ROZDZIAŁ 8 INSTRUMENTY FINANSOWE W OPINII GOSPODARSTW DOMO- WYCH ZNAJOMOŚĆ, DOSTEPNOŚĆ I DOCHODOWOŚĆ

Marta Maciejasz-Świątkiewicz Magdalena Palmer ROZDZIAŁ 8 INSTRUMENTY FINANSOWE W OPINII GOSPODARSTW DOMO- WYCH ZNAJOMOŚĆ, DOSTEPNOŚĆ I DOCHODOWOŚĆ Abstrakt Gospodarstwa domowe działają współcześnie na coraz bardziej rozbudowanym rynku finansowym. Ilość informacji, jaką muszą przetworzyć, aby dokonać najlepszego, ich zdaniem, wyboru jest coraz większa. To sprawia, że racjonalne podejście do finansów osobistych jest coraz trudniejsze. Szczególnie interesujące wydaje się wobec tego, jak gospodarstwa domowe podejmują decyzje dotyczące ich budżetów domowych, które z instrumentów oferowanych na rynku traktują jako dostępne, a które jako dochodowe. Bardzo ważne wydaje się również to, jakimi nadwyżkami finansowymi dysponują i jakie mają plany związane z ich zagospodarowaniem. W celu odpowiedzi na przedstawione pytania opracowano ankietę, która została skierowana do stu losowo wybranych gospodarstw domowych. Wyniki przeprowadzonego badania zostały zaprezentowane w niniejszym referacie. W jego pierwszej części omówiono podstawowe problemy związane z lokowaniem nadwyżek finansowych przez gospodarstwa domowe. W części drugiej pokazano treść i cel ankiety, konstrukcję zadawanych pytań oraz tezy autorek odnośnie udzielanych odpowiedzi, a także omówiono wyniki przeprowadzonego badania. Część trzecią stanowi podsumowanie, zawierające wnioski, jakie płyną z opinii zaprezentowanych przez ankietowanych. Słowa kluczowe: oszczędności, hipoteza cyklu życia, nadwyżka finansowa, instrument finansowy Problemy związane z oszczędzaniem gospodarstw domowych. Wprowadzenie. Oszczędzanie jest zjawiskiem polegającym na gromadzeniu środków finansowych na różne cele. Może być ono rozpatrywane w ujęciu statycznym i wówczas oszczędności można określić jako majątek znajdujący się w posiadaniu danego podmiotu, lub w ujęciu dynamicznym. W tym drugim wariancie oszczędności są postrzegane jako nadwyżka dochodów nad wydatkami zrealizowanymi w badanym okresie (Tyszka, 24). Oszczędzanie odgrywa ogromną rolę w życiu gospodarstwa domowego bez względu na to, czy proces oszczędzania jest realizowany w sposób świadomy czy też nie. Abstrahując od znaczenia oszczędności z punktu widzenia całej gospodarki, należy wskazać na ich znaczenie dla poszczególnych podmiotów działających na rynku. Wraz z rosnącą świadomością ekonomiczną społeczeństwa, rośnie także zrozumienie dla potrzeby gromadzenia pieniędzy. Również wtedy, gdy nie istnieją wyraźne przesłanki po temu. Oszczędności stanowią odroczoną w czasie konsumpcję i są efektem pewnego procesu decyzyjnego, który oparty jest na analizie wielu czynników. Są one rozpatrywane w sposób bardzo subiektywny przez poszczególne osoby czy gospodarstwa domowe. Pierwszą grupę czynników stanowią te o podłożu ekonomicznym, np. dochody gospodarstwa domowego. Im wyższe są dochody, tym bardziej dostępne wydaje się oszczędzanie. Sytuacja ogólnogospo-

