Spis treści Wstęp........................................ 5 1. Rozwój kultur starożytnych kręgu śródziemnomorskiego... 7 1.1. Architektura starożytnego Egiptu (ok. XXX I w. p.n.e.)... 7 1.1.1. Warunki geograficzne, ustrój, dzieje............ 7 1.1.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma........ 8 1.1.3. Przykłady budowli........................ 10 1.2. Architektura Mezopotamii (ok. XXX IV w. p.n.e.)...... 14 1.2.1. Warunki rozwoju architektury i jej okresy historyczne. 14 1.2.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma........ 15 1.2.3. Przykłady budowli........................ 16 1.3. Architektura Grecji w okresie przedhistorycznym i starożytnym............................... 18 1.3.1. Architektura Grecji przedhistorycznej (III i II tysiąclecie p.n.e.)................... 18 1.3.2. Warunki rozwoju architektury starożytnej Grecji i jej okresy dziejowe (XII I w. p.n.e.)........... 21 1.3.3. Materiały budowlane, konstrukcje i forma........ 22 1.3.4. Przykłady architektury i urbanistyki............ 26 1.4. Architektura starożytnego Rzymu (VII w. p.n.e. V w. n.e.). 34 1.4.1. Rodowód kultury rzymskiej i jej rys historyczny.... 34 1.4.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma........ 36 1.4.3. Zabudowa miast rzymskich.................. 38 1.4.4. Przykłady budowli........................ 39 1.4.5. Wpływ kultury rzymskiej na rozwój architektury europejskiej............................ 46 2. Architektura okresu przejściowego między starożytnością a średniowieczem............................... 47 2.1. Wiadomości wstępne.......................... 47 2.2. Architektura wczesnego chrześcijaństwa na terenie Cesarstwa Zachodniorzymskiego (II VI w.).................. 47 2.2.1. Warunki rozwoju architektury................ 47 2.2.2. Charakterystyka i przykłady budownictwa........ 48 2.3. Architektura bizantyjska (V XV w.)................ 50 2.3.1. Warunki rozwoju i charakterystyka architektury i sztuki. 50 2.3.2. Przykłady budowli....................... 53 3. Architektura średniowiecza........................ 55 3.1. Warunki rozwoju architektury w średniowieczu......... 55 3.2. Styl romański (X XIII w.)...................... 55 3.2.1. Wiadomości wstępne...................... 55 3.2.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma........ 56 3.2.3. Przykłady obiektów romańskich............... 61 3.3. Styl gotycki (XII XV w.)....................... 68 3.3.1. Wiadomości wstępne...................... 68 3.3.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma........ 69 3.3.3. Przykłady architektury gotyckiej w Europie....... 73 3.3.4. Architektura gotycka w Polsce (XIII XV w.)...... 79 4. Architektura nowożytna.......................... 87 4.1. Architektura renesansowa (XV XVI w.)............. 87 4.1.1. Uwarunkowania i okresy rozwoju sztuki renesansowej 87 4.1.2. Materiały, konstrukcje, detale architektoniczne i charakterystyczne cechy budowli............. 88 4.1.3. Urbanistyka............................ 93 4.1.4. Przykłady dzieł wybitnych twórców renesansowych we Włoszech........................... 95 4.1.5. Architektura renesansowa we Francji i w Niemczech. 105 4.1.6. Renesans w Polsce (XVI XVII w.)............. 105 4.2. Architektura barokowa (koniec XVI w. XVIII w.)....... 116 4.2.1. Tło historyczne i okresy rozwoju.............. 116 4.2.2. Materiały, konstrukcje, forma oraz zasady kształtowania przestrzeni architektonicznej i urbanistycznej...... 117 4.2.3. Przykłady architektury barokowej w Europie...... 119 4.2.4. Barok w Polsce (XVII w. i pierwsza połowa XVIII w.) 125 4.3. Rokoko (1720 1780 r.)......................... 132 5. Architektura od połowy XVIII w. do przełomu XIX i XX w..136 5.1. Klasycyzm (1760 1830 r.)....................... 136 5.1.1. Wiadomości ogólne....................... 136 5.1.2. Przykłady architektury klasycystycznej w Europie... 136 5.1.3. Klasycyzm w Polsce...................... 141 5.1.4. Współistnienie romantyzmu i klasycyzmu........ 146 5.2. Eklektyzm w architekturze (od początku XIX w.)....... 147 5.2.1. Wiadomości wstępne...................... 147 www.wsip.com.pl 3
5.2.2. Przykłady architektury eklektycznej w Europie..... 148 5.2.3. Eklektyzm w Polsce...................... 149 5.3. Próby stworzenia stylu narodowego................. 151 5.4. Secesja (koniec XIX i początek XX w.)............. 151 5.4.1. Wiadomości ogólne....................... 151 5.4.2. Secesja w Europie....................... 152 5.4.3. Secesja w Polsce........................ 154 5.4.4. Rola secesji w architekturze................. 156 5.5. Ekspresjonizm, konstruktywizm i funkcjonalizm........ 156 5.6. Materiały budowlane, konstrukcje i prekursorzy nowych technologii na przełomie XIX i XX w............... 157 6. Architektura współczesna......................... 162 6.1. Architektura modernizmu....................... 162 6.1.1. Warunki rozwoju i charakterystyka ogólna architektury............................ 162 6.1.2. Teoretycy i twórcy architektury modernistycznej......................... 163 6.1.3. Architektura polska w okresie dwudziestolecia międzywojennego........................ 174 6.1.4. Architektura polska po II wojnie światowej....... 177 6.2. Architektura neo- i postmodernizmu................ 186 Wykaz literatury................................. 201
