Jadwiga Wawer-Bernat Katedra Rachunkowości Uniwersytet Szczeciński WYNIKI DZIAŁALNOŚCI OTWARTYCH FUNDUSZY EMERYTALNYCH W POLSCE W LATACH 2000-2005 Wstęp Funkcjonowanie gospodarki opartej na wiedzy związane jest z pozyskiwaniem i wykorzystywaniem różnorodnych informacji. Wiedza w tym kontekście stanowić będzie podstawę do podejmowania decyzji przez podmioty. Uruchomienie w Polsce rynku funduszy emerytalnych może zostać potraktowane w tym kontekście jako nowy zestaw informacji, które wiele podmiotów, a zwłaszcza gospodarstw domowych i ich członków. Prywatny system emerytalny ma zapewnić bezpieczeństwo swoich uczestników będąc jednocześnie rynkiem, na którym muszą następować określone wybory, na przykład o przystąpieniu lub zmianie funduszu emerytalnego. Do ich podjęcia potrzebne podstawowe informacje, dotyczące wyników działalności otwartych funduszy emerytalnych. Niniejszy artykuł koncentruje się na prezentacji zestawu niezbędnych danych. Funkcjonowanie systemu emerytalnego w Polsce Reforma systemu emerytalnego w Polsce została przeprowadzona 1 stycznia 1999 roku. Jednym z przeobrażeń wynikających z reformy były zmiany dotyczące funkcjonowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Do roku 1999 jego organizacja oparta była na tworzeniu jednego Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, którego zadaniem było gromadzenie środków na wypłaty wszystkich świadczeń z obowiązkowego ubezpieczenia społecznego 1. Obejmował on wypłaty zarówno świadczeń emerytalnych, rent, zasiłków i innych świadczeń. Obecny system emerytalny składa się z trzech filarów, do których zalicza się: 1. Filar I działający w oparciu o zasadę repartycji składek i świadczeń 2. Tworzony w ramach tego filaru fundusz emerytalny jest gromadzony w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. Zamiast tradycyjnego lokowania zebranych kapitałów i osiągania z tych inwestycji określonych zysków kapitałowych, całość funduszy zebranych ze składek w jednym roku jest od razu dzielona na wypłaty świadczeń w tym samym okresie. Podstawowym jego problemem jest coroczne zrównoważenie strony przychodów (składek) i rozchodów (świadczeń emerytalnych). 2. Filar II jest systemem kapitałowym i zarazem obowiązkowym uzupełnieniem filaru I. Jest on reprezentowany przez powszechne towarzystwa emerytalne (PTE), których celem jest tworzenie i odpłatne zarządzanie aktywami otwartego funduszu emerytalnego (OFE) oraz reprezentowanie jego wobec osób trzecich 3. Towarzystwo emerytalne tworzy i zarządza tylko jednym funduszem. Celem funkcjonowania otwartego funduszu emerytalnego jest natomiast gromadzenie kapitałów pochodzących ze składek zebranych w II filarze systemu emerytalnego. Środki te składają się na fundusz kapitałowy przeznaczony na wypłatę 1 Por. Ustawa z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, Dz. U.Nr 25, poz. 137 z póź. zmianami, Rozdział 5 Fundusz Ubezpieczeń Społecznych. 2 Por. B. Hadyniak, J. Monkiewicz, Fundusze emerytalne II filar, Poltext, Warszawa 1999, s. 13-15. 3 Por. Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, Dz. U. Nr 139, poz. 934, art. 29.