Instrumenty finansowe w opinii gospodarstw domowych znajomość... 87 darcza również może działać motywująco na proces gromadzenia środków. Niepewna sytuacja działa jako stymulator oszczędzania, ponieważ obywatele nie mają pewności co do najbliższej przyszłości, jednakże utrzymywanie się takiego stanu w dłuższym okresie czasu może sprawić, że podmioty uznają oszczędzanie za bezcelowe i będą konsumować wszystkie dochody na bieżąco. Do grupy czynników ekonomicznych zalicza się również wysokość oprocentowania depozytów oraz dostępność poszczególnych instrumentów finansowych umożliwiających oszczędzanie. Drugą grupą czynników rozpatrywanych w procesie podejmowania decyzji o oszczędzaniu są czynniki psychologiczne. Obejmują one skłonność do oszczędzania, która jest rozumiana jako chęć przeznaczania części dochodów na oszczędności, a nie na konsumpcję, a także poczucie bezpieczeństwa finansowego, które jest skutkiem działań podejmowanych przez państwo i podmioty sektora finansowego. Kolejną grupą czynników są czynniki socjologiczne, a wśród nich skłonność do naśladownictwa, podążania za trendami oraz tradycje, nawyki i przekonania dotyczące procesu gromadzenia środków. Ostatnią grupą są czynniki demograficzne, które dotyczą struktury wiekowej społeczeństwa, a przede wszystkim tego, kto w ramach gospodarstwa domowego podejmuje najważniejsze decyzje finansowe. Ze względu na tą ostatnią grupę czynników można wskazać na ogromnie popularną w kontekście oszczędzania teorię, a mianowicie hipotezę cyklu życia F. Modiglianiego. Głosi ona, że ludzie są przewidujący i ograniczają swoją konsumpcję w pewnych okresach po to, aby stać ich było na zbliżony poziom konsumpcji w przyszłości, gdy ich dochody będą mniejsze (Tyszka, 24). Zakłada ona dążenie do stałego poziomu wydatków, równego średniemu dochodowi w całym cyklu życia gospodarstwa domowego. Gospodarstwo domowe nie podejmuje decyzji o oszczędzaniu dla samego faktu oszczędzania, ale w celu konsumpcji w przyszłości, rezygnując tym samym z bieżącej (Romer, 2). Dokonanie takiego międzyokresowego wyboru konsumpcji ma na celu jej wygładzenie (Liberda, 997, s. 649). W modelu tym oszczędności stanowią różnicę pomiędzy wygładzoną konsumpcją a zmiennymi dochodami (Liberda, 999, s. 84). W takiej sytuacji można się spodziewać, iż młode gospodarstwa domowe będą miały ujemny poziom oszczędności ze względu na proporcjonalnie niskie zarobki i jednoczesne zaciąganie kredytów, np. mieszkaniowych. Oszczędności zgodnie z teorią powinny rosnąć wraz wiekiem, aby osiągnąć szczyt w wieku 6 65 lat. Modigliani zakładał bowiem, że oszczędności mają służyć konsumpcji w okresie emerytury. W teorii dochodu permanentnego M. Friedmana konsumpcja zależy od owego dochodu permanentnego, definiowanego jako suma przewidywanego dochodu z pracy i wartości aktywów rodziny (Liberda, 2, s. 2). Oszczędzana wobec tego będzie różnica między dochodem bieżącym a permanentnym. Opisane teorie jako czynniki kształtujące poziom oszczędności przytaczają: czynniki demograficzne, społeczne i dochodowe (Liberda, 999, s. 84). Należy oczywiście pamiętać o innych czynnikach, które nie wypływają z przytoczonych teorii, ale wpływają istotnie na zjawisko oszczędzania. Takimi czynnikami są: motyw przezornościowy (zabezpieczenie przed szokami dochodowymi), struktura systemu ubezpieczeń społecznych, motyw pozostawienia spadku, wzrost aktywności zawodowej kobiet, panujące wzorce konsumpcji i życia, polityka