Konteksty psychiatrii

Konteksty psychiatrii pod redakcją Bogdana de Barbaro Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Konteksty psychiatrii

Konteksty psychiatrii pod redakcją Bogdana de Barbaro Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Publikacja dofinansowana przez Fundację Krakowskiej Katedry Psychiatrii im. J.J. Haubenstocków oraz Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum Recenzent prof. dr hab. Jan Czesław Czabała Projekt okładki Łukasz Dąbrowski Copyright by Bogdan de Barbaro & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3725-6 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści Informacje o autorach... 7 Irena Namysłowska Przedmowa... 13 Bogdan de Barbaro Od redakcji... 17 Część I. Mózg i ciało Dominika Dudek Psychiatria a mózg w stronę integracji... 25 Marcin Siwek Psychiatria a neurologia... 37 Mariusz Furgał Psychiatria a ciało... 59 Część II. Z Sobą i z Innym Maciej Pilecki Psychiatria a rozwój... 71 Piotr Drozdowski Granice orientacji psychodynamicznej w psychoterapii... 93 Bernadetta Janusz Małżeństwo z psychozą perspektywa utraty... 109 Andrzej Cechnicki Społeczny kontekst psychiatrii, czyli jak żyć, leczyć się, mieszkać i pracować w lokalnej wspólnocie... 121

6Spis treści Część III. Pogranicza pozornie odległe Jacek Bomba Psychiatria a sztuka... 147 Józef Krzysztof Gierowski Na pograniczu prawa i psychiatrii zakresy współpracy i kontrowersji... 165 Jakub Bobrzyński Etnograf bada psychikę... 193 Część IV. Ponowoczesność obecna w psychiatrii Barbara Józefik Płeć w psychoterapii i w psychiatrii... 209 Bartosz Grabski Psychiatria a seksualność... 223 Bogdan de Barbaro Medykalizacja i psychiatryzacja życia codziennego... 235 Zamiast zakończenia między cierpieniem a nadzieją Krzysztof Szwajca Psychiatria a trauma... 255 Zbigniew Ćwikliński Homo sperans... 275 Józef Krzysztof Gierowski Posłowie... 307

Informacje o autorach Bogdan de Barbaro, prof. dr hab. n. med., psychiatra kliniczny, psychoterapeuta, superwizor psychoterapii i terapii rodzin, kierownik Zakładu Terapii Rodzin Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie. Przewodniczący Sekcji Naukowej Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego w kadencji 2013 2016. Od 1984 roku członek korespondent Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Członek Advisory Board pisma Psychiatry. Interpersonal and Biological Processes. Autor, współautor lub redaktor książek: Pacjent w swojej rodzinie (1997), Systemowe rozumienie rodziny (1999, redakcja), Terapia rodzin a perspektywa feministyczna (2004, współredakcja), Możesz pomóc (III wyd., 2005, współautor), Postmodernistyczne inspiracje w psychoterapii (2011, współautor). Jakub Bobrzyński, psychoterapeuta i psychiatra, pracuje w Zakładzie Terapii Rodzin Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie, prowadzi także prywatną praktykę. Współzałożyciel Fundacji Rozwoju Terapii Rodzin Na Szlaku. Naukowo zajmuje się badaniami jakościowymi nad procesem psychoterapii, a także nad kulturowym i społecznym wymiarem procesu chorowania i zdrowienia. Jacek Bomba, prof. dr hab. n. med., psychiatra, psychoterapeuta, superwizor psychoterapii, emerytowany profesor zwyczajny Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie, wychowanek krakowskiej Katedry Psychiatrii. Autor i współautor licznych publikacji z zakresu psychopatologii, epidemiologii psychiatrycznej, psychoterapii, w tym prac poglądowych, empirycznych i dydaktycznych. Członek honorowy Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (2013), członek korespondent Deutsche Gesellschaft für Psychiatrie, Psychotherapie und Nervenheilkunde (1990). Współautor książki Być rodziną, czyli jak budować dobre życie swoje i swoich dzieci (2003). Andrzej Cechnicki, dr hab. n. med., psychiatra i psychoterapeuta, superwizor psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, kierownik Zakładu Psy-