Wyniki działalności otwartych funduszy emerytalnych w Polsce w latach 2000-2005 29 świadczeń z tego filaru systemu. 3. Filar III, dobrowolny, charakteryzuje się dużą różnorodnością form i możliwości oszczędzania na starość. Jego koncepcja w Polsce opiera się przede wszystkim na pracowniczych programach emerytalnych. Są to umowy, które podpisuje pracodawca i organizacje pracownicze (związki zawodowe, rady pracownicze) z towarzystwami ubezpieczeń, funduszami inwestycyjnymi bądź funduszami emerytalnymi. Określają one warunki gromadzenia środków ze składek pracowników wpłacanych przez pracodawcę, ich lokowania i późniejszych rozliczeń z tytułu emerytury, niezdolności do pracy lub śmierci 4. Na rynku funduszy emerytalnych zostało zarejestrowanych początkowo 21 podmiotów. Aby mówić o opłacalności działania funduszy emerytalnych na rynku powinno ich zostać 8-12 instytucji 5. Zgodnie z prognozami liczba funduszy uległa obniżeniu w 2001 roku do 17, a do końca 2004 roku do 15 6. Nastąpiły wyraźne procesy konsolidacji i przejmowania najmniejszych i średniej wielkości funduszy. Wyniki działalności funduszy emerytalnych w Polsce Ocena sytuacji finansowej funduszu i towarzystwa emerytalnego wymaga poznania co najmniej kilku podstawowych elementów ich działalności. Zaliczyć do nich można między innymi 7 : przychody, koszty, wynik z działalności (+/-), poziom i strukturę aktywów, średnią ważoną stopę zwrotu, minimalną wymaganą stopę zwrotu. Strukturę przychodów, kosztów i wyniku finansowego OFE w Polsce w latach 2000-2005 zawiera tabela 1. Główną pozycją przychodów z inwestycji funduszy emerytalnych są odsetki z działalności lokacyjnej, natomiast głównym składnikiem kosztów operacyjnych w badanym okresie jest wynagrodzenie dla towarzystwa emerytalnego za zarządzanie aktywami danego funduszu. Wszystkie fundusze emerytalne wypracowały zysk netto. Jego wielkość była jednak uzależniona od liczby członków. Wyraźnie uwidacznia się korelacja pomiędzy liczbą członków funduszu a wartością wyniku finansowego. Duże fundusze (wielkość mierzona liczbą uczestników) osiągnęły zdecydowanie większy zysk niż fundusze małe i średnie. Były to: Commercial Union OFE, OFE Nationale Nederlanden, OFE PZU Złota Jesień 8. Przyjmuje się, że progowa wielkość funduszu emerytalnego mierzona liczbą uczestników wynosi w warunkach polskich 200.000-300.000 osób. Otwarte fundusze emerytalne zarejestrowane w Polsce po rozpoczęciu reformy systemu emerytalnego, których liczba członków była mniejsza niż 100.000, nie istnieją lub zostały przejęte w wyniku procesu konsolidacji. Wszystkie fundusze w tym czasie zanotowały znaczny wzrost aktywów z 2,2 miliarda złotych w 1999 roku do 86,3 miliarda w 2005 roku (co oznacza wzrost o 3923%). 4 Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych, Dz. U. Nr 139, poz. 932, art. 3. 5 Por. A. Wiktorczyk, Mało radosny jubileusz, Asekuracja i Re 2000., s. 12. 6 Por. C. Mech, Mijają już dwa lata..., serwis internetowy UNFE, www.unfe.gov.pl. 7 Wymienione pozycje są szeroko opisywane w literaturze dotyczącej rachunkowości, finansów, zarządzania firmą (nie tylko funduszem emerytalnym). Por. A. Helin, M. Stephens, Techniki i metody badania sprawozdań finansowych, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1997; Rachunkowość zarządcza, red. T. Kiziukiewicz, Ekspert, Wrocław 2000; Rachunkowość, analiza finansowa przedsiębiorstwa, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1993; S. Nahotko, Analiza i decyzje finansowe w przedsiębiorstwie, TNOiK, Bydgoszcz 1998 i inne. 8 Największe udziały procentowe zostały oznaczone pogrubioną kursywą.
