Cechy nauczyciela Nauczyciel - jaki jest, powinien być, może być?- cechy dobrego nauczyciela w różnych ujęciach. Nauczyciel /wg Baleya/ (właściwości) Przychylność Nastawienie na systemowe zajmowanie się młodzieżą Postawy pedagogiczne Taktowność Cierpliwość Entuzjazm Zdolności artystyczne Cierpliwość Poznanie i rozumienie młodzieży Mysłakowskiego /wg - jako cechy osobowościowe/ Kontaktowość Pobudliwość uczuć Żywość wyobraźni Instynkt rodzicielski Nastawienie na całokształt psychiki TAK NIE ( od siebie) ( ku sobie) M. Kielar- Turskiej, nauczyciel wspomagający rozwój zdobyć orientację w różnych sposobach komunikowania się dzieci, zarówno werbalnych jak i niewerbalnych; powinien nauczyć się rozumieć nie tylko słowne wypowiedzi dzieci, ale także starać się odczytywać komunikaty nadawane za pomocą gestów, min i spojrzeń; umieć dostrzegać, rozumieć i właściwie reagować na emocje dziecka - być empatycznym, co oznacza- wiedzieć, kiedy śpieszyć z pomocą a kiedy się od niej powstrzymać, umiejętnie występować w obronie dziecka, rozumieć jego postępowanie; podtrzymywać zapał poznawczy dziecka, wykazywać zainteresowanie tym, co ono robi - ale raczej zachęcać do działania, powstrzymywać się od nadmiernego wyjaśniania; być dynamiczny- w sensie fizycznym, jak również w sensie psychicznym - czyli przemieszczać się razem z dziećmi i być otwartym na ich pomysły, przyjmować je i modyfikować; niedyrektywny, czyli skłonny analizować i wyjaśniać zachowania dzieci, a nie tylko oceniać je i odrzucać ; to także nauczyciel kierujący do dzieci raczej propozycje niż nakazy; być otwarty na dziecko i na samego siebie, czyli pomagać dziecku ale też dbać o własny rozwój, poznawanie nowości w celu wykorzystywania ich dla ulepszenia swego warsztatu pracy; pozwolić dziecku być sobą, czyli traktować je podmiotowo, mieć własne zainteresowania i upodobania. Pozwolić dziecku przedszkolnemu być sobą, to pozwolić mu na życie poprzez zabawę. Dziecko bowiem musi mieć czas na to, by wyrosnąć z okresu dzieciństwa i nie stać się zbyt wcześnie dorosłym. przyjmować postawę zaciekawienia światem i zarażać nią dzieci; mieć pomysły, aby czymś ciekawym zająć dziecko Takt pedagogiczny
( charakterystyczne właściwości psychologiczne i pedagogiczne) Jednolity stosunek moralno- wychowawczy nauczyciela do uczniów zgodny ze współczesną teorią pedagogiczną Rozumna miłość N do uczniów Uznanie wartości osobowej każdego z nich Aktywacja samodzielności uczniów Pomaganie im w pracy Celowe zrównoważenie w podejściu do ucznia w powiązaniu z bezpośredniością zachowania się; Prostotą Naturalnością Szczerością życzliwością Właściwości taktu nauczyciela są następującymi cechami OSOBOWOŚCI: właściwości uwagi spostrzegawczość właściwości intelektualne postawy emocjonalne mowa postawy wolicjonalne Ukazane komponenty intelektualno - słowne i emocjonalno - wolicjonalne są psychologicznymi przesłanki kształtowania się pedagogicznych zdolności nauczycieli Nauczyciel, według R. Więckowskiego, powinien pozwolić dziecku być sobą, a więc mieć własne zainteresowania i upodobania. Pozwolić dziecku być sobą, to pozwolić mu na spontaniczne poznawanie otaczającego go świata i środowiska, w którym żyje". Ponieważ dominującą formą aktywności dzieci w wieku przedszkolnym jest zabawa, w trakcie której dziecko obserwuje, doświadcza, zdobywa wiedzę, jest ciągle w ruchu - nauczycielka też powinna uczestniczyć w procesie edukacyjnym całą sobą. Powinna mieć wciąż nowe pomysły, aby pobudzać dzieci do aktywności, zaskakiwać ciągle czymś nowym, stwarzać sytuacje wyzwalające działanie twórcze. Zadaniem nauczyciela - wychowawcy powinno być zatem podtrzymywanie dziecięcego zapału, a wystrzeganie się jego tłumienia poprzez narzucanie dziecku sztywnego programu. Nauczyciel wspomagający rozwój dziecka powinien być twórczy, otwarty