państwa w dziedzinie oszczędzania (np. podatki dochodowe i od zysków kapitałowych), rozwój rynku finansowego (Liberda, 999, s. 84-85) oraz ograniczenie płynności (Romer, 2, s. 366). W modelu zaprezentowanym przez Modiglianiego (rys. ) występuje jeden punkt szczytowy, kiedy oszczędności osiągają maksymalny poziom. Analizy przeprowadzone przez B. Liberdę wykazują, że takich punktów szczytowych jest więcej (Liberda, 999, s. 85). Teorię tę potwierdza analiza faz życia gospodarstwa domowego oraz oferty instrumentów finan-

88 Marta Maciejasz-Świątkiewicz, Magdalena Palmer sowych, jaką przedstawił U. Svoboda (rys. 2). Rysunek. Podstawowa hipoteza cyklu życia Dochód Emerytura B Oszczędzanie X Oszczędzanie ujemne Oszczędzanie ujemne Y Stały dochód A C D Pole ABCD: dochód dyspozycyjny Wiek w latach Śmierć Źródło: Tyszka T. (red.), (24), Psychologia ekonomiczna, GWP Gdańsk, s. 535 Rysunek 2. Fazy życia gospodarstwa domowego a instrumenty finansowe Lokata pieniężna oszczędzanie troska o przyszłość oszczędności lokaty posagowe rachunek bieżący ubezpieczenie na wyp. utraty zdolności wykonywania zawodu ubezpieczenie na życie połączone z oszczędzaniem zwiększenie lokat wzrost poziomu oszczędzania lokata pieniężna zabezpieczenie zakończenie kształcenia dzieci oszczędzanie na rzecz osób trzecich Zaciągniecie kredytu zakup samochodu urządzenie mieszkania urlop konsumpcja ogólna restrukturyzacja zadłużenia nabycie nieruchomości remont i modernizacja mieszkania oddłużenie się -8 lat 2-27 lat 28-4 lat 4-55 lat 56-63 lat od 64 lat szkoła/ edukacja dzieciństwo/ młodość studia rozpoczęcie pracy zawodowej dorastanie, ślub edukacja i kształcenie dzieci z reguły pracuje zawodowo tylko jeden z rodziców dzieci opuszcza-jra emerytu- dom rodzinny przygotowanie do Źródło: Svoboda U., (25), Bankowość detaliczna, CeDeWu, Warszawa.

Instrumenty finansowe w opinii gospodarstw domowych znajomość... 89 Problem dostępności, dochodowości i znajomości instrumentów umożliwiających gromadzenie oszczędności przez gospodarstwa domowe badania ankietowe W celu zbadania opinii gospodarstw domowych odnośnie sposobów lokowania nadwyżek finansowych przeprowadzono ankietę. Została ona skonstruowana w taki sposób, aby poznać zdanie poszczególnych osób, głów gospodarstw domowych, na temat wybranych instrumentów finansowych. Pytania ankietowe zostały pogrupowane, aby umożliwić odpowiedzi na pytania: Który z przedstawionych instrumentów jest postrzegany jako najbardziej dostępny? Który z przedstawionych instrumentów jest postrzegany jako najbardziej dochodowy? Który z przedstawionych instrumentów jest postrzegany jako najlepiej znany? Zadaniem ankietowanych było przyporządkowanie każdej z możliwych odpowiedzi punktów od do 5 w zależności od istotności cechy. W ankiecie wzięło udział 75 losowo wybranych gospodarstw domowych, których strukturę przedstawia tabela. Tabela. Struktura ankietowanych gospodarstw domowych. -5 lat 5- lat -5 lat 5-2 lat Powyżej 2 lat Udział w badanej próbie 2% 2%,67% 2% 53,33% Średnia liczba osób w gospodarstwie domowym Liczba osób ze stałym zatrudnieniem Liczba osób zatrudnionych dorywczo Liczba osób pobierających renty, emerytury i inne świadczenia socjalne 2 3 3,5 3,78 3,5,55 