30 Jadwiga Wawer-Bernat Zestawienie aktywów otwartych funduszy emerytalnych w latach 1999-2005 prezentuje wykres 1. 90 000 80 000 70 000 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 mln zł Wykres 1. Aktywa otwartych funduszy emerytalnych w latach 1999-2005 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych. Na aktywa funduszy emerytalnych składają się środki przekazywane na rachunki uczestników powiększone o utworzony przez powszechne towarzystwo emerytalne rachunek rezerwowy, a pomnożone w drodze inwestowania. Tak więc wpływające składki stanowią główne źródło środków przeznaczanych na realizację polityki inwestycyjnej. Od ich wysokości zależy potencjał finansowy danego funduszu emerytalnego w poszczególnych latach. Jednym z zasadniczych zadań, jakie są stawiane przed funduszami emerytalnymi, jest wycena aktywów netto. Wycena ta musi być dokonywana każdego dnia roboczego. Stanowi ona podstawę do ustalenia wartości jednostki rozrachunkowej, która jest najczęściej publikowaną miarą efektywności funduszy. Z kolei suma jednostek na koncie indywidualnym stanowi łączną wartość kapitału indywidualnego uczestnika. Zgodnie z przepisami polskiego prawa każdy otwarty fundusz emerytalny po dwóch latach działalności był zobowiązany po raz pierwszy ustalić na koniec miesiąca kończącego kwartał wysokość stopy zwrotu za ostatnie 24 miesiące. Po zmianie przepisów wysokość stopy zwrotu jest obecnie ustalana na koniec każdego półrocza za okres ostatnich 36 miesięcy. Na podstawie informacji od wszystkich funduszy emerytalnych Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (Komisja Nadzoru Finansowego) wylicza średnią ważoną stopę zwrotu i minimalną wymaganą stopę zwrotu. Ta ostatnia jest podstawą do oceny wyników inwestycyjnych pojedynczego funduszu na tle całego rynku. Jeśli wyniki jakiegoś funduszu są gorsze od wymaganego minimum, to zarządzające nim powszechne towarzystwo emerytalne ma obowiązek wyrównać niedobór na rachunkach indywidualnych uczestników do wartości średniej, ze środków własnych. Tabela 2 prezentuje stopy zwrotu dla 15 funduszy emerytalnych, które jako pierwsze przekroczyły barierę 2 lat działalności. Na podstawie danych zaprezentowanych w tabeli 2 można zauważyć, że jeden z funduszy emerytalnych - Bankowy OFE - nie wypracował trzy razy wymaganej minimalnej stopy zwrotu. Towarzystwo emerytalne nim zarządzające było ustawowo zobligowane dopłacić brakującą kwotę niedoboru ze środków własnych (łącznie 55,5 mln zł). Wpłynęło to na sztuczne zawyżenie wartości aktywów netto tego funduszu, a tym samym na podniesienie wartości jednostki rozrachunkowej i stóp zwrotu tego funduszu. Fundusze emerytalne