1. Rozwój kultur starożytnych kręgu śródziemnomorskiego 1.1. Architektura starożytnego Egiptu (ok. XXX I w. p.n.e.) 1.1.1. Warunki geograficzne, ustrój, dzieje Cywilizacje starożytnego Wschodu rozwijały się w dolinach wielkich rzek, gdzie żyzne gleby powstające w wyniku osadzania się mułu niesionego z prądem wód sprawiały, że uprawa roli, nawet przy użyciu prostych narzędzi, dawała wysokie plony. Gęstość zaludnienia na tych terenach była bardzo duża. Życiodajne rzeki stanowiły jednak niekiedy zagrożenie dla ludzi i ich dobytku, gdy przybory wód były gwałtowne i powodowały powodzie. Do zabezpieczenia się przed ich skutkami konieczne było sypanie wałów ochronnych i coroczne ich umacnianie. W celu powiększenia obszarów uprawnych kopano na terenach bagiennych rowy odwadniające, a na gruntach niedostatecznie nawodnionych prowadzono sieci irygacyjne. Realizacja tych zadań wymagała sprawnej organizacji i mobilizowania licznych rzesz do pracy, niekiedy nawet przy zastosowaniu przymusu. Sprzyjało to ukształtowaniu się grup sprawujących władzę i było jednym z czynników wpływających na powstawanie państwa. W miarę rozwoju państw elity rządzące wykorzystywały swoją pozycję do zapewnienia sobie coraz lepszych warunków życia rodziły się ogromne różnice społeczne i majątkowe. Tak też było w Egipcie, zwanym darem Nilu. Nil czczony jako bóstwo, zwane Hapi, wpływał przyborami wód na urodzaje. Stanowił też ważną arterię komunikacyjną, a konieczność koordynowania prac irygacyjnych wzdłuż całej doliny rzeki przyczyniła się do utworzenia jednolitego organizmu państwowego już ok. 3000 lat p.n.e. po zjednoczeniu Górnego i Dolnego Egiptu. www.wsip.com.pl Dzieje zjednoczonego Egiptu można w uproszczeniu podzielić na niżej wymienione okresy 1 : Okres Archaiczny (ok. 3100 2686 r. p.n.e.) kiedy panowała I i II dynastia, a stolicą było miasto Tis. Z tego okresu pozostały mastaby 2 w Nagadzie i Sakkarze. Stare Państwo (ok. 2686 2181 r. p.n.e.) ze stolicą w Memfis 3 charakteryzował rozkwit polityczny, gospodarczy i kulturalny. Panowały dynastie III VI, m.in. królowie: Dżeser, Snofru, Cheops, Chefren, Mykerynos. Z tego okresu pozostały cmentarze memfickie, mastaby oraz piramidy i sfinks Chefrena w Gizie 4. Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2181 2133 r. p.n.e.) panowanie VII X dynastii. Średnie Państwo (ok. 2133 1786 r. p.n.e.) czasy panowania XI i XII dynastii i powstania m.in. grobów skalnych w Beni Hassan i Asuanie 5, głowicy hatoryckiej i kolumn protodoryckich. Drugi Okres Przejściowy (ok. 1786 1567 r. p.n.e.) panowanie XIII XVII dynastii, w tym XV i XVI dynastii władców hyksoskich 6, którzy stolicą uczynili Awaris 7. 1 Podział dziejów zgodny z tablicą chronologiczną Egiptu starożytnego opracowaną na podstawie Cambridge Ancient History oraz z zestawieniem wg Guide to the Egyptian Collection in the British Museum zamieszczonym przez Kazimierza Michałowskiego w książce [65]. 2 Mastaba grób dostojnika egipskiego. 3 Memfis grecka nazwa jednego z największych miast starożytnego Egiptu (ok. 30 km od Kairu). Nazwa egipska: Menfe lub Men-nefer. 4 Giza (arab. al Djisa) miasto w północnym Egipcie niedaleko starożytnego Memfis, położone nad Nilem naprzeciw Kairu. 5 Asuan (staroż. Syene) miasto w południowym Egipcie, nad Nilem (arab. Sad al-ali). 6 Hyksosi nazwa ludów pochodzenia zachodnioazjatyckiego, które ok. 1670 1570 r. p.n.e. opanowały Egipt. 7 Awaris (egipskie Hat-warit) miasto we wschodniej Delcie. 7
Nowe Państwo (ok. 1567 1085 r. p.n.e.) ze stolicą w Tebach 1 i przez krótki okres w Tell el-amarna 2 osiągnęło szczyt potęgi. Panowali w nim władcy z XVIII XX dynastii, m.in.: królowa Hatszepsut, Amenhotep IV (Echnaton) 3, Tutenchamon, Ramzes II. W tym okresie powstały m.in. świątynia Amona w Luksorze, Chonsu i Mut w Karnaku, pałac Echnatona i świątynia Atona w Tell el-amarna, świątynia grobowa Ramzesa II i jego żony Nefertari w Abu Simbel, grobowiec Tutenchamona w Dolinie Królów. Epoka Późna (ok. 1085 332 r. p.n.e.), kiedy stolicami były kolejno: Tanis 4, Teby i Sais 5 to okres panowania XXI XXX dynastii, w którym nastąpiło rozbicie państwa i jego podbój przez Persję. Okres grecko-ptolemejski (332 30 r. p.n.e.), kiedy stolicą była Aleksandria, związany z panowaniem władców macedońskich i XXXI dynastii (Ptolemeuszów) 6, która wygasła wraz ze śmiercią królowej Kleopatry VII i jej syna. W 30 r. p.n.e. Egipt zdobyty przez Rzymian stał się prowincją rzymską. Od 395 r. pozostawał pod władzą Bizancjum, aż do podboju przez Arabów w 641 r. Królowie Egiptu, zwani faraonami, posiadali władzę absolutną i uważani byli za bogów. W hierarchii społecznej najwyżej stali urzędnicy różnych szczebli, niżej rzemieślnicy. Chłopi, wolni i równi wobec prawa z właścicielami ziemi, w rzeczywistości byli poddani ich woli, prawie jak niewolnicy wywodzący się z jeńców wojennych. 