2,625 2,8,33,44,25,,55,25,22,525 Liczba osób uczących się,67,78,375,67,5 W ramach przeprowadzonych badań analizowano między innymi poziom znajomości poszczególnych form lokowania oszczędności wśród respondentów. Rysunek 3 przedstawia średnie oceny na podstawie uzyskanych wyników. Badani uznali za najbardziej znaną im formę lokowania nadwyżek lokatę bankową (średnie oceny przyznane przez badanych na skali -5, wyniosły dla tego instrumentu 4,4), która jak wskazuje wiele innych badań, jest jednocześnie najbardziej popularną z form lokowania oszczędności. Kolejno wysokie oceny uzyskały również: zakup nieruchomości (ze średnią oceną 3,8), polisa ubezpieczeniowa (2,85) oraz fundusz emerytalny (2,83). Na wyniki dwóch ostatnich instrumentów z pewnością wpłynęły szeroko zakrojone kampanie informacyjno reklamowe prowadzone przez instytucje finansowe. Poziom znajomości będzie, bowiem uzależniony w znacznej mierze od dostępności informacji na temat form lokowania nadwyżek oraz stopnia ich zrozumienia. Badani mieli za zadanie ocenić zrozumienie dostępnych informacji na temat poszczególnych instrumentów. Najwyższe wartości w tym wymiarze przypisali: lokacie bankowej (średnia ocena wyniosła 4,6), nieruchomościom (ocena 3,77) oraz obligacjom (3,39).

9 Marta Maciejasz-Świątkiewicz, Magdalena Palmer Rysunek 3. Ocena znajomości form lokowania nadwyżek finansowych. 4,5 4 3,5 3 2,5 2,5,5 Lokata Nieruchomości Akcje Obligacje FI FE Metale Polisa Istotnym czynnikiem wpływającym na wybór formy lokowania nadwyżki finansowej jest jego dostępność. Dostępność rozumiana jest tu jako adekwatność oferty do wolnych środków, jakimi dysponuje gospodarstwa domowe. Badane gospodarstwa domowe w związku z wielkością posiadanych przez siebie oszczędności najchętniej wybierały lokatę bankową (średnia ocena wyniosła 3,3) oraz zakup nieruchomości (3.). Szczegółowe wyniki przedstawia rysunek 4. Rysunek 4. Ocena dostępności form lokowania nadwyżek finansowych 3,5 3 2,5 2,5,5 Lokata Nieruchomości Akcje Obligacje FI FE Metale Polisa

Instrumenty finansowe w opinii gospodarstw domowych znajomość... 9 Za najbardziej dochodowe lokowanie oszczędności respondenci uznali zakup nieruchomości (średnia ocena wyniosła 3,55). Kolejno wysokie noty przyznano również takim instrumentom jak: akcje, obligacje oraz fundusze inwestycyjne. Bardzo nisko oceniono natomiast wiodącą do tej pory na dwóch poprzednich skalach (dostępność i znajomość) lokatę bankową. Rysunek 5. Ocena dochodowości form lokowania nadwyżek finansowych 4 3,5 3 2,5 2,5,5 Istotne wydaje się również to, że w opinii badanych wysokość zysków płynących z ulokowania oszczędności w odpowiednich formach nie musi iść w parze z ryzykiem. Za najbardziej ryzykowną formę lokowania oszczędności respondenci uznali zakup akcji. Korelacja pomiędzy postrzeganym ryzykiem a zyskiem dla tego instrumentu (wskaźnik Pearsona) wyniosła zaledwie,26. Dla lokaty bankowej wskaźnik ten okazał się trochę wyższy i wyniósł,3. Pozostałe wskaźniki były dużo bliższe zera lub nawet ujemne (np. wskaźnik Pearsona dla nieruchomości wyniósł -,2). Rysunek 6. Ocena stopnia ryzyka form lokowania nadwyżki finansowej 4 3,5 3 2,5 2,5,5 Lokata Nieruchomości Akcje Obligacje FI FE Metale Polisa Lokata Nieruchomości Akcje Obligacje FI FE Metale Polisa