8 Informacje o autorach chiatrii Środowiskowej Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie. Krajowy koordynator Programu Przeciwko Piętnu i Wykluczeniu Osób Chorujących Psychicznie. Pomysłodawca i realizator działających w Krakowie firm społecznych: Hoteli U Pana Cogito i Zielony Dół, w których znajdują zatrudnienie osoby po kryzysach psychicznych. Członek Zarządu Sekcji Psychiatrii Środowiskowej i Rehabilitacji od jej założenia. Współtwórca i honorowy przewodniczący Polsko-Niemieckiego Towarzystwa Zdrowia Psychicznego. Redaktor Czasopisma Dialog. Autor wielu publikacji z zakresu schizofrenii, rehabilitacji i psychiatrii społecznej, między innymi Schizofrenia proces wielowymiarowy. Krakowskie prospektywne badania przebiegu, prognozy i wyników leczenia schizofrenii (2011). Zbigniew Ćwikliński, specjalista psychiatra, absolwent Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Krakowie. Odbywał staże w szpitalach francuskich: CHU w Bordeaux, CHS Premontre oraz CHS Maison Blanche w Paryżu. Pracuje na Oddziale Klinicznym Psychiatrii Dorosłych, Dzieci i Młodzieży Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie. Kieruje Oddziałem C specjalizującym się w leczeniu pierwszych epizodów psychotycznych. Sekretarz Polsko-Francuskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Zainteresowania zawodowe: interdyscyplinarne i integracyjne ujęcia problemu zaburzeń psychicznych, psychopatologia, diagnoza i terapia psychoz z kręgu schizofrenii, historia psychiatrii. Piotr Drozdowski, psychiatra, psychoterapeuta, religioznawca. Reprezentuje nurt psychoterapii psychodynamicznej, która integruje wiedzę psychiatryczną z teorią psychoanalityczną w psychopatologię psychodynamiczną. Do roku 2012 pełnił funkcję kierownika Oddziału Nerwic i Zaburzeń Osobowości w Katedrze Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie. Współzałożyciel struktur i ośrodków propagujących psychoterapię psychodynamiczną, takich jak Polskie Stowarzyszenie Psychoterapii Psychodynamicznej (2006) oraz Krakowskie Centrum Psychodynamiczne (1998). Współautor Wprowadzenia do psychoterapii (1990). Dominika Dudek, prof. dr hab. n. med., absolwentka Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie. Od 1993 roku pracuje w Katedrze Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie, obecnie kierując Zakładem Zaburzeń Afektywnych. W 1998 otrzymała nagrodę ministra zdrowia za wybitne osiągnięcia naukowe w dziedzinie psychiatrii, a w 2001 roku nagrodę Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego im. W. Moczulskiego za najlepszą rozprawę doktorską. Jest członkiem Rady Naukowej Instytutu Psychiatrii i Neurologii, Rady Naukowej Instytutu Farmakologii PAN, Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, International Society of Bipolar Disorders, Polsko-Izraelskiego Towarzystwa Zdrowia Psychicznego oraz sekcji neurobiologii Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych. Pełni

