Temat lekcji: Stereotypom mówimy STOP! Konspekt zajęć dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych Do wykorzystania na lekcjach wychowawczych Opracował: Mariusz Oleszczuk Cele lekcji: pokazanie, w jaki sposób stereotypy i inne, często nieuświadamiane, założenia kierują naszym zachowaniem poznanie mechanizmów warunkujących nietolerancję pogłębianie wiedzy na temat szkodliwego działania stereotypów kształtowanie umiejętności wyrażania własnego zdania oraz wczuwania się w potrzeby i uczucia innych ludzi kształtowanie umiejętności uczestnictwa w dyskusji i wypowiadania się na forum grupy propagowanie postaw otwartości i ukazania wartości i znaczenia różnorodności Po zrealizowanej lekcji uczeń: potrafi zdefiniować pojęcia: stereotyp, uprzedzenie, dyskryminacja, tolerancja potrafi rozróżnić postawy tolerancyjne i nietolerancyjne i ocenić własną postawę uświadamia sobie potrzebę bycia tolerancyjnym i znaczenie różnorodności w życiu społecznym Czas trwania: 3 jednostki lekcyjne po 45 minut Grupa: uczniowie szkół ponadgimnazjalnych Miejsce: klasa szkolna
Metody: dyskusja, burza mózgów, metoda zadaniowa, technika niedokończonych zdań, psychodrama Formy dydaktyczne: praca z całą klasą, praca indywidualna i w grupach Materiały i środki: tablica, kreda, duże arkusze papieru, flamastry, przygotowane wcześniej kartki z niedokończonymi zdaniami, przygotowane wcześniej etykiety do zadania, zszywacz Lekcja 1 STEREOTYPY Przebieg lekcji: Zad. 1. Stereotypowe myślenie (Patrz załącznik nr 1.) Celem zadania jest pokazanie młodym ludziom mechanizmów stereotypowego myślenia o różnych kategoriach społecznych. Człowiek postrzegając innych ludzi, klasyfikuje ich jako członków określonych grup osób, którym przypisuje pewne cechy. Uczestnicy wypisują skojarzenia dotyczące osób posiadających określone cechy, czy reprezentujących różne kategorie społeczne. Ludzie starzy są... Kobiety są... Mężczyźni są... Niemcy są... Polacy są... Osoba, która nie chce mieć dziecka jest... Otyli ludzie są... Ludzie urodzeni w bogatych rodzinach są... Osoby, które wybierają życie w pojedynkę są...
Zagadnienia do dyskusji: Czy było to trudne zadanie? Dlaczego takie zadanie nie sprawia nam trudności? Co to znaczy myśleć stereotypowo? Co to jest stereotyp? wspólne tworzenie definicji w mniejszych grupach Jakich kategorii społecznych, jakich osób mogą dotyczyć stereotypy? Dlaczego posługujemy się stereotypami? Zalety i wady stereotypowego myślenia. Czy stereotyp zawsze jest negatywny? Odwołując się do wykonanego zadania uczniowie podają przykłady stereotypów negatywnych i pozytywnych. Psychologowie społeczni definiują stereotyp jako schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalną cechę określającą ich społeczną tożsamość, jak płeć, rasa, narodowość, religia, pochodzenie społeczne, zawód. Schemat taki jest zwykle nadmiernie uproszczony, nadogólny (wszyscy członkowie grupy <są> tacy sami), niepodatny na zmiany w wyniku nowych informacji oraz społecznie podzielany, stanowiąc element kultury jakiejś społeczności (Wojciszke 2003: 68). Badacze zwracają uwagę na przydatność i funkcjonalność stereotypów, które dają jednostce poczucie bezpieczeństwa, pomagają przetwarzać informacje, stanowią przystosowawczą, uproszczoną metodę radzenia sobie ze złożonymi zjawiskami (Aronson 1998: 544). Z drugiej jednak strony, podkreśla się ich negatywne skutki niedostrzeganie różnic między osobami należącymi do stereotypizowanej grupy, ograniczanie indywidualnego rozwoju człowieka, odporność na zmiany i z związku z tym pozostawanie w sprzeczności z rzeczywistością (Aronson 1998) Zad. 2. Etykiety (Patrz załącznik nr 2.) Celem zadania jest uświadomienie sobie przez uczniów stereotypowego postrzegania i traktowania osób posiadających określone cechy, czy reprezentujących różne kategorie społeczne. Część uczestników otrzymuje etykiety z cechami lub rolami, które determinują zachowania wobec nich reszty grupy. Uczestnicy z etykietami mają odgadnąć kim są na podstawie sposobu traktowania ich przez innych.