na nowości, potrafiący dostrzec zarówno niedoskonałości rozwojowe dziecka jak również jego osiągnięcia - i umieć je wyeksponować. Powinien znać psychikę dziecka i etapy jego rozwoju. Istotą pracy pedagogicznej jest także swoiste komunikowanie się nauczyciela z dzieckiem. Ma ono istotny wpływ na wspomaganie rozwoju wychowanka. Nauczyciel mający na pierwszym miejscu wspomaganie rozwoju dziecka powinien nie tylko umieć komunikować się słownie z dzieckiem, ale powinien też umieć odczytywać niewerbalne komunikaty dziecka, np. gesty, mimikę, spojrzenia itp. Nauczyciel - najczęściej wyróżniane, pożądane cechy nauczyciela (przez studentów pedagogiki przedszkolnej) I cierpliwy kreatywny konsekwentny troskliwy kompetentny
empatyczny odpowiedzialny otwarty asertywny II wykształcony kontaktowy twórczy sprawiedliwy tolerancyjny opiekuńczy charyzmatyczny sumienny serdeczny ciepły wyrozumiały odpowiedzialny KOMPETENCJE Wielu wybitnych naukowców opisywało sylwetkę nauczyciela. Koncentrowali się w swych rozważaniach na talencie pedagogicznym, duszy, wzorze i roli nauczyciela, jego osobowości. Na uwagę zasługują prace Wł. Dawida, W. Okonia, Z. Mysłakowskiego, St. Baleya. Każdy z autorów dokonywał charakterystyki nauczyciela i wskazywali na dominujące i niezbędne jej cechy. Dzisiaj dobre wykonywanie zawodu i osiąganie sukcesów nazywane są terminem kompetencje". W świetle współczesnej literatury tylko ludzie posiadający określone i wysokie kompetencje mogą być profesjonalistami. Kompetencje Zdefiniowanie pojęcia kompetencji. Ujęcie lingwistyczne: to zakres uprawnień, pełnomocnictw (...) zakres czyjejś wiedzy, umiejętności lub odpowiedzialności (od łac. competentia -odpowiedzialność, zgodność, uprawnienie do działania). ujęcie pedagogiczne: (...)kompetencje jako zdolność do osobistej samorealizacji kompetencja jest podstawowym warunkiem wychowania; jako zdolność do określonych obszarów zadań kompetencja jest uważana za rezultat procesu uczenia się". Szerszą definicję pojęcia kompetencja" podaje. Kompetencję odnosi ona do podmiotu (określonej osoby). M. Czerepaniak-Walczak kompetencja to: szczególna właściwość, wyrażająca się w demonstrowaniu na wyznaczonym przez społeczne standardy poziomie, umiejętności adekwatnego zachowania się, w świadomości potrzeby i konsekwencji takiego właśnie zachowania oraz w przyjmowaniu na siebie odpowiedzialności za nie. Jest to, więc dyspozycja osiągana poprzez wyuczenie, uświadamiana przez człowieka, możliwa do zaobserwowania przez innych i powtarzana (nie jest jednorazowym aktem). Strukturę kompetencji tworzą następujące komponenty: - umiejętność adekwatnego zachowania się, - świadomość potrzeby i skutków zachowania, - przyjęcie odpowiedzialności za skutki. Według niej nie należy kompetencji mylić ze sprawnością, gdyż sprawność jest kompetencją, gdy
jest ujawniana w konkretnie opisanych standardach. Sprawnością nazywamy sytuację, gdy osoba może wykonać pewne zadanie. Gdy zadanie to osoba może wykonać w danych warunkach mówimy, iż posiada kompetencje. M. Dudzikowa kompetencję ujmuje jako zdolność do czegoś, która to zdolność jest zależna zarówno od znajomości wchodzących w nią umiejętności, sprawności, jak i od przekonania o możliwości posługiwania się tą zdolnością. S. Dylak, definiuje kompetencje jako wielce złożoną dyspozycję, stanowiącą wypadkową wiedzy, umiejętności, postaw, motywacji, emocji i wartościowania. K. Stech analizując prace M. Dudzikowej i M. Czerepaniak-Walczak zarysowuje charakterystykę właściwości kompetencji uznając, że kompetencje: - to kategoria podmiotowa; - mają ograniczony zasięg przedmiotowy i społeczny, wskazują na to, czego dotyczą i wobec kogo są przejawiane; - należą do dyspozycji wyuczanych, które jednostka może nabyć w procesie edukacji, a także poprzez swe życiowe