1 Teby (staroż. Waset lub Weset) miasto w Górnym Egipcie. Nil dzielił je na część wschodnią miejską i zachodnią zajętą przez cmentarze (Dolina Królów, Dolina Królowych). Obecnie na miejscu Teb znajdują się miejscowości Karnak i Luksor. 2 Tell el-amarna to obecna nazwa starożytnego Achetatonu. 3 Echnaton król-reformator, przeniósł stolicę do Tell el-amarna, zniósł wielobóstwo, ustalił cześć Atona (uosobienie życiodajnej tarczy słonecznej), ograniczył wpływ kapłanów na politykę, propagował realistyczne przedstawianie postaci w sztukach plastycznych. 4 Tanis (San el Hagar) miasto we wschodniej Delcie, wzniesione na miejscu Awaris. 5 Sais miasto w Delcie, stolica władców XXVI dynastii (saickiej), gdy panowali władcy-kapłani (m.in. Herhor). 6 Ptolemeusze dynastia macedońska panująca w Egipcie po rozpadzie monarchii Aleksandra Wielkiego, w latach 323 30 p.n.e. Oprócz administracji państwowej istniała administracja majątkami świątynnymi, na której czele stał arcykapłan. Kapłani często odgrywali ważną wolę w polityce. Pozycję ich umacniała duża wiedza, a także, odgrywająca ogromną rolę w życiu Egiptu, religia politeistyczna i wiara w życie pozagrobowe dla tych, którzy potrafią udowodnić przed Ozyrysem 7 swą niewinność. Konieczne było do tego zachowanie ciała siedziby duszy. Dlatego zmarłych mumifikowano, umieszczając w gorących piaskach pustyni, bądź po zabalsamowaniu w grobowcach, z których najwspanialsze są królewskie groby skalne i piramidy. W starożytnym Egipcie rozwinęło się wiele nauk: astronomia, matematyka, geometria, etyka. Już ok. 3000 lat p.n.e. posługiwano się pismem hieroglificznym 8 stopniowo upraszczanym aż do demotycznego 9. Zgodnie z kalendarzem egipskim rok miał 365 i 1/4 dnia, dzielił się na 3 pory (wylewu, wzrastania i żniw) oraz na 12 miesięcy. Dobę dzielono na 24 godziny. Kąt prosty wytyczano za pomocą trójkąta o stosunku boków 3:4:5, do dziś zwanego trójkątem egipskim. Badania dowodzą, że Egipcjanie znali liczbę π, długość promienia Ziemi i jej odległość od Słońca. Potrafili też precyzyjnie wyznaczać kierunki stron świata. Technika egipska miała wiele osiągnięć w dziedzinie inżynierii wodnej, wojskowej, górnictwa, transportu oraz wytopu i obróbki metali. Rozwijała się architektura, rzeźba i malarstwo. 1.1.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma Podstawowym materiałem budowlanym w najstarszym okresie historii Egiptu był muł nilowy, a oprócz niego trzcina. Później z mułu formowano cegły wysuszane na słońcu. Drewno stosowano rzadko, było go bowiem mało, a do tego tylko twarde, trudne do obróbki gatunki. Dostatek wapienia, różowego granitu i dobrego, zwartego piaskowca zapewniał materiał trwały i o dużej wytrzymałości na ściskanie. 7 Ozyrys w mitologii egipskiej władca i sędzia zmarłych, mąż Izydy, ojciec Horusa. 8 Pismo hieroglificzne rodzaj pisma pojęciowo-obrazkowego. 9 Pismo demotyczne pismo ze znaków w postaci kresek, okręgów i ich części. 8
Konstrukcje egipskie były proste i stateczne. Składały się z belek oraz wspierających je ścian lub słupów. Stropy wykonywano z belek drewnianych, przylegających do siebie. Uszczelnione gliną i plecionką z trzciny spełniały funkcję stropodachów. W budynkach monumentalnych stosowano kamienne belki stropowe. Ze względu na stosunkowo niewielką wytrzymałość kamienia na zginanie nie mogły one mieć dużej rozpiętości. Konieczność podpierania krótkich i bardzo ciężkich belek sprawiała, że słupy budowli były przysadziste ich wysokość nie przekraczała czterech do sześciu średnic i rozstawiano je w niewielkich odległościach. W związku z tym większe wnętrza zapełniał istny las słupów. Sklepienia praktycznie nie występowały. Pojawiła się natomiast konstrukcja trójkąta odciążającego (ilustr. 1-1), 1-1. Zasada konstrukcji trójkąta odciążającego. Porównaj rozkład sił w belce: a) obciążonej warstwami górnymi, b) przy zastosowaniu konstrukcji odciążającej 1-2. Słupy egipskie 1 kostka, 2 głowica, 3 trzon, 4 baza drzwiami były reminiscencją 1 wspomnianych wyżej beleczek, wtapianych w monolityczne ściany w celu zabezpieczenia ich krawędzi. Okna stosowano rzadko, a jeśli, to niewielkich rozmiarów. W ważnych miejscach elewacji, np. nad wejściem, często umieszczano akcent plastyczny: uskrzydlone słońce, skarabeusza itp. Pierwotnie przekroje słupów były czteroboczne, potem ośmioboczne, wreszcie pojawiły się kolumny o przekroju kolistym (ilustr. 1-2). Miały one trzony gładkie lub zdobione reliefami 2 i hieroglifami, a niekiedy formowane na kształt wiązek łodyg. Z upływem czasu kolumny otrzymały płaskie, obłe bazy i głowice (ilustr. 1-3) o rozmaitych kształtach: której ideą jest zmniejszenie nacisku na poziome, zginane elementy budowli. W celu uzyskania nad belkami lub płytami stropowymi pustej przestrzeni, wykonywano nad nimi rodzaj daszka z dwóch ukośnie ustawionych kamieni, które kierowały na boki, ku podporom, siły nacisku warstw górnych. Wszystkie budowle egipskie wyróżnia charakterystyczny trapezowy przekrój ścian, ponieważ ściany monolityczne z mułu lub iłu formowano zgodnie z właściwościami materiału: na dole szersze i zwężone ku górze. Obramienia okien, drzwi i krawędzie ścian wzmacniano cienkimi, drewnianymi beleczkami. Także w budowlach z kamienia ściany zwężały się ku górze, chociaż nie miało to technologicznego uzasadnienia. Gzymsy wieńczące ściany i umieszczane nad www.wsip.com.pl 1-3. Głowice egipskie 1 Reminiscencja (łac. reminiscentia) wspomnienie, przypomnienie. 2 Relief płaskorzeźba (w zależności od wypukłości kompozycji względem tła relief może być płaski, wypukły lub wklęsły). 9