Wyniki działalności otwartych funduszy emerytalnych w Polsce w latach 2000-2005 31 inwestują długoterminowo dlatego też należy oceniać ich wyniki w jak najdłuższym horyzoncie czasowym. Najlepszym funduszem pod względem rentowności okazał się Commercial Union OFE. W latach 2003-2005 fundusze emerytalne osiągnęły zdecydowanie lepsze wyniki inwestycyjne niż w latach poprzednich za przyczyną między innymi stopniowego wzrostu kursów akcji spółek giełdowych i korzystnego trendu na rynku obligacji. Tabela 1. Przychody z inwestycji, koszty operacyjne i wynik finansowy otwartych funduszy emerytalnych w latach 2000-2005 Nazwa funduszu Przychody z inwestycji (w %) Koszty operacyjne (w %) Rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2000 2001 2002 2003 2004 2005 AIG OFE 9,4 10,11 9,05 8,61 8,04 2,78 8,84 8,62 8,67 18,69 8,61 9,14 Arka -Invesco OFE 0,43 -- -- -- -- -- 0,36 -- -- -- -- -- Bankowy OFE 3,15 3,47 3,16 2,31 2,49 2,86 3,45 3,21 2,63 2,50 3,14 3,47 Commercial Union OFE 31,31 29,32 30,82 30,69 30,07 28,90 29,05 29,54 36,65 28,48 28,59 24,79 OFE Allianz Polska 1,92 2,1 2,56 2,78 2,85 7,99 1,85 2,46 2,19 2,20 3,05 2,78 OFE Norwich Union 3,72 -- -- -- -- -- 3,48 -- -- -- -- -- OFE Pocztylion 1,33 1,78 2 1,78 2,03 2,03 1,75 2,16 2,02 2,16 2,32 2,21 OFE Polsat 0,29 0,44 0,38 0,37 0,47 0,79 0,25 0,48 0,38 0,35 0,45 0,90 OFE PBK Orzeł 1,75 1,69 -- -- -- -- 1,59 1,48 -- -- -- -- OFE PZU Złota Jesień 13,8 13,74 13,89 13,33 13,18 13,13 14,4 14,24 11,86 11,48 13,77 13,95 OFE Dom 1,14 1,31 0,83 0,96 1,25 1,28 1,8 1,55 1,5 1,43 1,71 1,66 OFE ego (w likwidacji) 1,62 1,63 1,61 -- -- -- 1,8 1,51 1,95 -- -- -- OFE Epoka 0,18 -- -- -- -- -- 0,15 -- -- -- -- -- OFE Kredyt Banku (w likwidacji) 0,28 0,55 0,49 0,45 -- -- 0,26 0,43 0,61 0,59 -- -- OFE Nationale Nederlanden 19,78 20,41 20,5 23,35 23,48 24,25 20,45 20,77 18,77 18,30 21,70 23,31 OFE Rodzina 0,1 -- -- -- -- -- 0,01 -- -- -- -- -- OFE Skarbiec-Emerytura 2,6 3,81 2,52 3,04 3,08 2,60 2,22 3,17 2,02 3,22 3,47 2,98 PeKaO/Alliance OFE 0,64 1,63 1,87 1,74 1,53 1,48 0,59 1,86 1,73 1,50 1,69 1,65 Pioneer OFE 0,58 -- -- -- -- -- 1,07 -- -- -- -- -- Winterthur OFE 2,15 2,23 -- -- -- 3,16 2,48 2,5 -- -- -- 4,11 Zurych Solidarni OFE 3,83 3,25 2,99 -- -- -- 4,15 3,74 2,94 -- -- -- Credit Suisse Life & Pensions -- -- 2,06 2,11 2,73 -- -- -- 2,06 2,04 2,74 -- OFE Ergo Hestia -- -- 1,78 1,86 2,03 2,01 -- -- 1,42 1,63 2,14 2,36 SAMPO OFE -- 2,53 3,49 3,36 3,57 3,49 -- 2,28 2,6 2,71 3,32 3,60 Generali OFE -- -- -- 3,24 3,20 3,25 -- -- -- 2,72 3,31 3,09 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Nazwa funduszu Wynik finansowy (w %) Rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 AIG OFE 7,38 4,85 8,63 9,24 9,04 9,06 Arka -Invesco OFE 0,39 -- -- -- -- -- Bankowy OFE 1,39 3,07 3,92 3,05 3,46 2,68 Commercial Union OFE 28,77 34,06 25,03 26,33 27,04 28,37 OFE Allianz Polska 1,71 2,4 2,74 2,68 2,28 2,00 OFE Norwich Union 2,72 -- -- -- -- -- OFE Pocztylion 1,78 1,08 1,57 2,02 2,12 2,03 OFE Polsat 0,33 0,42 0,33 0,60 0,48 0,85 OFE PBK Orzeł 1,41 0,83 - -- -- --