doświadczenie; - proces ich nabywania zachodzi zawsze w określonym kontekście, odbywa się w konkretnym układzie sytuacji typowych dla danej instytucji bądź środowiska; - mają charakter dynamiczny, podlegają przeobrażeniom w toku życia człowieka; - ich cechą jest generatywność i transferowalność, czyli możność przenoszenia się na inne dziedziny aktywności jednostki i tworzenia się nowych kompetencji Wszelkie definicje ujmowane są jako mniej lub bardziej złożone dyspozycje osobowościowe. Różnice można zauważyć jedynie w hierarchii wyróżnianych w definicjach komponentów. Dyskusje wokół kompetencji nauczycielskich Podobnie jak dywagacje na temat definicji kompetencji w ogóle, również klasyfikacje kompetencji nauczycielskich są różnorodne. W. Strykowskiego - według niego kompetencje nauczycielskie można podzielić na trzy grupy: merytoryczne - dotyczące treści nauczanego przedmiotu; dydaktyczno-metodyczne - koncentrujące się na warsztacie pracy nauczyciela i ucznia; wychowawcze - dotyczące różnych sposobów oddziaływania na uczniów? Poszczególne kompetencje nauczycielskie niezbędne do wykonywania założonych w toku kształcenia, dokształcania i doskonalenia funkcji K. Denek ujął jako: a) kompetencje prakseologiczne, wyrażające się skutecznością nauczyciela w planowaniu, organizowaniu, kontroli i ocenie procesów edukacyjnych; b) kompetencje komunikacyjne, wyrażające się w skuteczności zachowań językowych w sytuacjach edukacyjnych; c) kompetencje współdziałania, manifestujące się skutecznością zachowań prospołecznych i sprawnością działań integracyjnych; d) kompetencje kreatywne, objawiające się w innowacyjności i niestandardowości działań nauczycielskich; e) kompetencje informatyczne, uwidaczniające się w sprawnym korzystaniu z nowoczesnych źródeł informacji; f) kompetencje moralne, wyrażające się w zdolności do pogłębionej refleksji moralnej przy ocenie dowolnego czynu etycznego.
S. Dylak podaje, iż kompetencje nauczycielskie można podzielić na trzy grupy: a) kompetencje bazowe, pozwalające nauczycielowi na porozumienie się z dziećmi i współpracownikami; b) kompetencje konieczne, bez których nauczyciel nie mógłby pracować konstruktywnie; należą do nich kompetencje interpreatacyjne, autokreacyjne oraz realizacyjne; c) kompetencje pożądane, które mogą, lecz nie muszą znajdować się w profilu zawodowym danego nauczyciela; należą do nich zainteresowania i umiejętności związane ze sportem, sztuką itp. Ugruntowaną pozycję kompetencji nauczycielskich ma w pedagogice propozycja R. Kwaśnicy, który wyróżnia dwie grupy kompetencji. Pierwszą z nich jest grupa kompetencji praktycznomoralnych, wśród których umieszcza: a) kompetencje interpretacyjne, rozumiane jako zdolności rozumiejącego odnoszenia się do świata (dzięki nim świat ujmowany jest jako rzeczywistość wymagająca ciągłej interpretacji i bezustannego wydobywania na jaw jej sensu); b) kompetencje moralne, które są zdolnością prowadzenia refleksji moralnej (w miejsce ustalania norm i nakazów moralnych); c) kompetencje komunikacyjne, ujmowane jako zdolność do dialogowego sposobu bycia, czyli bycia w dialogu z innymi i z samym sobą. Druga grupa wyróżnionych kompetencji to kompetencje techniczne. W odróżnieniu od poprzednich te są umiejętnościami, od których zależy instrumentalnie rozumiana efektywność działania i które mają przedmiotowo określony zakres zastosowań. Zawierają się w nich: a) kompetencje postulacyjne (normatywne), ujmowane jako umiejętność opowiadania się za instrumentalnie pojętymi celami i identyfikowanie się z nimi; b) kompetencje metodyczne, stanowiące umiejętność działania według reguł określających optymalny porządek czynności (treścią owych reguł jest przepis działania mówiący co i jak należy robić, aby został osiągnięty zamierzony cel); c) kompetencje realizacyjne, rozumiane