Wstęp W ostatnich latach społeczne nastawienie do problematyki ojcostwa uległo wyraźnym przeobrażeniom. Fakt ten należy wiązać z zainteresowaniem sytuacją współczesnych mężczyzn, która ulega zmianom przede wszystkim na skutek nowego podejścia do stereotypu płci. Tendencja do rezygnacji z komplementarności ról społecznych na rzecz ich unifikacji spowodowała, że mężczyźni, z jednej strony, mają możliwość realizowania się w nowych rolach, kojarzonych głównie z płcią przeciwną, z drugiej zaś strony, są zmuszeni do nabywania nowych umiejętności oraz akceptowania odmiennego wizerunku mężczyzny, który spotyka się często z krytycznymi opiniami, sugerującymi, iż mężczyźni i męskość przeżywają kryzys. Nowe koncepcje obrazu mężczyzny są zauważalne szczególnie w odniesieniu do ojcostwa, roli i zadań pełnionych przez ojca w rodzinie. Dotychczas w literaturze naukowej koncentrowano się głównie na kwestiach nieobecności ojca w rodzinie i jej negatywnego wpływu na rozwój psychospołeczny dziecka (Wolicki 1981, 1983a, 1983b, Kaja 1992, Teyber 2001, Schon 2002, Keirse 2005, Hart 2006, Zwierzchowska 2006, Cudak 2010). Obecnie większą uwagę zwraca się również na rolę i znaczenie obecności ojca w życiu dziecka w odniesieniu do prawidłowo funkcjonującej pełnej rodziny (Wolicki 2000, Pospiszyl 2007, Harwas- -Napierała, Muszyński 2011). Znaczące miejsce w literaturze przedmiotu zaczynają zajmować także pozycje, w których problem ojcostwa jest poruszany w kontekście możliwości realizowania się mężczyzn w roli ojców oraz czerpania satysfakcji z kontaktów z dzieckiem i z udziału w jego wychowaniu (Śledzianowski 1999, Pulikowski 1999, Meany 2000, Kornas-Biela 2001, Marsiglio, Pleck 2005, Krajewska 2008, Fuszara 2008, Opozda 2011, Proniewski 2011). Można również odnaleźć nieliczne publikacje poruszające kwestie problemów, przed jakimi stają ojcowie w sytuacji kryzysu rozwodowego (Beisert 2000a, Nielsen 2011a, 2011b, Hawthorne, Lennings 2008, Lowenstein 2011), rywalizowania o opiekę nad dzieckiem (Jasudowicz 2008, Czerederecka 2010), poszukiwania wsparcia i ubiegania się o równouprawnienie poprzez działalność w organizacjach społecznych (Dudak 2010, 2012). Podejmowanie kwestii dotyczących funkcjonowania ojców po rozwodzie, ich trudnej sytuacji wynikającej z faktu oddzielenia od dziecka, poczucia osamotnienia

8 Wstęp oraz konieczności walki z utrzymującym się stereotypem ojca nieobecnego i niezainteresowanego wychowaniem dziecka wydaje się istotne ze względu nie tylko na wzrastającą liczbę rodzin niepełnych i dzieci wychowywanych przez jednego rodzica, zazwyczaj matkę, ale również na coraz większe zainteresowanie mężczyzn świadomych swojej istotnej roli w życiu dziecka, a potrzebujących pomocy i wsparcia w radzeniu sobie i podejmowaniu działań na rzecz poprawy swej sytuacji życiowej, wynikającej z utraty lub ograniczenia praw do dziecka po rozwodzie. Problematyce radzenia sobie człowieka w sytuacjach trudnych poświęcono w literaturze naukowej, szczególnie psychologicznej, stosunkowo wiele miejsca. Ze względu na swoją złożoność pojęcie sytuacji trudnej jest określane mianem sytuacji problemowej, krytycznego wydarzenia, kryzysu czy zagrożenia. Sytuacja trudna, wynikająca z zakłócenia normalnego toku aktywności człowieka i powodująca zagrożenie oraz przykre stany emocjonalne powstaje na skutek różnego typu stresorów. Najbardziej popularnym podejściem jest definiowanie sytuacji