32 Jadwiga Wawer-Bernat OFE PZU Złota Jesień 12,59 17,94 15,21 14,80 14,29 12,70 OFE Dom 2,08 0,75 1,29 1,88 1,84 1,53 OFE ego (w likwidacji) 1,86 0,87 1,25 -- -- -- OFE Epoka 0,13 -- -- -- -- -- OFE Kredyt Banku (w likwidacji) 0,28 0,2 0,49 0,56 -- -- OFE Nationale Nederlanden 25,49 21,69 26,82 22,98 22,59 24,60 OFE Rodzina 0,13 -- -- -- -- -- OFE Skarbiec-Emerytura 3,03 3,66 2 3,79 3,41 2,92 PeKaO/Alliance OFE 0,42 2,15 0,91 1,54 1,90 1,34 Pioneer OFE 0,69 -- -- -- -- -- Winterthur OFE 2,21 2,42 -- -- -- 3,26 Zurych Solidarni OFE 5,22 3,02 3,26 -- -- -- Credit Suisse Life & Pensions -- -- 1,81 2,22 2,74 -- OFE Ergo Hestia -- -- 1,51 1,77 2,15 2,01 SAMPO OFE -- 0,59 3,23 2,95 3,04 3,28 Generali OFE -- -- -- 3,60 3,63 3,37 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, www.knuife.gov.pl. Tabela 2. Stopy zwrotu otwartych funduszy emerytalnych Nazwa funduszu Dwuletnia stopa zwrotu (w %) 30-06-99 29-06-01 30-09-99 28-09-01 31-12-99 31-12-01 31-03-00 30-06-00 29-03-02 28-06-02 29-09-00 30-09-02 29-12-00 31-12-02 AIG OFE 12,488 9,953 12,248 8,576 12,304 15,159 15,202 OFE Allianz Polska brak 18,093 22,978 13,647 17,213 22,927 22,418 Bankowy OFE 10,076 1,376 11,849 5,409 12,597 19,368 21,936 Credit Suisse Life& Pensions 22,382 19,177 23,675 15,028 16,469 19,593 18,707 Commercial Union OFE 24,951 22,574 23,896 17,606 22,617 23,954 22,699 OFE Dom 28,737 19,718 19,766 12,928 15,926 14,735 11,723 OFE Ergo Hestia 24,904 15,794 16,432 11,383 13,160 16,980 16,728 Generali OFE 21,752 19,426 22,928 18,138 18,841 21,517 19,030 OFE Nationale Nederlanden 22,562 19,924 24,435 16,667 23,219 28,313 25,714 Pekao OFE brak 17,979 20,213 11,138 15,062 20,291 17,002 OFE Pocztylion 22,911 16,795 18,861 8,754 11,458 13,644 11,635 OFE Polsat 26,975 24,881 27,233 18,725 16,717 20,235 19,171 OFE PZU Złota Jesień 16,827 15,312 20,826 19,438 20,28 24,874 25,439 SAMPO OFE 22,593 17,415 21,266 17,079 23,978 28,407 26,646 OFE Skarbiec-Emerytura 22,643 13,761 18,295 8,262 10,572 13,179 11,570 Średnia ważona stopa zwrotu 22,097 18,091 21,464 15,614 19,779 23,131 21,965 Minimalna wymagana stopa zwrotu 11,049 9,046 10,732 7,807 9,89 11,566 10,983 Nazwa funduszu Dwuletnia stopa zwrotu (w %) 30-03-01 29-06-01 30-09-01 31-12-01 29-03-02 31-03-03 30-06-03 30-09-03 31-12-03 31-03-04 Trzyletnia stopa zwrotu (w %) 28-09-01 29-03-02 30-09-04 31-03-05 AIG OFE 25,628 32,100 36,635 26,890 27,869 52,434 43,815 OFE Allianz Polska 27,566 33,416 36,079 26,756 26,733 51,153 38,528 Bankowy OFE 35,596 41,969 53,575 30,278 31,932 74,751 45,759 Credit Suisse Life& Pensions 22,727 26,688 30,455 21,000 22,161 46,860 38,714
Wyniki działalności otwartych funduszy emerytalnych w Polsce w latach 2000-2005 33 Commercial Union OFE 24,138 30,265 35,972 22,921 22,355 48,511 37,059 OFE Dom 16,519 24,794 36,000 23,538 26,465 54,431 42,424 OFE Ergo Hestia 20,840 28,329 33,827 24,305 25,171 47,545 40,123 Generali OFE 23,423 31,067 38,622 26,184 27,005 55,288 42,632 OFE Nationale Nederlanden 29,767 37,832 44,383 30,119 28,968 59,098 45,106 Pekao OFE 22,51 25,453 29,654 18,215 22,134 47,446 38,500 OFE