Informacje o autorach 9 funkcję redaktora naczelnego Psychiatrii Polskiej. Jej zainteresowania naukowe obejmują głównie neurobiologię, diagnostykę i leczenie zaburzeń afektywnych. Mariusz Furgał, dr n. med., psychiatra, psychoterapeuta. Zajmuje się psychoterapią systemową rodzin i par. Adiunkt Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie, pracuje w Zakładzie Terapii Rodzin. W pracy badawczej zajmuje się szeroko rozumianą psychosomatyką, w szczególności bada związki funkcjonowania ludzi w relacjach rodzinnych z chorowaniem na choroby somatyczne i ich leczeniem. W pracy badawczej i terapeutycznej koncentruje się na integrowaniu psychologii i medycyny, pracy lekarza i psychoterapeuty oraz podejścia systemowego i indywidualnego w psychoterapii. Józef Krzysztof Gierowski, dr praw, dr hab. psychologii, prof. zw. n. med. Specjalista psycholog kliniczny, certyfikowany psychoterapeuta i superwizor. Profesor w Instytucie Ekspertyz Sądowych w Krakowie. Od 2003 roku kieruje Zakładem Psychologii Lekarskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie, od 2007 także Pracownią Psychopatologii Sądowej. W 2011 roku powołany na kierownika Katedry Psychiatrii UJ CM. Autor i współautor ponad 400 publikacji naukowych. Zdecydowana większość ma charakter interdyscyplinarny i dotyczy zagadnień prawno-psychiatryczno-psychologicznych oraz psychologii lekarskiej. Ważniejsze monografie: Motywacja zabójstw (1989), Multi-problem Violent Youth. A Fundation for Comparative Research on Needs, Interventions and Outcomes (2002), Psychologia w postępowaniu karnym (2010) oraz Niepoczytalność i środki zabezpieczające (2013). Należy do European Association of Psychology and Law. Redaktor naczelny Problems of Forensic Science. Bartosz Grabski, dr n. med., specjalista psychiatra, specjalista seksuolog, adiunkt w Katedrze Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie, starszy asystent na Oddziale Kliniki Psychiatrii Dorosłych, Dzieci i Młodzieży Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie. Autor i współautor kilkudziesięciu publikacji naukowych, w tym współredaktor pierwszego w Polsce podręcznika z zakresu psychologii mniejszości seksualnych Wprowadzenie do psychologii LGB (red. G. Iniewicz, M. Mijas, B. Grabski, 2012). Jego zainteresowania zawodowe obejmują zaburzenia nastroju, zaburzenia seksualne, problemy mniejszościowych grup seksualnych oraz psychoedukację w psychiatrii i seksuologii. Prowadzi zajęcia z psychiatrii i seksuologii dla polskich i zagranicznych studentów medycyny i psychologii. Bernadetta Janusz, dr n. hum., psycholożka kliniczna, etnolożka, psychoterapeutka i superwizorka Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Obecnie pracuje w Zakładzie Terapii Rodzin Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie. Zajmuje się psychoterapią indywidualną, terapią rodzin i terapią par. Członkini zespołu Fundacji Rozwoju Terapii Rodzin Na

10 Informacje o autorach Szlaku. Interesuje się badaniami nad procesem psychoterapii i zjawiskiem żałoby w rodzinie. Barbara Józefik, prof. dr hab. n. hum., psycholożka kliniczna, psychoterapeutka i superwizorka psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Kieruje Ambulatorium Terapii Rodzin oraz Pracownią Psychologii i Psychoterapii Systemowej Kliniki Psychiatrii Dzieci i Młodzieży Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie. Jest autorką licznych publikacji z dziedziny terapii rodzin, problematyki rodzinnej i zaburzeń odżywiania; współzałożycielka Sekcji Naukowej Terapii Rodzin Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego; autorka szkoleń podyplomowych z zakresu terapii systemowej, współautorka i kierowniczka programu przygotowującego do uzyskania certyfikatu psychoterapeuty; członkini European Family Therapy Association i American Family Therapy Academy. Irena Namysłowska, prof. psychiatrii, psychoterapeuta, superwizor Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego oraz Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Wieloletni kierownik Kliniki Psychiatrii Dzieci i Młodzieży Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie oraz konsultant krajowy Ministra Zdrowia w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży. Autorka wielu publikacji naukowych, w tym podręcznika Terapia rodzin (2000) oraz redaktor podręcznika Psychiatria dzieci i młodzieży (2005). Obecnie kieruje Warszawskim Ośrodkiem Psychoterapii i Psychiatrii w Warszawie. Maciej Pilecki, dr n. med., specjalista psychiatra, specjalista psychiatrii dzieci i młodzieży, lider grup Balinta STB, psychoterapeuta Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, PTPP, EAP i superwizor PTP. Pełni obowiązki Kierownika Kliniki Psychiatrii Dzieci i Młodzieży Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie, kierownik Oddziału Klinicznego Psychiatrii Dorosłych, Dzieci i Młodzieży Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie. Przewodniczący elekt Sekcji Naukowej Psychoterapii PTP. Wychowanek i wieloletni pracownik krakowskiej Katedry Psychiatrii. Kierownictwo oddziału i kliniki objął po dwuletnim pobycie w Kanadzie, gdzie pełnił funkcję adiunkta (assistant professor) i szefa zespołu leczenia zaburzeń odżywiania Kliniki Psychiatrii Dzieci i Młodzieży w Queens University i Szpitalu Uniwersyteckim w Kingston. Autor kilkudziesięciu publikacji naukowych z psychiatrii wieku rozwojowego, psychoterapii, terapii rodzin oraz zaburzeń odżywiania. Marcin Siwek, dr n. med., absolwent Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie, adiunkt w Katedrze Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie. W Klinice Psychiatrii Dorosłych Krakowskiego Szpitala Uniwersyteckiego kieruje Oddziałem Zaburzeń Afektywnych. Współtwórca oraz zastępca redaktora naczelnego cza-