Przykładowe etykiety: Jestem głupią blondynką Jestem ekspertem Jestem szefem Jestem nieśmiała Jestem gejem Jestem staruszką / staruszkiem Jestem chory psychicznie Jestem niepełnosprawny Jestem tu jedynym Murzynem Jestem alkoholikiem Zagadnienia do dyskusji: W jaki sposób udało się uczestnikom odgadnąć, co znajduje się na ich opaskach? Co czuli podczas zabawy? Jak oceniliby zachowanie innych wobec siebie (pozytywne/negatywne)? Czy wcześniej zdarzały im się sytuacje, w których z zachowania drugiej osoby mogli wywnioskować, jakie jest jej nastawienie do nich? W jaki sposób ludzie przekazują takie informacje? Czy przekazują je innym w sposób świadomy? Zad. 3. Stereotypy płciowe (Patrz załącznik nr 3.) Celem zadania jest uświadomienie sobie stereotypowego postrzegania i traktowania kobiet i mężczyzn. Uczestnicy otrzymują karteczki i mają dokończyć następujące zdania, nie zastanawiając się zbyt długo i odwołując się do pierwszych skojarzeń. Kobieta jest... Kobieta powinna być... Mężczyzna jest... Mężczyzna powinien być...
Zagadnienia do dyskusji: Z czym kojarzona jest kobiecość, a z czym męskość? Czego oczekuje się od kobiet, a czego od mężczyzn? Z jakimi reakcjami społecznymi mogą spotkać się osoby, których cechy i zachowania odbiegają od stereotypów? Zad. 4. Walka płci (Patrz załącznik nr 4.) Celem zadania jest analiza stereotypów płciowych, uświadomienie sobie przez uczniów różnych oczekiwań i wymagań stawianych kobietom i mężczyznom. Uczestnicy porównują sytuację kobiet i mężczyzn, uzupełniając zdania: Ponieważ jestem mężczyzną, muszę Ponieważ jestem kobietą, muszę Gdybym był kobietą, mógłbym Gdybym była mężczyzną, mogłabym. Zagadnienia do dyskusji: W jakim stopniu mężczyźni i kobiety są rzeczywiście ograniczeni w swoich działaniach przez swą płeć, a w jakim stopniu mogą korzystać z możliwości, które przypisywane są najczęściej płci przeciwnej?