kielichowe, palmowe, pąka lotosu lub ozdobione po bokach wizerunkami bogini Hator. W okresie Średniego Państwa powstała forma kolumny protodoryckiej. Jej trzon miał przekrój wieloboku foremnego o 16 lub 32 bokach i był zwieńczony prostym, kostkowym kapitelem. W sztukach plastycznych, także w architekturze, obowiązywał kanon, czyli niezmienna zasada kształtowania dzieł według określonych wzorców i reguł, której zaniechano tylko na krótko za czasów Echnatona. W architekturze kanon objawiał się podobieństwem zarówno obiektów, jak i sposobu organizowania przestrzeni. Dążono do czytelnej, zamkniętej formy, monumentalnej w obiektach sakralnych i sepulkralnych 1. Występowały układy symetryczne względem osi podłużnej i składające się ze zróżnicowanych członów architektonicznych. 1-4. Postacie ludzkie przedstawione wg zasad kanonu egipskiego W malarstwie i reliefie schemat postaci ludzkiej polegał na przedstawieniu tułowia i oka na wprost, a głowy i nóg z profilu (ilustr. 1-4). Ustalone też były proporcje postaci, a osoby zajmujące wyższą pozycję w hierarchii społecznej uwidaczniano w większej skali i postawie bardziej dostojnej. Sceny z życia bogów i ludzi były przeplatane hieroglifami; występowała jedność pisma i obrazu, malarstwo łączyło się z rzeźbą, rzeźba z architekturą. 1 Sepulkralny związany z budownictwem cmentarzy i grobów. Monumentalną rzeźbę w pełnej bryle wykonywano z granitu lub piaskowca, ujmując postacie bóstw i władców w sposób zwarty, lekko zgeometryzowany i nadając posągom cechy spokoju, surowości i dostojeństwa. Często powtarzano wielokrotnie ten sam motyw rzeźbiarski, np. do świątyń prowadziły szpalery jednakowych sfinksów, przed świątynią skalną w Abu Simbel ustawiono cztery identyczne posągi Ramzesa II, a w Zachodnich Tebach przed świątynią Amenhotepa III dwie ogromne jego podobizny, zwane kolosami Memnona. 1.1.3. Przykłady budowli Budownictwo mieszkaniowe, w związku z nietrwałością stosowanych materiałów budowlanych, nie jest dokładnie rozeznane. Wiemy, że pierwotną formą domostwa były lepianki o kształcie kopulastym. Potem wznoszono domy z cegły suszonej, uformowanej z gliniastych namułów rzecznych z dodatkiem słomy. Miały one rzuty prostokątne i były zróżnicowane pod względem wielkości i wykończenia zgodnie z podziałami społecznymi: od ciasnych, poprzez okazalsze z większą liczbą pomieszczeń, do rozległych, wspaniałych, pięknie zdobionych pałaców otoczonych ogrodem. Nawet pałace rzadko były budowane z kamienia. Do wyjątków należał pałac Echnatona w Tell el-amarna. W okazalszych domach powtarzał się pewien schemat układu pomieszczeń. Z podwórka otoczonego glinianym ogrodzeniem wchodziło się przez zadaszone przejście i niedużą sień do pomieszczenia z kolumnami, przeznaczonego do odpoczynku i przyjmowania gości. Sytuowano go w północnej części budynku, żeby przebywający w nim nie byli narażeni na upał. Stamtąd wchodziło się do największego pomieszczenia tak górującego nad dachami przylegających pokoi, by można było doświetlić go okienkami umieszczonymi pod sufitem. Ponadto dom mieścił na ogół sypialnię pana domu z oddzielną umywalnią, sypialnię i salonik pani domu, pokoje dziecinne i dla służby oraz część gospodarczą, za którą znajdował się sad owocowy ze stawem pośrodku. Miasta były gęsto zabudowane i chronione bardzo grubymi murami z suszonych cegieł. Część zewnętrzną miasta, bliżej murów obronnych, zamieszkiwała biedota i rzemieślnicy. W centralnej części mieszkali urzędnicy i kapłani. 10
Świątynie, zarówno grobowe, jak również poświecone kultowi różnych bóstw, wznoszono z kamienia ciosowego lub wykuwano w zboczach skalistych gór. Z okresu Starego Państwa, zwanego też memfickim, pochodzą usytuowane przy piramidach świątynie żałobne, w których odbywał się końcowy ceremoniał przed ostatecznym pochówkiem mumii. Obiekty te, o nieprawdopodobnie masywnych ścianach w stosunku do przestrzeni wnętrza, mieściły: przedsionki, salę szeroką, salę długą, dziedziniec, komory na wizerunki zmarłego i miejsce święte. Do połowy II tysiąclecia p.n.e. nie wytworzył się jednolity typ świątyni poświęconej bogom. Wznoszono obiekty piękne, różnorodne, ale na ogół niewielkie. Rozkwit egipskiego budownictwa sakralnego nastąpił w okresie Nowego Państwa, kiedy Amenhotep syn Hapu 1 ustalił kanon budowy świątyń wolno stojących. W licznych obiektach powtarzał się ten sam układ pomieszczeń. Od kaplicy-przystani, stojącej nad Nilem lub kanałem, prowadziła aleja sfinksów do pylonów (ilustr. 