działania, przy czym wielkość skutku użytecznego zespołu zależy od tego elementu, którego wydajność jest najmniejsza. Dobór przy, którym wykresy charakterystyczne wszystkich organów będą ze sobą uzgodnione tak, aby miały one najbardziej zbliżone do siebie produkcje wzorcowe i aby łączny koszt straconego czasu był jak najmniejszy. Aby zadziałało to prawo konieczne jest, aby organy działały w ścisłym ze sobą związku, tak, by każda czynność odbywała się w swoim czasie

17 33 Lilian Gilbreth ( ) Frank Gilbreth ( ) Frank Gilbreth ( ) 34 Karierę zawodową rozpoczynał jako pomocnik murarski, przeszedł wszystkie szczeble kariery. Pracował nad zagadnieniem ruchów roboczych. Główne założenie badawcze: "zbędne ruchy to zbędne zmęczenie". Nad tą problematyką pracował wraz z żoną, L.M.Gilbreth. Zidentyfikował 17 podstawowych ruchów robotnika ("therbligów"), a także przyporządkował im symbole graficzne. Pozwoliło to na precyzyjne notowanie ruchów wykonywanych przez pracowników podczas wykonywania zadań - tzw. "stenografia organizacyjna. 17

18 Lillian M. Gilbreth ( ) Matka współczesnego zarządzania Psycholog, praca doktorska pt. "The Psychology of Management" (pierwsza publikacja w 1912): Kierowała swoją uwagę na sposoby poprawy bytu robotników. Jako cel rozwoju nauk o zarządzaniu wskazywała "ułatwienie robotnikom zrealizowania ich potencjału jako istot ludzkich". W 1911 roku założyli własną firmę konsultingową skupiając się na badaniach psychotechnicznych i analizie ruchów Cyklografia - stosowane do dzisiaj metody badania przebiegu i czasu trwania ruchów roboczych i ich graficznej prezentacji 35 Zbędne ruchy to zbędne zmęczenie" 36 ( )mężczyzna ważący około 80 kg za każdym razem, gdy sięga po cegłę, musi obniżyć się w dół, a następnie podnieść w górę te swoje 80 kg wraz z ważącą jedynie 2 kg cegłą.( ) Frank Gilbreth 18

19 37 Znaczenie nurtu klasycznego w naukach o zarządzaniu Zwiększenie indywidualnej wydajności pracy. Opracowanie naukowych zasad działania. Wykorzystanie do badania pracy zdobyczy nauk technicznych, fizjologii, ekonomii. Zasady nurtu klasycznego standaryzacja wytwarzanie identycznych produktów tymi samymi metodami, podobieństwo systemów organizacyjnych i zarządzania, procedur i zachowań ludzi, specjalizacja - prowadząca do zwiększenia wydajności pracy, synchronizacja koordynacja działań, koncentracja rozbudowa i łączenie jednostek organizacyjnych, maksymalizacja orientacja na zwiększenie wydajności pracy, produkcji, sprzedaży, wielkości organizacji itp., centralizacja przejmowanie uprawnień decyzyjnych przez wyższe szczeble hierarchiczne

20 Henry Ford ostatni przedstawiciel naukowej organizacji pracy 39 ( ) Henry Ford ostatni przedstawiciel naukowej organizacji pracy Amerykański przemysłowiec i pomysłodawca pierwszego seryjnie produkowanego samochodu Forda T Twórca nowatorskiego kierunku organizacji pracy i zarządzania dużym przedsiębiorstwem produkcyjnym Zasadnicze cechy fordyzmu: Bardzo daleko posunięty podział pracy i specjalizacja robotnika. Robotnik wykonuje stale te same i bardzo proste czynności Zastosowanie automatycznej, nieustannie posuwającej się taśmy produkcyjnej wymagającej bardzo intensywnej pracy Autokratyczny i oparty na ścisłej dyscyplinie styl kierowania pracą zespołową

21 Nowe podejście do zarządzania 41 Nurt behawioralny Nowe podejście do zarządzania 1. Świat dorosłego człowieka jest zorientowany na działalność zawodową. 2. Praca jest aktywnością grupową. 3. Grupy społeczne powstające w środowisku pracy w znacznym stopniu kontrolują zachowania członków grupy. 4. Jednostka jest motywowana nie tylko czynnikami ekonomicznymi, lecz także psychospołecznymi. 5. Każda grupa ma wewnętrzną strukturę i własny system wartości. 6. Podstawową funkcją grupy jest chronienie jej przed ingerencją z zewnątrz i niedyskrecją jej członków

22 43 Szkoła stosunków międzyludzkich (Human Relations) - założenia Chęć zaspokojenia potrzeb społecznych, a szczególnie potrzeby przynależności i uznania, to podstawowy czynnik motywujący pracowników do działania. Wprowadzone przez naukową organizację pracy rozdrobnienie pracy zmniejsza możliwości zaspokojenia potrzeb społecznych pracowników podczas wykonywania zadań, a to sprawia, że poszukują satysfakcji w ramach stosunków nieformalnych. Efektywność i niezawodność działań pracowników zależy od ich pozytywnego stosunku do organizacji jako całości. Wysoki poziom zadowolenia pracowników można osiągnąć dzięki stosowaniu technik zarządzania, które prowadzą do decentralizacji procesu decyzyjnego i włączenia w jego przebieg wszystkich grup pracowniczych. Model organiczny Decentralizacja procesu decyzyjnego. Skupienie uwagi na grupach a nie na jednostkach. Uznanie zaufania za siłę bardziej integrującą pracowników niż władza. Traktowanie przełożonego nie tylko jako przedstawiciela władzy, lecz także jako element systemu komunikacji wewnętrznej. Położenie większego nacisku na odpowiedzialność niż na zewnętrzną kontrolę