Lekcja 2 - STEREOTYP UPRZEDZENIE DYSKRYMINACJA Przebieg lekcji: Zagadnienia do dyskusji: Jaka jest różnica między stereotypem i uprzedzeniem? Jakie osoby (kategorie społeczne) spotykają się z uprzedzeniami ze strony innych? Czym jest dyskryminacja? Jakie osoby, w jakich sytuacjach są dyskryminowane? Jakie mogą być przejawy dyskryminacji np. wobec osób starszych, kobiet, osób o innym kolorze skóry, osób o innej orientacji seksualnej, osób realizujących odmienne od powszechnie występujących wzory życia (dobrowolna bezdzietność, życie w pojedynkę)? Przykłady stereotypów na temat starości i ludzi starych: wszyscy ludzie starzy są tacy sami, podobni do siebie ludzie starzy są nieproduktywni, niewiele lub nic nie wnoszą do życia społecznego starsze osoby nie są zdolne do uczenia się nowych umiejętności ludzi starych nie cieszy ich własne życie seniorzy w jakiś sposób różnią się od reszty społeczeństwa starzy to osoby o kruchym zdrowiu ludzie starzy nie są zdolni do zakochania się lub utrzymania stosunków seksualnych Mówiąc o stereotypach podkreśla się również, że w naszej kulturze: nie odczuwa się potrzeby przygotowywania osób w starszym wieku do okresu emerytury. Uważa się powszechnie, że osoby starsze potrzebują jedynie odpoczynku, czytania, słuchania i oglądania telewizji. bierne zachowanie się osoby starszej na emeryturze jest oczekiwanym modelem społecznym. Obszary dyskryminacji osób starych: opieka zdrowotna rynek pracy rynek usług
media pomoc społeczna Zad. 5. Uprzedzenia (Patrz załącznik nr 5.) Celem zadania jest uświadomienie sobie istnienia uprzedzeń wobec różnych kategorii społecznych oraz ich negatywnych skutków. Uczestnicy omawiają uprzedzenia dotyczące wybranych kategorii społecznych (np. ludzie starzy, homoseksualiści, Nydzi, kobiety, Cyganie, Murzyni, lesbijki, hydraulicy, Ukraińcy, palacze, policja, punki, Arabowie, ludzie ze wsi, kierowcy autobusów, dzieci), zastanawiają się nad ich przyczynami, szukają kontrargumentów wobec negatywnych poglądów dotyczących osób reprezentujących te kategorie. Zad. 6. Walka z uprzedzeniami i dyskryminacją Celem zadania jest uświadomienie sobie negatywnych skutków uprzedzeń i dyskryminacji oraz konieczności przeciwdziałania im. W małych grupach uczniowie wymyślają kampanię przełamującą uprzedzenia i dyskryminację wobec: osób starych kobiet homoseksualistów osób, które nie chcą mieć dzieci niepełnosprawnych. Zagadnienia do dyskusji: Jak pokazywać negatywne skutki uprzedzeń i dyskryminacji? Do jakich argumentów się odwoływać? Jak przeciwdziałać uprzedzeniom i dyskryminacji? Jakie działania są najskuteczniejsze?
Lekcja 3 - TOLERANCJA I SZACUNEK DLA ODMIENNOŚCI. RÓŻNORODNOŚĆ JAKO WARTOŚĆ Przebieg lekcji: Zad. 7. Tolerancja Celem zadania jest zdefiniowanie tolerancji, zachowań tolerancyjnych i nietolerancyjnych oraz uświadomienie sobie wartości i znaczenia tolerancji w życiu społecznym. Podziel grupę na kilkuosobowe zespoły, każdy z nich na dużym arkuszu papieru wypisuje określenia związane z pojęciem tolerancja. Uczestnicy porównują wypisane określenia. Zagadnienia do dyskusji: Co to znaczy być tolerancyjnym? W czym przejawia się bycie nietolerancyjnym? Wobec jakich osób, jakich poglądów, zachowań jesteśmy nietolerancyjni? Dlaczego? Czy sami doświadczamy nietolerancji? W jakich sytuacjach? Kto jest wobec nas nietolerancyjny? Zad. 8. Szacunek dla odmienności Celem zadania jest uświadomienie sobie wartości różnorodności życia społecznego oraz znaczenia otwartości, tolerancji, szacunku dla odmienności. Uczestnicy dzielą się na cztery grupy. Każda z nich wyobraża sobie społeczeństwo składające się tylko z: kobiet osób młodych jednej narodowości mających takie same poglądy. Uczestnicy wspólnie zastanawiają się i wypisują zalety i wady życia w takim społeczeństwie. Zagadnienia do dyskusji: Jakie korzyści dla jednostki i całego społeczeństwa płyną z tego, że ludzie różnią się między sobą pod wieloma względami?