1-5), czyli 1-5. Pylony świątyni egipskiej wież flankujących bramę świątyni. Za pylonami znajdował się dziedziniec otoczony z trzech stron podcieniami, a dalej sala hypostylowa o stropie podpartym wieloma kolumnami, równomiernie rozstawionymi na całej powierzchni. W dużych świątyniach sala hypostylowa bywała podwyższana w środkowej części i miała układ bazylikowy (ilustr. 1-6), umożliwiający doświetlenie mrocznego wnętrza górnymi okienkami. Z sali hypostylowej 1 Amenhotep syn Hapu był nadwornym architektem faraona Amenhotepa III. www.wsip.com.pl 1-6. Układ bazylikowy sali hypostylowej (przekrój poprzeczny) przejście prowadziło do sali, gdzie przechowywano barkę, w której posąg bóstwa odbywał procesję, a następnie do kaplicy miejsca przechowywania posągu bóstwa. Za tym zasadniczym kompleksem, usytuowanym wzdłuż jednej osi, znajdowały się liczne pomieszczenia przeznaczone na skarbce, archiwa, magazyny i miejsca zebrań kapłanów. Im dalej od bramy głównej, tym wyższy był poziom posadzek, wskutek czego kolejne pomieszczenia były coraz niższe. Różnice poziomów pokonywano za pomocą pochylni. Lud miał wstęp na dziedziniec, urzędnicy do sali hypostylowej, a sanktuarium z posągiem bóstwa dostępne było tylko dla kapłanów. Kanon świątyni egipskiej był stosowany bardzo długo, o czym świadczy świątynia Horusa w Edfu z okresu ptolemejskiego. Niekiedy w ramach zasadniczego następstwa poszczególnych części budowli zdarzały się pewne uzupełnienia i modyfikacje, np. kilka dziedzińców i pylonów, a także dwa lub trzy hypostyle. Najbardziej typowym przykładem świątyni klasycznej, wzniesionej wg omówionego kanonu, jest świątynia Chonsu w Karnaku (ilustr. 1-7). Świątynie imponowały rozmiarami i rozległością. Świątynia Amona-Re w Luksorze miała ok. 260 m długości, średnica kolumn w sali hypostylowej ok. 3,5 m, a ich wysokość 24 m. Największa i najważniejsza świątynia w Karnaku, poświęcona Amonowi, miała wymiary 360 118 m. Jej dziedziniec zajmował powierzchnię 8000 m 2, a sala hypostylowa 5000 m 2. W świątyni tej stały 134 kolumny o wysokości 13 i 21 m. 11
1-7. Świątynia Chonsu w Karnaku (starożytne Teby): a) widok perspektywiczny z przekrojem podłużnym, b) rzut poziomy 1 aleja sfinksów, 2 obeliski, 3 pylony, 4 dziedziniec podcieniowy, 5 sala modłów (hypostylowa), 6 sala na barkę, 7 miejsce święte 1-8. Mastaba: a) widok, b) przekrój 1 kaplica, 2 zamknięta komora, 3 szyb z zamaskowanym wejściem, 4 komora grobowa W okresie Nowego Państwa drążono też w zboczach gór grobowe świątynie skalne, z których najsłynniejsze są: świątynia Ramzesa II i nieco mniejsza świątynia jego żony Nefretari w Abu Simbel. Oba obiekty, zagrożone zalaniem wodą w związku z budową tamy asuańskiej w latach sześćdziesiątych, przeniesiono kilkadziesiąt metrów wyżej, po pocięciu na ogromne bloki. W pracach tych uczestniczyli polscy naukowcy, podobnie jak w rekonstrukcji świątyni królowej Hatszepsut w Dejr el-bahari, która stanowiła połączenie świątyni wolno stojącej i skalnej, a poświęcona była Amonowi tebańskiemu i kultowi zmarłej królowej. Wiara w życie pozagrobowe skłaniała do balsamowania zwłok i zabezpieczania ich przez odpowiedni pochówek. Groby wyposażono w tzw. zastawę, czyli: żywność, napoje, broń, meble i inne przedmioty. Wykształciło się kilka typów grobów. Ubogich grzebano w gorących piaskach pustyni, które dobrze konserwowały zwłoki. Dla bogatych wznoszono z cegły lub kamienia budowle z pochyłymi ścianami m a s t a by (ilustr. 1-8). Komora grobowa zawierająca sarkofag z mumią zmarłego i komory na zastawę znajdowały się pod ziemią. Królowie jeszcze za życia wznosili sobie okazałe groby, początkowo mastaby, później piramidy. Najstarsza jest piramida schodkowa faraona Dżesera 1 (ilustr. 1-9) w Sakkarze z XXVII w. p.n.e., utworzona przez nałożenie na siebie sześciu coraz mniejszych mastab. Jej budowniczy, Imhotep, po raz pierwszy wprowadził do konstrukcji obrobiony blok skalny zamiast kruchej cegły, co pozwoliło tej budowli o podstawie 125 115 m i wysokości około 60 m przetrwać przez tysiąclecia. 1 Dżeser władca z III dynastii panującej ok. 2686 2613 r. p.n.e. 12
1-9. Piramida schodkowa Dżesera w Sakkarze W Dahszur wzniesiono dla faraona Snofru 1 piramidę łamaną (ilustr. 1-10) o zmiennym nachyleniu ścian w dolnej i górnej części obiektu. Są domniemania, że obawiając się zawalenia piramidy o zbyt stromych ścianach, już w czasie jej budowy zmniejszono kąt nachylenia ścian górnej partii o przeszło 10. 1-10. Piramida łamana króla Snofru w Dahszur 1 Snofru władca z IV dynastii, która panowała ok. 2613 2494 r. p.n.e. 2 Wymiary piramid z upływem czasu na skutek zniszczeń uległy zmianie, są obecnie o parę metrów mniejsze od pierwotnych. 