trudnej w kontekście procesu radzenia sobie ze stresem, który współcześnie jest ujmowany w kategoriach relacji między jednostką a bodźcami zewnętrznymi. Przyjęta w pracy koncepcja stresu R. Lazarusa i S. Folkman (1984) ujmuje go jako transakcję między osobą a otoczeniem, ocenianą przez podmiot jako obciążającą, przekraczającą jego możliwości i zagrażającą dobrostanowi człowieka (Sęk 2002, s. 16). Wynikający zatem z subiektywnej oceny stres powoduje konieczność podejmowania przez jednostkę działań zmierzających do poprawy sytuacji, a aktywność tę określa się jako radzenie sobie w danej sytuacji stresowej, traktowane przez wielu badaczy jako proces, w którym jednostka przyjmuje określone strategie bądź style radzenia sobie. Dotychczasowe badania sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych koncentrują się głównie wokół kwestii związanych z niepełnosprawnością (Kirenko1998), bezrobociem (Kirenko, Sarzyńska 2010), utratą zdrowia (Kirenko, Byra 2008), uzależnieniami (Poprawa 2009), przystępowaniem do egzaminów (Stawiarska 2002, Heiman 2004, Bargiel-Matusiewicz, Januszek 2007,Parchomiuk, Byra, 2009), a w obszarze problematyki rodzinnej radzenia sobie z konfliktem rozwodowym i po rozwodzie (Zubrzycka 1993, Beisert 2000a, Amato 2000, Przybyła-Basista 2006, Garner 2008). Niezależnie od rodzaju sytuacji trudnej, jakiej doświadcza człowiek, istotne znaczenie w zmaganiu się z nią mają zasoby osobiste jednostki, które mogą być wykorzystane przez nią do poprawy swojej sytuacji. Przyjęto, że zasoby radzenia sobie w sytuacji trudnej działają jako moderatory w procesie radzenia sobie i pomagają przezwyciężyć stres oraz rozwiązać dotykające jednostkę problemy. Z kolei deficyty zasobów mogą prowadzić do poczucia bezradności, niezaradności, przyjmowania biernej postawy w procesie radzenia sobie ze stresem, uciekania się do destruktywnych strategii zaradczych (por. Poprawa 2001, 2008, Sęk 2001, Heszen, Sęk 2007). Zasoby osobiste odgrywają zatem istotną rolę w skutecznym radzeniu sobie ze stresem i decydują o wyborze strategii do rozwiązania problemu (por. Wrona-Polańska 2003). Ważne jest to, że dobór strategii zaradczych powinien być

Wstęp 9 dokonany do konkretnej sytuacji trudnej, ponieważ ta sama strategia może nie być skuteczna w przypadku innej sytuacji problemowej. Najogólniej pojęcie zasobów można rozumieć jako właściwości jednostki umożliwiające w sytuacji trudnej uniknięcie stresorów i sprzyjające skutecznemu radzeniu sobie ze stresem (por. Sęk 2003). Wśród najczęściej wymienianych w literaturze zasobów sprzyjających radzeniu sobie w sytuacji trudnej znajdują się poczucie koherencji (zob. Antonovsky 1995), wsparcie społeczne (zob. Sęk 2003, Heszen- -Niejodek 2007), poczucie własnej skuteczności (zob. Schwarzer 1997), ale także optymizm, inteligencja, samoocena (zob. Poprawa 2008) i inne właściwości samej jednostki oraz jej otoczenia. Niniejsza praca o charakterze eksploracyjnym wychodzi naprzeciw wzrastającemu zainteresowaniu problematyką współczesnego ojcostwa, szczególnie tych ojców, którzy na skutek rozpadu rodziny w zdecydowanej większości pozbawieni praw do dziecka podejmują aktywność w celu odzyskania i utrzymania kontaktów z dzieckiem. W opracowaniu podjęto próbę charakterystyki sytuacji trudnej ojców ubiegających się o prawo do dziecka po rozwodzie, jak też oceny zależności sposobów radzenia sobie w sytuacji trudnej ze względu na posiadane