Załącznik nr 1. Zadanie nr 1. Stereotypowe myślenie Streszczenie: Uczestnicy wypisują skojarzenia dotyczące osób posiadających określone cechy, czy reprezentujących różne kategorie społeczne. Cele: Pokazanie młodym ludziom mechanizmów stereotypowego myślenia o różnych kategoriach społecznych. Materiały: Długopisy oraz kartki z niedokończonymi zdaniami do uzupełnienia: Ludzie starzy są... Kobiety są... Mężczyźni są... Niemcy są... Polacy są... Osoba, która nie chce mieć dziecka jest... Otyli ludzie są... Ludzie urodzeni w bogatych rodzinach są... Osoby, które wybierają życie w pojedynkę są... Czas trwania: 15 minut Procedura: 1. Każdy z uczniów otrzymuje kartkę z niedokończonymi zdaniami do uzupełnienia. W grupach porównują wypisane przez siebie określenia. 2. Następnie uczestnicy zastanawiają się wspólnie nad definicją stereotypów, ich funkcjami oraz zaletami i wadami stereotypowego myślenia
Załącznik nr 2. Streszczenie: Identyfikacja etykietek poprzez reakcje, jakie one wywołują. Cele: Uświadomienie sobie stereotypowego postrzegania i traktowania osób posiadających określone cechy, reprezentujących różne kategorie społeczne. Materiały: Pisaki. Przygotowane opaski na głowę (przykłady podano poniżej). Sklejone dwa paski odcięte wzdłuż kartki formatu A4 powinny pasować na każdą głowę. Czas trwania: 20 minut. Procedura: 1. Uczestnicy siadają w kręgu. Wyjaśnij, że każdemu uczestnikowi założysz na głowę opaskę, na której znajduje się etykieta będąca instrukcją, jak pozostali uczestnicy mają go traktować. Instrukcje będą w postaci hasła określającego dana osobę. Osoba nosząca opaskę nie wie, co jest na niej napisane. Z zachowań innych osób wobec niej ma odgadnąć, jaką ma etykietę. 2. Poproś uczestników, aby w ciągu 5-10 minut znaleźli sobie temat do dyskusji (lub wymyśl jakiś określony temat np. zorganizowanie wycieczki lub zorganizowanie jakiejś kampanii społecznej). Zadaniem uczestników będzie odnoszenie się do siebie zgodnie z instrukcjami umieszczonymi na opaskach. 3. Po dziesięciu minutach przerwij dyskusję. Uczestnicy noszący opaski odgadują kim są w zabawie. Zagadnienia do dyskusji: w jaki sposób udało się uczestnikom odgadnąć, co znajduje się na ich opaskach? Co czuli podczas zabawy? Jak oceniliby zachowanie innych wobec siebie (pozytywne/negatywne)? Czy wcześniej zdarzały im się sytuacje, w których z zachowania drugiej osoby mogli wywnioskować, jakie jest jej nastawienie do nich? W jaki sposób ludzie przekazują takie informacje? Czy przekazują je innym w sposób świadomy? Przykładowe etykiety: Jestem głupią blondynką Jestem ekspertem Jestem szefem Jestem nieśmiała Jestem gejem Jestem staruszką / staruszkiem Jestem chory psychicznie Jestem niepełnosprawny
Jestem tu jedynym Murzynem Jestem alkoholikiem Załącznik nr 3. Zadanie nr 3. Stereotypy płciowe Streszczenie: Cele: Materiały: Uczestnicy wypisują skojarzenia dotyczące cech i/lub ról kobiecych i męskich. Uświadomienie sobie stereotypowego postrzegania i traktowania kobiet i mężczyzn. Tablica, długopisy oraz kartki z niedokończonymi zdaniami do uzupełnienia: Kobieta jest... Kobieta powinna być Mężczyzna jest. Mężczyzna powinien być. Czas trwania: 10 minut Procedura: 1. Każdy z uczniów otrzymuje kartkę z niedokończonymi zdaniami do uzupełnienia. 2. Po zebraniu kartek od wszystkich i ich przemieszaniu, żeby niemożliwa była identyfikacja autorów, jedna osoba odczytuje wypisane zdania (najpierw te dotyczące kobiecości, następnie męskości), a druga osoba wypisuje dokończenia zdań na tablicy, następnie wspólnie z uczestnikami grupuje je w kategorie (np. obejmujące cechy, obejmujące role) Zagadnienia do dyskusji: z czym kojarzona jest kobiecość, a z czym męskość? Czego oczekuje się od kobiet, a czego od mężczyzn? Z jakimi reakcjami społecznymi mogą spotkać się osoby, których cechy i zachowania odbiegają od stereotypów? Załącznik nr 4. Zadanie nr 4. Walka płci Streszczenie: Uczestnicy porównują sytuację kobiet i mężczyzn. Cele: Analiza stereotypów płciowych. Uświadomienie sobie różnych oczekiwań i wymagań stawianych kobietom i mężczyznom. Materiały: Kartki z niedokończonymi zdaniami. Czyste kartki i długopisy.