3 Cheops greckie imię faraona zwanego w Egipcie Chufu, władcy z IV dynastii. www.wsip.com.pl 1-11. Piramida Cheopsa: a) widok, b) przekrój, c) szczegół konstrukcji odciążającej 1 wejście, 2 komora podziemna, 3 komora królowej, 4 korytarz, 5 komora króla, 6 konstrukcja odciążająca strop komory królewskiej, 7 kanały wentylacyjne Najliczniejsze były piramidy na planie kwadratu zorientowanego wg stron świata, ukształtowane jako regularne ostrosłupy. One to uznane zostały przez starożytnych za pierwszy z siedmiu cudów świata. Urzekały zawsze prostotą statecznych brył tak uformowanych, aby mogły przetrwać wieki. Większość z nich imponuje wielkością 2. Największa jest piramida Cheopsa 3 w Gizie (ilustr. 1-11) o podstawie ok. 230 230 m. Jej ściany są nachylone względem podstawy pod kątem 51 52'. Wysokość pierwotna sięgała nieco ponad 146 m, obecnie wynosi 137 m. Ten symbol despotycznych rządów królewskich jest najbardziej masywną budowlą kamienną, jaką kiedykolwiek wzniesiono. We wnętrzu piramidy znajdują się trzy komory (króla, królowej i podziemna), korytarze oraz kanały wentylacyjne. Komora króla o szerokości 5,20 m, długości 10,43 m i wysokości 5,81 m, jest przekryta pięcioma stropami kamiennymi tak ułożonymi jeden nad drugim, aby przedzielały je puste przestrzenie (ilustr. 1-11c). Dopiero nad najwyższym stropem zastosowano konstrukcję trójkąta odciążającego. Jest to rozwiązanie wyjątkowe, w innych piramidach bowiem wykonywano trójkąt odciążający nad pojedynczym stropem. 13
Rozmiary Wielkiej Piramidy, system podziemnych korytarzy, odciążenie komory grobowej świadczą o dużej wiedzy technicznej egipskich budowniczych. Znakomite dopasowanie ciosów kamiennych układanych bez spoiwa i precyzja wykonania drobnych szczegółów, zdumiewające w zestawieniu z masywem kolosalnej piramidy, są dziełem ludzi dysponujących jedynie prymitywnymi narzędziami. Do dziś niezupełnie rozeznano, w jaki sposób potrafili przemieszczać bloki skalne ważące kilka, a nawet kilkadziesiąt ton. Obok Wielkiej Piramidy Cheopsa stoją dwie nieco mniejsze i kilka małych piramid. Piramida Chefrena (Chafra) o podstawie 215 215 m ma boki bardziej strome niż grobowiec Cheopsa. Jej wysokość wynosi obecnie 136,5 m (pierwotnie 143,5 m). Piramida Mykerinosa (Menkaura) jest wyraźnie niższa, bo obecnie sięga 62 m (pierwotnie miała wysokość około 66 m). Największym skupiskiem piramid były okolice Memfis, ale występowały one też na innych obszarach. Nie odkryto jeszcze piramid wszystkich władców, a liczba poznanych przekracza sześćdziesiąt. W okresie Średniego Państwa piramidy budowano mniejsze, z cegły z okładziną kamienną, tak że nie różniły się zewnętrznie od zbudowanych z kamienia, jednak ich trwałość była nieporównywalnie mniejsza. Gdy zabrakło stróżów piramid, okładzinę zdzierano na budulec, co dodatkowo przyspieszało mszczenie obiektów. W okresie Nowego Państwa zaniechano budowy piramid na rzecz g robowców kutych w skale. Składały się one z płytkiego przedsionka i jednej lub więcej komór. Do wielokomorowych należą grobowce odkryte w Dolinie Królów: Setiego I (panującego ok. 1318 1304 r. p.n.e.) długości około 150 m, Ramzesa II (panującego ok. 1304 1237 r. p.n.e.) oraz jedyny, który odkryto w stanie niemal nienaruszonym z nieprzebranymi skarbami grobowiec młodego króla Tutenchamona (panował ok. 1361 1352 r. p.n.e.). 1.2. Architektura Mezopotamii (ok. XXX IV w. p.n.e.) 1.2.1. Warunki rozwoju architektury i jej okresy historyczne Dwie rzeki Eufrat i Tygrys, mające w zamierzchłej przeszłości oddzielne ujścia do Zatoki Perskiej, wpływały na żyzność przyległych terenów, podobnie jak Nil w Egipcie. Ich wylewy nie były regularne, a niekiedy przebierały rozmiary katastrofy. Wspomnienie o jednej z nich, która zniszczyła dolinę Eufratu i Tygrysu na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e., przeniknęło do babilońskiego mitu o Gilgameszu 1 i biblijnej opowieści o potopie. W dorzeczach wytworzyło się wielkie centrum cywilizacji i kultury, której rozwój dzielimy na okresy: sumeryjski, babiloński, asyryjski i nowobabiloński. Początki cywilizacji mezopotamskiej związane są z osiedleniem się Sumerów nad dolnym Eufratem i Tygrysem w IV tysiącleciu p.n.e. Ich miasta 2 Eridu, Ur, Uruk, Lagasz powstały już na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. Sumerowie byli autorami wielu zdobyczy kultury, które przejęli od nich późniejsi przybysze i władcy Mezopotamii. W końcu IV tysiąclecia p.n.e. stworzyli pismo klinowe 3. Ich obserwacje przyczyniły się do rozwoju astronomii już w III tysiącleciu p.n.e. Zajmowali się też astrologią. Znali algebrę. Posługiwali się dwoma systemami liczenia: dziesiętnym i sześćdziesiętnym. Wcześnie na terenie Mezopotamii pojawił się pieniądz i koło. Wysoko stała technika uprawy roli, budowy tam i kanałów. Sumerowie osiągnęli dobrobyt, mimo że oprócz żyznej ziemi nie dysponowali bogactwami naturalnymi i musieli z daleka sprowadzać drewno i kamień do wznoszenia budowli, a także kamienie szlachetne i półszlachetne, rudy metali i barwniki mineralne. 1 Gilgamesz półlegendarny władca miasta Uruk. Epos z II tysiąclecia p.n.e. opowiada o jego przygodach, a także o potopie. 2 W nawiasach podano obecne nazwy miast: Eridu (Abu asz Szahrajn), Ur (Tall al-mukajjar), Uruk (Al-Warka), Lagasz (Tallu). 3 Pismo klinowe pismo, w którym poszczególne znaki oznaczające pojęcia lub sylaby, wycinane w miękkiej glince przyjmowały charakterystyczną postać klinów. 14