jako umiejętność doboru środków i tworzenia warunków sprzyjających osiąganiu celów. R. Kwaśnica uznaje, że nadrzędne w zawodzie nauczycielskim są kompetencje praktycznomoralne, które odpowiadają swoistości pracy nauczycielskiej i przesądzają o tym, czy i w jaki sposób nauczyciel uzna za moralnie dopuszczalne posługiwanie się w swej pracy kompetencjami technicznymi. Wskazuje, że w różny sposób nabywane są wymieniane kompetencje. Kompetencje techniczne mogą być przekazywane w sposób monologowy, zaś kompetencje praktyczno-moralne kształtują się w dialogu i sprzyjać ich rozwojowi można tylko w trakcie oferowania możliwości myślenia według pytań ułatwiających dialog. Współczesne kompetencjach nauczycieli. Zagrożenia napływające ze współczesnego świata niewątpliwie rodzą potrzebę edukowania człowieka w różnych sferach. Dlatego kształt kompetencji nauczycielskich musi też obejmować komponenty, które umożliwiałyby radzenie sobie nauczyciela w zróżnicowanym świecie. Od poziomu kompetencji nauczycielskich zależy kształtowanie tychże u młodego człowieka. Dlatego zasadne jest edukowanie człowieka w sferze emocjonalnej. Często nie uświadamiamy sobie, że przeżycia emocjonalne są naturalną reakcją, są czymś zdrowym i pozytywnym i nie należy się ich wstydzić nawet przed samym sobą. Problem życia emocjonalnego objawia się także w braku zdolności komunikowania swoich uczuć. Nie potrafimy rozpoznać własnych uczuć, trudno również jest wczuwać się w stany emocjonalne drugiego człowieka. Cywilizacja techniczna spowodowała, że coraz więcej wiemy, a coraz mniej rozumiemy. Dziecko od najmłodszych lat potrafi z łatwością posługiwać się komputerem, trudniej zaś nauczyć się mu
kontaktu z rówieśnikami czy też z ludźmi dorosłymi. Miejscem edukacji emocjonalnej człowieka powinna stać się szkoła. To właśnie Nauczyciel posiadający określone kompetencje emocjonalne zdawałby sobie sprawę, jak jego emocje (działania) wpływają na postawy i zachowania uczniów. Nauczyciel kompetentny emocjonalnie umiałby docenić i nagradzać zdolności i osiągnięcia swoich wychowanków; służyłby pomocą w rozwoju intelektualnym, byłby zaangażowany w poszukiwania intelektualne i stanowiłby wzór osobowy dla uczniów; mógłby też zrozumieć odmienne poglądy i postrzegać w różnorodności poglądów siłę napędową rozwoju. Z. Kwieciński podkreśla, współcześnie konieczność wykształcenie i doskonalenie nauczycieli o nowych, innych niż dotychczas kompetencjach: w sensie treści - bardziej łącznych niż wysoko specjalistycznych, bardziej otwartych niż zamkniętych, bardziej twórczych niż odtwórczych, a w sensie charakteru roli zawodowej - odchodzących od funkcji przekaziciela i egzekutora do roli przewodnika i tłumacza. Bibliografia: W. Strykowski: Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej. Poznań 2003 M. Szymczak: Słownik Języka Polskiego. Warszawa 1978 W. Okoń: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 1996 R. Kwaśnica: Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu. W: Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.): Pedagogika: podręcznik akademicki. Warszawa 2003 K. Denek.: O nowy kształt edukacji. Toruń 1998 Z. Kwieciński: Tropy - ślady - próby. Studia i szkice z pedagogii pogranicza. Poznań-Olsztyn 2000 M. Dudzikowa: Kompetencje autokreacyjne - czy i jak są możliwe do nabycia w toku studiów pedagogicznych. W: H. Kwiatkowska (red.): Ewolucja tożsamości pedagogiki. Warszawa 1999 S. Dylak: Wizualizacja w kształceniu nauczycieli. Poznań 1999 B. Kwiatkowskiej-Kowal (B. Kwiatkowska-Kowal: Kształcenie nauczycieli w szkole wyższej. Nowe konteksty, stan, możliwości przeobrażeń. Warszawa 1994), T. Lewowickiego (T. Lewowicki: O dotychczasowych koncepcjach edukacji nauczycielskiej i potrzebie określenia nowej koncepcji tej edukacji. Ruch Pedagogiczny" 1990, nr 1-2)