Informacje o autorach 11 sopisma Medycyna Praktyczna Psychiatria. Członek International Forum of Psychosis and Bipolar Disorders oraz European Huntington s Disease Network. Autor i współautor ponad 100 publikacji naukowych. Współautor książek: Zaburzenia psychiczne w neurologii (2009), Lęk w zaburzeniach psychicznych (2011), Choroba afektywna dwubiegunowa wyzwania diagnostyczne (2012), Choroba afektywna dwubiegunowa wyzwania terapeutyczne (2013). Jego główne zainteresowania naukowe to patofizjologia, diagnostyka i leczenie chorób afektywnych, neuropsychiatria, działania niepożądane oraz interakcje lekowe w psychofarmakoterapii. Krzysztof Szwajca, dr n. med., specjalista psychiatra, psychoterapeuta (certyfikat psychoterapeuty Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego), superwizor psychoterapii PTP, specjalista terapii środowiskowej PTP. Pracownik naukowy Kliniki Psychiatrii Dzieci i Młodzieży Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie od roku 2000. Uczeń prof. dr hab. Marii Orwid i członek założonego i kierowanego przez Nią zespołu pracującego z przewlekłą traumą wojenną u Dzieci Holocaustu, w tzw. drugim pokoleniu ocalałych z Holocaustu, a także z romskimi ofiarami Zagłady. Autor i współautor około 150 publikacji naukowych i wystąpień zjazdowych. Dyrektor Krakowskiego Instytutu Psychoterapii Podbrzezie Stowarzyszenia SIEMACHA. Pracownik Zespołu Hospitalizacji Domowej Oddziału Klinicznego Psychiatrii Dorosłych, Dzieci i Młodzieży Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie.

Irena Namysłowska Przedmowa Książka Konteksty psychiatrii jest zbiorem esejów o psychiatrii, psychiatrii umieszczonej pomiędzy biologią a kulturą. Stanowi tym samym przegląd poglądów na temat współczesnego rozumienia istoty zaburzeń psychicznych. Przede wszystkim jest jednak zaproszeniem do dialogu. Profesor Antoni Kępiński i jego uczniowie potrafili w Katedrze Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum stworzyć przestrzeń dla wymiany różnych poglądów i ta atmosfera trwa nadal, czego najlepszym dowodem jest niniejsza cenna publikacja. Dialog to coś więcej niż tylko wymiana poglądów to przede wszystkim spotkanie z drugim człowiekiem, w trakcie którego mamy prawo mówić o tym, kim jesteśmy i co myślimy, a jednocześnie słuchać z szacunkiem tego drugiego Innego. Dialog nie zaciera różnic poglądów, wręcz przeciwnie pozwala je uwypuklić. Możliwości dialogu stwarza w Kontekstach psychiatrii różnorodność przedstawionych artykułów. Pierwsze z nich proponują wiedzę na temat integracji mózgu i przeżyć psychicznych, powiązania zaburzeń psychicznych z chorobami będącymi tradycyjnie obszarem zainteresowania neurologii. Z kolei związki między tym, co psychiczne i somatyczne w człowieku, można zrozumieć, analizując, jak czynniki psychologiczne wpływają na powstawanie, przebieg, rokowanie oraz leczenie chorób somatycznych. Teza, że choroby psychosomatyczne to w dużej mierze choroby interpersonalne, jest bardzo nośna poznawczo i skłania do zastanowienia się nad rolą środowiska rodzinnego w procesie chorowania. W kolejnych rozdziałach ciężar zainteresowania przesuwa się ku Innemu osobie cierpiącej na zaburzenia emocjonalne lub chorej psychicznie. Nasz rozwój, przekazy transgeneracyjne, wczesnodziecięce rodzinne doświadczenia i późniejsze traumy determinują po części to, kim jesteśmy, choć słusznie autorzy podkreślają, że specyficzny język wybranej szkoły organizuje rozumienie rzeczywistości pacjenta. W pojmowaniu społecznego kontekstu psychiatrii w Szkole Krakowskiej większe znaczenie ma doświad-