przez nich zasoby osobiste. Na podkreślenie zasługuje fakt, że problematyka ta nie była dotychczas przedmiotem odrębnego szerszego opracowania naukowego. Ze względu na specyfikę grupy badawczej praca ma zatem nowatorski charakter. W czterech pierwszych rozdziałach zawarto teoretyczne podstawy badań, pozostałe (pięć) stanowią prezentację przeprowadzonych analiz empirycznych. W rozdziale pierwszym scharakteryzowano sytuację współczesnego mężczyzny w kontekście przeobrażeń społeczno-kulturowych. Zwrócono szczególną uwagę na przeobrażenia zachodzące w strukturze i relacjach między płciami. Dokonano przeglądu teoretycznych koncepcji dotyczących płci w paradygmacie naturalistycznym, w którym podkreśla się odmienność płciową zdeterminowaną biologiczne, oraz kulturalistycznym, traktującym płeć jako konstrukt wytworzony przez kulturę. Przybliżono również współczesny nurt androgyniczny, którego głównym założeniem jest istnienie w każdej jednostce ludzkiej męskiego i żeńskiego pierwiastka. Stanowisko takie pozwala na odejście jednostki od stereotypów rodzaju i wybranie preferowanej drogi funkcjonowania w rolach społecznych. W drugiej części rozdziału zwrócono uwagę na przeobrażenia w definiowaniu wzorca męskości, zaprezentowano poglądy na temat funkcjonowania współczesnego mężczyzny w rolach społecznych, ze szczególnym podkreśleniem ich trudnej sytuacji, wynikającej z konieczności dostosowania się do zmian w relacjach płci, ale również radzenia sobie z utrzymującymi się stereotypami, utrudniającymi realizowanie się w nowych zadaniach na gruncie zawodowym, rodzinnym i towarzyskim. Przybliżono wybrane aspekty zjawiska określanego mianem kryzysu męskości czy też utraty przez mężczyzn tożsamości. W rozdziale drugim zostały zaprezentowane analizy teoretyczne dotyczące funkcjonowania mężczyzny w roli ojca. Przybliżono role i zadania ojca w rodzi-

10 Wstęp nie w ujęciu tradycyjnym oraz nowoczesnym. Dokonano również charakterystyki wybranych aspektów kryzysu ojcostwa i opisano współczesne modele ojcostwa. W dalszej części tego rozdziału zaprezentowano istotę działalności instytucji ojcowskich na rzecz ojców i promowania nowego modelu ojcostwa. Dokonano również przeglądu stowarzyszeń ojcowskich wraz ze wskazaniem charakteru podejmowanych przez nie działań. Trzeci rozdział dotyczy analizy teoretycznej problematyki radzenia sobie ojców w sytuacjach trudnych. Zaprezentowano tu wyjaśnienia terminologiczne takich pojęć, jak sytuacja trudna, wydarzenie krytyczne, stresor oraz stres. Scharakteryzowano również pojęcie procesu radzenia sobie, wskazując na zróżnicowanie definicyjne między stylem i strategią zaradczą. W dalszej części, co stanowiło konsekwencję podjętego toku rozważań, dokonano przeglądu badań na temat trudnej sytuacji ojców w okresie okołorozwodowym i po rozwodzie. Wskazano na różnice między kobietami i mężczyznami w radzeniu sobie w okolicznościach związanych z kryzysem w małżeństwie i zagrożeniem jego rozpadu oraz po rozwodzie. Ostatni rozdział teoretyczny poświęcono zagadnieniom koncentrującym się wokół problematyki zasobów osobistych, które zgodnie z przyjętym w pracy rozumowaniem, mają istotne znaczenie w procesie radzenia sobie w sytuacji trudnej. W poszczególnych podrozdziałach tej części pracy dokonano wyjaśnienia terminu zasób oraz zaprezentowano różnorodne jego klasyfikacje. Wielość koncepcji teoretycznych dotyczących zasobu i jego znaczenia