Zajęte przez Sumerów tereny były bardzo żyzne, jednak wymagały prowadzenia prac irygacyjnych. Sumerowie połączyli więc Eufrat i Tygrys siecią kanałów. W przeciwieństwie do Egiptu budowa sieci nawadniającej w Mezopotamii nie wiązała się z koniecznością koordynowania prac na całej długości rzek. Prace te nie stały się czynnikiem zjednoczenia politycznego, dlatego ukształtowanie się dużych organizmów państwowych w Mezopotamii przypada na czasy późniejsze niż w Egipcie. Powstały za to niezależne od siebie mniejsze organizmy, tzw. miasta-państwa, rywalizujące ze sobą i wzajemnie się zwalczające. Miasta-państwa sumeryjskie zjednoczył pod swymi rządami król Lugalzagesi (ok. 2355 2340 r. p.n.e.), ale wkrótce został on pokonany przez Sargona I, twórcę państwa akadyjskiego, graniczącego z Sumerem od północy. Akadowie przejęli nie tylko ziemie, ale i kulturę Sumerów, która przekształciła się w sumero-akadyjską. W XIX w. p.n.e. kolejna fala najeźdźców z północy utworzyła na terenie Sumeru i Akadu monarchię Babilonii państwo starobabilońskie ze stolicą w Babilonie. Potęgę Babilonii ugruntował jeden z największych władców starożytności Hammurabi (1792 1750 r. p.n.e.). Pod jego panowaniem państwo babilońskie obejmowało całą Mezopotamię. Babilończycy kontynuowali tradycje sumeryjskie we wszystkich dziedzinach. Komfortowe domy i wspaniałe świątynie Babilonu to przedłużenie sumeryjskiej myśli architektonicznej. W VIII w. p.n.e. do największej potęgi militarnej Wschodu urosło miasto Aszur (Assur), położone nieco bardziej na północ. W 689 r. p.n.e. król asyryjski Sanherib 1 zdobył i zburzył Babilon oraz opanował prawie cały kraj. Asyryjczycy lud wojowniczy, rozmiłowany w sile i bogactwie wznosili warowne pałace imponujące ogromem i przepychem. Najwyższy poziom osiągnęli Asyryjczycy w budownictwie wojskowym, o czym świadczą fortyfikacje Niniwy i wielu innych miast. Upadek państwa asyryjskiego nastąpił w końcu VII w. p.n.e. w wyniku wyzwoleńczych walk Babilończyków i najazdu Medów. 1 Sanherib (asyr. Sinaheriba) król asyryjski w latach 705 681 p.n.e. www.wsip.com.pl Nastał okres nowobabiloński. Panujący w latach 605 562 p.n.e. Nabuchodonozor II 2 odbudował Babilon i doprowadził państwo do największego rozkwitu, jednak już za jego następcy w 539 r. p.n.e. zostało ono zagarnięte przez Persów pod wodzą Cyrusa II. 1.2.2. Materiały budowlane, konstrukcje i forma Brak kamienia i drewna oraz dostatek doskonałej gliny sprawił, że była ona podstawowym materiałem stosowanym do lepienia ścian prymitywnych domostw i do wyrobu cegły suszonej lub wypalanej. Niekiedy cegły zdobiono przez odciskanie form i stosowanie różnorodnych polew. Podobne do dużych płytek okładzinowych służyły do licowania ścian pałaców i świątyń. Spoiwem bywał asfalt naturalny, glina, później także gips. Stropy niewielkich pomieszczeń wykonywano z okrąglaków, układanych gęsto i uszczelnianych gliną. Kamień był stosowany skąpo, najczęściej jako alabastrowa lub wykonana z miękkiego piaskowca okładzina ścian reprezentacyjnych wnętrz pałacowych. Rzadko robiono z niego słupy, które w Mezopotamii występują nielicznie w związku z wynalezieniem konstrukcji sklepień, pozwalających przekryć duże pomieszczenia bez potrzeby wewnętrznego podparcia. Brak materiałów budowlanych wytrzymałych na zginanie skłonił architektów do poszukiwania takiej konstrukcji, w której zginanie byłoby wyeliminowane. Skonstruowano pierwsze półkoliste sklepienia, w których cegły są poddawane ściskaniu. Otwory w ścianach przesklepiano łękami, a nad pomieszczeniami wykonywano sklepienia kolebkowe (ilustr. 1-12a, b). Ściany wspierające sklepienia musiały być odpowiednio masywne, aby przeciwstawić się rozporowi łukowych konstrukcji. Stosowano też sklepienia pozorne, w których nadwieszano stopniowo ku górze kolejne warstwy w przeciwległych ścianach pomieszczenia (lub ościeżach otworu ściennego). Uzyskiwano w ten sposób prześwit na dole szeroki, na 2 Nabuchodonozor II (Nebokadnezar II zm. 562 r. p.n.e.) wybitny władca, zdobył Syrię i Palestynę, zburzył Jerozolimę i uprowadził Żydów do niewoli (tzw. babilońskiej). 15