23 45 Nurt potencjału ludzkiego (Human Resources) Hierarchiczna teoria potrzeb (Maslow) Czynniki motywacyjne (wzrostu) i higieny Teorie X i Y (McGregor) 46 Hierarchiczna teoria potrzeb Abraham Maslow Potrzeby fizjologiczne Potrzeby bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego Potrzeby społeczne Potrzeby szacunku Potrzeby samorealizacji 23

24 Frederick Herzberg Na satysfakcję z pracy (lub jej brak) wpływają zróżnicowane czynniki, wśród których można wyróżnić: Czynniki powodujące zadowolenie (motywacyjne) Czynniki powodujące brak niezadowolenia (higieny) 47 Frederick Herzberg Czynniki motywacyjne Dążenie do osiągnięć w pracy. Przeświadczenie, że wysiłek włożony w wykonanie zadania zostanie dostrzeżony i doceniony. Zwiększenie poczucia odpowiedzialności i przyjmowanie większego zakresu obowiązków. Osiągnięcie wyższej pozycji społeczne w środowisku w wyniku większego wysiłku w realizację zadań. Treść pracy dająca możliwość samorealizacji. Możliwość rozwoju dzięki zwiększaniu wiedzy i doświadczenia zawodowego

25 Czynniki higieny Wynagrodzenie Bezpieczeństwo w pracy Warunki pracy Polityka przedsiębiorstwa Kompetencje przełożonych 49 Frederick Herzberg Teorie X i Y (McGregor) Teoria X odzwierciedla poglądy klasyków organizacji i zarządzania. Teoria Y zakłada, że istnieje możliwość integracji celów organizacji z celami indywidualnymi

26 Teoria X 51 Ludzie czują niechęć do pracy, co powoduje, że starają się jej unikać, muszą być zmuszani do pracy, kontrolowani i motywowani karami, większość osób woli, aby nimi kierowano, stara się unikać odpowiedzialności, ma niewielkie ambicje i poszukuje bezpieczeństwa. Teoria Y 52 Ludzie nie nienawidzą pracy fizyczny i umysłowy wysiłek przy pracy jest dla nich czymś równie naturalnym jak zabawa i wypoczynek, wolą samokontrolę niż kontrolę zewnętrzną i kary nie unikają zaangażowania i odpowiedzialności, są zdolni do kreatywności i oryginalności, w obecnych organizacjach intelektualny potencjał pracowników nie jest w pełni wykorzystywany. 26

27 Behawioralny model OiZ zakłada ograniczenie hierarchii organizacyjnej i wynikającego z niej podziału władzy, zastąpienie formalnego autorytetu przełożonego przez autorytet oparty na kompetencjach, grupowe rozwiązywanie konfliktów na drodze negocjacji, mieszany model decyzyjny, w którym decyzje strategiczne są podejmowane przez kierownictwo po konsultacji z niższymi szczeblami, powiązanie aktywności pracowników z celami przedsiębiorstwa poprzez włączenie ich w proces decyzyjny. 53 Nurt ilościowy badania operacyjne (np.. optymalizacja transportu) przetwarzanie numeryczne jako główny sposób dochodzenia przez kierownictwo do decyzji prognozowanie skutków zmian w oparciu o zależności zawarte w modelach ekonometrycznych prognozowanie przyszłości w oparciu o modele 54 27

28 Nurt systemowy nie zajmuje się poszczególnymi segmentami organizacji, a traktuje je jako jednolity i celowy system złożony z wzajemnie powiązanych części daje to kierującemu możliwość spojrzenia na organizację jako na całość oraz świadomość, że działalność dowolnego segmentu systemu bardziej lub mniej wpływa na działalność każdego innego segmentu Podsumowanie Zarządzanie jest nauką empiryczną Nie ma jednej teorii zarządzania jest ich wiele Teorie zmieniają się w czasie tak jak zmieniają się warunki funkcjonowania organizacji i ich otoczenia Na tworzenie koncepcji zarządzania maja także wpływ uwarunkowania i cywilizacyjne Zarządzanie jako nauka interdyscyplinarna wzbogaca swoje treści osiągnięciami innych rozwijających się nauk. Jest wiele teorii zarządzania ale żadna nie jest historycznie i kulturowo zamknięta lecz rozwija się na swój sposób wzbogacając praktykę nową wiedzą wynikającą z nowych treści życia. 28

29 Podsumowanie Znaczenie teorii w praktyce zarządzania ma istotne znaczenie Wiedza teoretyczna pozwala kierownikom stosować podobny język i zasady w opisie rzeczywistości zarządzania Stosowanie wiedzy teoretycznej pozwala na: uniknięcie wielu błędów i nieporozumień, które popełniono w przeszłości wzbogacenie warsztatu metodycznego menedżerów pozwalający na lepsze rozwiązywanie problemów zarządzania 57 Literatura 58 R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, rozdział 2. A. Koźmiński, W. Piotrowski (red.), Zarządzanie. Teoria i praktyka, rozdział XI. A. Zakrzewska-Bielawska (red.), Podstawy zarządzania, rozdział 3. 29

30 Pytania? Gdy jasno widzimy cel, który chcemy osiągnąć, to zrobiliśmy już więcej niż połowę drogi. Wysiłki same zwracają się ku osiągniętemu celowi Le Châtelier Henry Le Chatelier ( ) klasyk francuski, inżynier, naukowiec, popularyzator tayloryzmu. Serdecznie dziękuję za udział w wykładach 30