Czas trwania: 20 minut. Procedura: 1. Podziel uczestników na dwa zespoły, męski i żeński. Pierwszemu z nich wręcz przygotowaną kartkę z napisem:, Ponieważ jestem mężczyzną, muszę..., drugiemu taką samą z napisem:, Ponieważ jestem kobietą, muszę.... Każdy zespół próbuje dopisać jak najwięcej zakończeń tego zdania. Ma na to 5 minut. 2. Wręcz zespołowi męskiemu kartkę z napisem: Gdybym był kobietą, mógłbym..., zespołowi żeńskiemu natomiast z napisem: Gdybym była mężczyzną, mogłabym.... Daj uczestnikom kolejne 5 minut. 3. Poproś, by zespoły zamieniły się swoimi kartkami, przedyskutowały przedstawione na nich propozycje i sformułowały ewentualne pytania do drugiego zespołu. 4. Po 5 minutach zaproponuj, by cała grupa ponownie się połączyła (członkowie obu zespołów nie powinni siedzieć osobno), i rozpocznij dyskusję. Zapytaj, w jakim stopniu mężczyźni i kobiety są rzeczywiście ograniczeni w swoich działaniach przez swą płeć, a w jakim stopniu mogą korzystać Załącznik nr 5. Zadanie nr 5 Uprzedzenia Streszczenie: Odkrywanie uprzedzeń i reakcji na nie. Cele: Uświadomienie sobie istnienia uprzedzeń wobec różnych kategorii społecznych oraz ich negatywnych skutków. Materiały: Przygotowane karty (patrz niżej), czyste kartki, długopisy. Czas trwania: 30 minut Procedura: 1. Potasuj karty. Część uczniów losuje jedną kartę. 2. Uczestnicy dobierają się w pary. Jeden z partnerów odczytuje hasło z wylosowanej przez siebie karty, a drugi wymienia tyle negatywnych stereotypów na temat danej kategorii ludzi, ile tylko zna. Następnie osoba, która odczytała hasło z karty, ma za zadanie bronić tej kategorii ludzi przed atakami partnera.
3. Cała grupa dyskutuje na temat wygłoszonych stwierdzeń. Uczniowie zastanawiają się, w jakim stopniu uważa się je za prawdziwe oraz jakie uczucia budziło wypowiadanie uwag i odpieranie ataków. Uwagi: Istnieje niebezpieczeństwo, że któryś z uczestników należy do wymienionej kategorii i usłyszane wypowiedzi mogą być dla niego obraźliwe. Tym ważniejsze jest dokładne przeanalizowanie całego ćwiczenia oraz przedyskutowanie wszystkich odczuć, jakie ono wywołało. Jest to bardzo dobry sposób zbadania, co odczuwa ofiara uprzedzeń.