1-13. Motyw zwierzęcy z cegły glazurowanej na ścianach babilońskiej bramy bogini Isztar 1-12. Sklepienia stosowane w Mezopotamii: a) łęk, b) sklepienie kolebkowe, c) sklepienie pozorne górze zaś węższy, aby kamień przekrywający miał niedużą rozpiętość. Konstrukcja taka (ilustr. 1-12c) ma kształt podobny do sklepienia, ale pracuje odmiennie. W Mezopotamii prawdopodobnie wykonywano też k o - puły z gliny, ale nie napotkano na ich relikty 1, co jest zrozumiałe z powodu nietrwałości takich konstrukcji. Forma wynikała w sposób naturalny ze stosowanych materiałów i konstrukcji. Półkoliste sklepienia oraz grube ściany o pionowych licach odróżniają wyraźnie budownictwo Mezopotamii od egipskiego. Ściany często licowano cegłą glazurowaną z ornamentami geometrycznymi lub motywami zwierzęcymi, jak w babilońskiej bramie bogini Isztar 2 lub w Alei Procesji (ilustr. 1-13). W sztuce sumeryjskiej wcześnie rozwinęła się rzeźba pełna i relief. Przedstawiano monarchów, kapłanów i wojowników o dużych nosach, krótkich szyjach i krępej budowie ciała, a także sylwetki zwierząt z głowami ludzkimi 3, trudności sprowadzania kamienia, chów bydła i inne zajęcia rolnicze. Na tak zwanym sztandarze z Ur dwustronnej tablicy wykładanej mozaiką z lazurytu, kamieni i masy perłowej (datowanym na ok. 2500 r. p.n.e.) zobrazowano szeregi piechoty, rydwany bojowe, zwycięstwa monarchy, hołd wasali, ucztę królewską i przygotowania do niej. Sztukę Mezopotamii z okresu asyryjskiego cechuje tematyka pełna okrucieństwa: walki, zabijanie pokonanych i polowania na wielkie drapieżniki, przedstawione z dużym realizmem (np. w płaskorzeźbie: Konająca lwica). 16 1.2.3. Przykłady budowli Badania archeologiczne na terenie Mezopotamii nie dają pełnego obrazu budownictwa. Ciągłe walki i nietrwałość materiałów budowlanych nie sprzyjały zachowaniu zabytków. Najprymitywniejsze d o my mieszkalne wznoszono na rzucie koła lub prostokąta, oblepiając gliną trzcinowy szkielet. Później domy wykonywano z cegieł suszonych, rozmieszczając prostokątne izby wokół wewnętrznego dziedzińca ogrodu. Miasta najpierw rozwijały się swobodnie, z czasem wznoszono je według wytyczonego planu urbanistycznego i otaczano grubymi murami obronnymi. Odkopany na przełomie XIX i XX w. Babilon okazał się warowną metropolią o przejrzyście rozplanowanych arteriach komunikacyjnych, domach, pałacach i świątyniach rozłożonych na dwóch, połączonych mostem, brzegach Eufratu. W pałacach występowało na ogół kilka dziedzińców, wiele stosunkowo wąskich pomieszczeń nakrytych płaskimi 1 Relikt (łac. relictus zostawiony) zabytek, szczątek. 2 Isztar babilońsko-asyryjska bogini miłości, płodności i wojny. Brama Isztar była jedną z monumentalnych bram w murach Babilonu, stanowiła część drogi procesyjnej prowadzącej do świątyni Marduka. 3 Przedstawianie zwierząt z ludzką głową nosi nazwę androkefalizmu.
1-14. Pałac Sargona II w Chorsabad stropami drewnianymi niewielkiej rozpiętości i ogromna, sklepiona kolebkowo sala reprezentacyjna. Przykłady budownictwa pałacowego to: rezydencja Sargona II w Chorsabad 1 (ilustr. 1-14) i pozostałości pałaców królewskich w Babilonie (z okresu neobabilońskiego). Jeden z nich, pałac letni, jest słynny z tzw. wiszących ogrodów Semiramidy zespołu tarasów wznoszących się na kilku poziomach. Tarasy te, wsparte ażurowym systemem sklepionych łuków, były izolowane bitumem i powłoką ołowianą, na których gruba warstwa ziemi umożliwiała wzrost roślin. Starożytni, zadziwieni lekkością konstrukcji wsporczej oraz bujnością zieleni, uznali te tarasowe ogrody za jeden z siedmiu cudów świata. Budownictwo świątyń było skąpiej reprezentowane niż w Egipcie, co świadczy, że religia i stan kapłański miały nieco mniejszy wpływ na życie społeczne. Świątynie Mezopotamii miały różne układy dziedzińców i przybytków bóstw, dzisiaj trudne do jednoznacznego odczytania. Charakterystycznym ich elementem były ziguraty (zikkuraty), czyli monumentalne budowle w formie czworobocznej piramidy, zwężającej się uskokowo ku górze (ilustr. 1-15). Najwyższy jej taras służył do obserwacji astronomicznych 1 Chorsabad to obecna nazwa miasta Durszarrukin, stolicy zbudowanej przez Sargona II, króla Asyrii panującego od ok. 721 r. p.n.e. www.wsip.com.pl i mieścił kaplicę, do której dostęp z poziomu terenu umożliwiały długie schody lub rampy. Przypuszcza się, że ziguraty wznoszono w celu stworzenia dogodnych warunków obserwacji ciał niebieskich i zabezpieczenia świątyń przed powodziami. Być może też Sumerowie, osiedliwszy się w nizinnej krainie, tęsknili do gór, które porzucili, a których wierzchołki uważali za siedziby bogów i to skłoniło ich do umieszczania kaplic na szczytach budowli przypominających góry. W Mezopotamii oddawano cześć ciałom niebieskim, później także bóstwom wyobrażanym w postaci ludzkiej. Największym kultem był otaczany Marduk stwórca świata i wszelkiego życia, a także opiekun magii. Jemu to wzniesiono w Babilonie świątynię na ziguracie, zwanym Etemenanki 2, który miał 90 m wysokości i który identyfikuje się z opisaną w Biblii wieżą Babel. 1-15. Zigurat (zikkurat) rekonstrukcja Podziw wzbudzają budowle inżynierskie. Wykonywano nie tylko kanały nawadniające i zapory wodne, lecz także wodociągi. Do Niniwy doprowadzano wodę akweduktem 3 o łącznej długości 27 km i wysokości ponad 9 m. Kamienny most długości 116 m przerzucony przez Eufrat, wsparty na siedmiu podporach, łączył prawo- i lewobrzeżny Babilon, pozostając przez długi czas jedyną tego typu konstrukcją na świecie. Legendarne są też obwarowania obronne miast i asyryjskich zamków. 2 Nazwę Etemenanki badacze interpretują jako: dom podstaw nieba i ziemi. 3 Akwedukt wodociąg, nadziemny przewód z podpierającą go konstrukcją, doprowadzający wodę ze źródeł. 17