terminologicznego wynika z braku w literaturze przedmiotu jednolitej definicji tego pojęcia. Szczególną uwagę zwrócono tu na rozumienie tego terminu w ujęciu salutogenetycznym, czego skutkiem stało się przyjęcie i w związku z tym omówienie w kolejnych podrozdziałach następujących kategorii zasobów: poczucia koherencji, wsparcia społecznego, poczucia własnej skuteczności oraz samooceny. Założenia badawcze zostały omówione w rozdziale piątym. Sformułowano tutaj cel badań, problemy badawcze oraz hipotezy robocze. Zawarto również opis zastosowanej metody oraz technik badawczych. W końcowej części tego rozdziału zaprezentowano organizację i przebieg badań oraz scharakteryzowano grupę badawczą. W rozdziale szóstym zaprezentowano wyniki badań własnych pozwalających scharakteryzować sytuację trudną badanych ojców ubiegających się o prawo do dziecka po rozwodzie oraz ustalić preferowane przez badanych mężczyzn strategie radzenia sobie we wskazanej sytuacji trudnej i ich zróżnicowanie ze względu na czynniki demograficzno-społeczne, takie jak: wiek, stan cywilny, wykształcenie, miejsce zamieszkania, sytuacja prawna, materialna, mieszkaniowa oraz okres ubiegania się o prawo do dziecka. Za pomocą analizy skupień ustalono dominujące typy radzenia sobie wśród badanych. Siódmy rozdział zawiera charakterystykę zasobów osobistych badanych ojców ubiegających się o prawo do dziecka po rozwodzie. Dokonano w nim analizy zasobów badanych ojców, tj. poczucia koherencji, wsparcia społecznego, samo-

Wstęp 11 skuteczności oraz samooceny badanych pod względem czynników demograficzno- -społecznych. Rozdział ósmy jest poświęcony omówieniu związków preferowanych strategii radzenia sobie z przyjętymi w pracy zasobami osobistymi: poczuciem koherencji, wsparciem społecznym, poczuciem własnej skuteczności oraz samooceną. Analizy korelacyjnej strategii radzenia i zasobów osobistych dokonano w odniesieniu do całej grupy badawczej, jak też do wyróżnionych na podstawie analizy skupień preferowanych typów radzenia sobie wśród badanych. W końcowej części tego rozdziału, dzięki zastosowaniu procedury analizy regresyjnej, określono siłę związku między poszczególnymi preferowanymi przez badanych strategiami radzenia sobie a przyjętymi w pracy kategoriami zasobów osobistych. W rozdziale dziewiątym, na podstawie przeprowadzonej analizy wariancji, dokonano porównania wyodrębnionych wśród badanych typów radzenia sobie w sytuacji trudnej w odniesieniu do poszczególnych kategorii zasobów osobistych. Ostatnia część opracowania to zakończenie, w którym zawarto weryfikację przyjętych hipotez roboczych a w konsekwencji stosowne wnioski. Zaprezentowane rozważania, ukazujące sposoby radzenia sobie ojców ubiegających się o prawo do dziecka po rozwodzie oraz zachodzące związki między preferowanymi strategiami zaradczymi a zasobami osobistymi badanych, mogą okazać się przydatne w szeroko rozumianym poradnictwie i działaniach terapeutycznych, jak też w orzecznictwie sądowym. Mogą być podstawą do projektowania konkretnych działań pomocowych dla mężczyzn dążących do realizowania się w roli rodzicielskiej mimo rozpadu rodziny. Ponadto, prezentowana praca powinna stać się inspiracją do dalszych poszukiwań badawczych w tym zakresie, tym bardziej że podjęta problematyka zajmuje znikome miejsce w literaturze naukowej, a wpisuje się w aktualnie coraz bardziej popularny model promowania ojcostwa zaangażowanego.