92 Marta Maciejasz-Świątkiewicz, Magdalena Palmer Respondentów zapytano również o to, jak rozdysponowaliby posiadaną nadwyżkę finansową (hipotetyczna nadwyżka finansowa wynosiła 2 tysięcy złotych). Strukturę odpowiedzi względem wieku gospodarstwa domowego przedstawia rysunek 7. Struktura lokowania nadwyżek finansowych jest mocno zróżnicowana względem wieku gospodarstw domowych. Wyjątek stanowi zakup nieruchomości, który we wszystkich grupach wiekowych był wybierany przez największą liczbę badanych (w grupie gospodarstw domowych trwających 5- lat identyczny wynik uzyskały bieżące wydatki oraz własna firma). Odsetek gospodarstw domowych które przeznaczyłyby posiadaną nadwyżkę finansową na realizację bieżących potrzeb jest wyraźnie wyższy dla gospodarstw domowych z grup 5- lat oraz powyżej 2 lat tworząc charakterystyczne dwa wierzchołki. Podobny układ (dwóch wierzchołków) przedstawia wykres pokazujący zależność między poziomem oszczędności a wiekiem gospodarstwa domowego (patrz rys.8). Oznacza to, że te same grupy respondentów, które posiadają najwyższe oszczędności, chciały przeznaczyć posiadaną nadwyżkę finansową na bieżącą konsumpcję. Może się to wydać zaskakujące, ale należy pamiętać, że środki pieniężne pochodzące z różnych źródeł, są w różny sposób rozdysponowane. Owe 2 tysięcy złotych mogło bowiem zostać potraktowane jako środki nieplanowane, uzyskane w dodatkowy sposób (np. loteria). W takiej sytuacji dużo łatwiej jest przeznaczyć je na konsumpcję bez poczucia obowiązku zabezpieczenia poprzez oszczędzanie. Rysunek 7. Sposób rozdysponowania nadwyżki finansowej w odniesieniu do wieku gospodarstw domowych % inne 9% własna firma 8% 7% polisa ubezpieczeniowa 6% fundusz emerytalny 5% 4% fundusz inwestycyjny 3% akcje 2% % skarbowe papiery wartościowe % -5 lat 5- lat -5 lat 5-2 lat powyżej 2 lat nieruchomości lokata bankowa wydatki bieżące Wykres pokazujący poziom oszczędzania w różnych przedziałach wieku gospodarstwa domowego posiada dwa wierzchołki (rys. 8). Drugi z wierzchołków pojawia się dla gospodarstw domowych w wieku 5- lat. Wyniki takie pokrywają się z obserwacjami B. Li-

Instrumenty finansowe w opinii gospodarstw domowych znajomość... 93 berdy na podstawie danych z budżetów gospodarstw domowych w Polsce w latach 994-997 (Liberda 999). Rysunek 8. Poziom oszczędności a wiek gospodarstwa domowego 4 2 8 6 4 2-5 lat 5- lat -5 lat 5-2 lat powyżej 2 lat Wprawdzie decyzje dotyczące wyboru form lokowania nadwyżek są podejmowane zazwyczaj samodzielnie, ewentualnie przy wsparciu najbliższych osób, jednakże gospodarstwa zaczynają dostrzegać potrzebę wsparcia zewnętrznego w tym zakresie. Takiej pomocy mogą udzielać różnego rodzaju firmy doradcze a wagę tej formy wsparcia dostrzega ponad 75% badanych. Mając do wyboru skalę od do 5 najczęściej przyznawaną notą była 4 (mediana). Podsumowanie Biorąc pod uwagę wyniki przeprowadzonych badań można stwierdzić, że pomimo upływu czasu od pierwszych tego typu badań przeprowadzonych przez Modiglianiego, podejście gospodarstw domowych do oszczędzania nie zmienia się w sposób bardzo istotny. Wyraźnie zarysowująca się zależność między wiekiem gospodarstwa a poziomem