14 Irena Namysłowska czenie choroby niż sama choroba. Ważne dla doświadczenia choroby są środowisko pacjenta, praca lub jej brak, samotność lub wsparcie bliskich oraz umiejętność radzenia sobie z chorobą, wspierana zasobami osoby chorej. Integralnie związane z głównym nurtem zainteresowań psychiatrii są jej pogranicza obejmujące takie sfery, jak sztuka, prawo i etnografia. Sztuka zawsze łączyła twórczość z odmiennością i cierpieniem, a kreatywność bywała drogą do rozwiązywania konfliktów wewnętrznych. Sztuka jest też wykorzystywana w procesie terapeutycznym, pozwalając osobom chorym mówić ich własnym, twórczym głosem. Świadomość wagi sztuki jako medium ekspresji dla tych Osób od zawsze była znaczącym elementem programów terapeutycznych w Katedrze Psychiatrii w Krakowie. Z kolei prace etnografów pozwalają zrozumieć, jak bardzo to, co uznajemy za normę, wzorzec zachowania, zależy od kultury. Świat przeżyć osób z innych kultur umożliwia psychiatrom głębsze zrozumienie wielokulturowych społeczności, którym coraz częściej przychodzi nam udzielać pomocy. Ostatnia część umieszcza psychiatrię w kontekście ponowoczesności z całym jej naciskiem na brak jednej prawdy obiektywnej, wieloznaczność opisów, ograniczoną wartość diagnozy. Związane z nimi są zagadnienia płci kulturowej i ich wpływ na model patologii, diagnozę, a przede wszystkim znaczenie dla relacji terapeutycznej. Powszechne współcześnie zjawiska medykalizacji i psychiatryzacji skutecznie zacierają granicę między przeżyciami kondycji ludzkiej i zaburzeniami psychicznymi. Pozostaje otwarte pytanie, czy w ponowoczesności łatwiej czy trudniej być psychiatrą, a może szerzej: łatwiej czy trudniej żyć. Zbiór artykułów kończy esej o nadziei, wpisanej w naturę ludzką, tak ważnej dla każdego człowieka, a szczególnie dla osób ciepiących, a więc także chorych psychicznie. Pomaganie zaś nie może być skuteczne bez udziału nadziei, choć musimy traktować ją szerzej jako otwartość na innych i wspólnotę doświadczenia. Autorom publikacji przedstawiającym różne oblicza psychiatrii przyświecała nadzieja na ich integrację. Jednak mimo że dzięki rozwojowi neurobiologii i wiedzy o psychice daleko odeszliśmy od pitagorejskiego i kartezjańskiego dualizmu duszy i ciała, to nadal nie potrafimy odpowiedzieć, jak przebiega i na czym polega interakcja naszych doświadczeń, relacji interpersonalnych i funkcjonowania mózgu. Przed nami problem zrozumienia tego, jak doświadczenia, począwszy od tych najwcześniejszych, nawet prenatalnych, poprzez pierwotne przywiązanie i dalsze relacje z ludźmi i światem, wpływają na rozwój naszego mózgu, i odwrotnie. Chcemy zrozumieć, jak mózg odbiera te doświadczenia, selekcjonuje, zapisuje w pamięci, przenosząc do nieświadomości i w którym momencie powtórnie je aktywuje.

Redaktor Dorota Węgierska Korektor Katarzyna Jagieła Skład i łamanie Katarzyna Mróz-Jaskuła Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83