Pocztylion 16,533 22,800 31,736 21,332 23,200 45,455 37,273 OFE Polsat 24,731 31,563 42,366 29,387 31,677 56,489 44,599 OFE PZU Złota Jesień 29,810 36,626 40,656 27,782 27,770 57,049 43,006 SAMPO OFE 29,375 35,148 40,749 27,836 26,139 54,020 39,802 OFE Skarbiec-Emerytura 17,104 22,425 33,057 23,423 23,182 47,722 37,437 Średnia ważona stopa zwrotu 26,29 32,953 38,829 26,046 25,966 53,824 41,480 Minimalna wymagana stopa zwrotu 13,145 16,477 19,415 13,023 12,983 26,912 20,740 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, www.knuife.gov.pl. Stopę zwrotu wyższą od wartości średniej dla rynku uzyskało 7 funduszy emerytalnych. Wnioski końcowe Zaprezentowane dane liczbowe pokazują, że po siedmioletnim okresie funkcjonowania, występuje duże zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi funduszami w osiąganych wynikach finansowych, czy stopach zwrotu. Część z nich osiąga ponadprzeciętne wyniki dominując na rynku (OFE Nationale Nederlanden, OFE PZU Złota Jesień, Commercial Union OFE), a część funduszy emerytalnych osiąga stopę zwrotu niewiele przekraczającą wymagany poziom (OFE Pocztylion, OFE Skarbiec-Emerytura, Pekao OFE). Atrakcyjność danego funduszu dla wybierającego go uczestnika, zależy od dywersyfikacji ryzyka portfela inwestycyjnego, wysokości opłat prowizyjnych lub opłat pobieranych za zarządzanie aktywami danego funduszu emerytalnego. Natomiast bezpieczeństwo i rentowność lokat kapitałowych zadecyduje o wysokości przyszłych świadczeń emerytalnych. LITERATURA: 1. Hadyniak B. i J. Monkiewicz, (1999), Fundusze emerytalne II filar, Poltext, Warszawa, s. 13-15. 2. Helin A. i M. Stephens, (1997), Techniki i metody badania sprawozdań finansowych, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa; 3. Mech C., Mijają już dwa lata..., serwis internetowy UNFE, www.knuife.gov.pl, stan na 30.06.2005 4. Nahotko S., (1998), Analiza i decyzje finansowe w przedsiębiorstwie, TNOiK, Bydgoszcz. 5. Rachunkowość, analiza finansowa przedsiębiorstwa, (1993), Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 6. Rachunkowość zarządcza, (2000), red. T. Kiziukiewicz, Ekspert, Wrocław; 7. Wiktorczyk A., (2000), Mało radosny jubileusz, Asekuracja i Re,. 8. Ustawa z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, Dz. U.Nr 25, poz. 137 z póź. zmianami,. 9. Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych,
34 Jadwiga Wawer-Bernat Dz. U. Nr 139, poz. 934 10. Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych, Dz. U. Nr 139, poz. 932, Summary Knowledge based economy is deeply connected with gathering of information essential to making decisions. One of its elements is financial information becoming from pension system. The main aim of this paper is to show basic set of information that each pension system s participant should gather in purpose of assessment. The paper present financial outcome of open pensions funds in Poland during the 7 years since the system has started.