gromadzonych oszczędności potwierdza teorię cyklu życia, choć z modyfikacjami wskazanymi przez B. Liberdę. Zaskakującym jest, że również pomimo upływu czasu nie zmienia się w sposób istotny podejście gospodarstw domowych do instrumentów finansowych, jakie mogą być wykorzystane w celu lokowania nadwyżek finansowych. Lokata bankowa jest traktowana jako najbardziej znana i dostępna, a jednocześnie najmniej ryzykowna. Jednakże tylko gospodarstwa młode (5- lat) nie biorą jej w ogóle pod uwagę, kiedy w grę wchodzą znaczące kwoty wolnych środków, ponieważ uważają ją za zbyt mało dochodową. Bardzo interesujący jest z kolei wniosek dotyczący sposobu postrzegania nieruchomości przez gospodarstwa domowe. Otóż, niemal wszystkie grupy wiekowe traktują je jako doskonałą formę lokowania większych kwot (w badanym przypadku 2 tysięcy złotych). Jednocześnie, nieruchomości są postrzegane jako niezbyt ryzykowne, ale bardzo dochodowe, dobrze znane i dostępne. Ocena pozostałych form lokowania nadwyżek jest dużo bardziej zróżnicowana, jednak wskazać można na jeszcze jedną zależność. Fundusze inwestycyjne, które występują na trzecim miejscu pod kątem dostępności i czwartym pod kątem dochodowości, są traktowane jako

94 Marta Maciejasz-Świątkiewicz, Magdalena Palmer stosunkowo słabo znane. Atrakcyjność tej formy inwestowania można byłoby więc podnieść łącząc z nieruchomościami. Takie oferty oczywiście powstają, jednak ich popularność, a co za tym idzie znajomość wśród gospodarstw domowych, jest niewielka. Ogólna konkluzja płynąca z przedstawionych rozważań jest taka, że wbrew powszechnej opinii o niemożności oszczędzania przez gospodarstwa domowe, podmioty te gromadzą nadwyżki finansowe. Kwoty są przeciętne, ale umożliwiają poruszanie się po rynku finansowym. Fakt, że właściciwie żaden z przedstawionych w badaniu instrumentów nie został odrzucony jako całkowicie nieznany dowodzi zainteresowania gospodarstw domowych możliwościami lokowania nadwyżek. Należy wobec tego stwierdzić, że z biegiem czasu gospodarstwa domowe stają się coraz poważniejszym partnerem instytucji finansowych partnerem wymagającym, nastawionym na zysk i posiadającym wiedzę. BIBLIOGRAFIA:. BPH FIZ Sektora Nieruchomości, http://www.bphtfi.pl/index.php?p=news&kid=77 (stan na dzień 28.4.26) 2. Liberda B., (2), Oszczędzanie w gospodarce polskiej. Teorie i fakty, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 3. Liberda B., (997), Oszczędzanie w gospodarce polskiej według teorii cyklu życia, Ekonomista, nr 5-6 4. Liberda B., (999), Stopy oszczędzania gospodarstw domowych w Polsce, w: Liberda B. (red.), Determinanty oszczędzania w Polsce, Raport CASE nr 28, Warszawa 5. Romer D., (2), Makroekonomia dla zaawansowanych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 6. Skarbiec Rynku Nieruchomości Fundusz Inwestycyjny Zamknięty, http://www.mbank.com.pl/oferta/fund_nier.html (stan na dzień 28.4.26) 7. Tyszka T. (red.), (24), Psychologia ekonomiczna, GWP, Gdańsk Zobacz na przykład Skarbiec Rynku Nieruchomości Fundusz Inwestycyjny Zamknięty, http://www.mbank.com.pl/oferta/fund_nier.html (stan na dzień 28.4.26), BPH FIZ Sektora Nieruchomości, http://www.bphtfi.pl/index.php?p=news&kid=77 (stan na dzień 28.4.26).