Systemy rachunku kosztów i kontroli zarządczej

PRACE NAUKOWE Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu RESEARCH PAPERS of Wrocław University of Economics 289 Systemy rachunku kosztów i kontroli zarządczej Redaktorzy naukowi Edward Nowak Maria Nieplowicz Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Wrocław 2013

Redaktor Wydawnictwa: Barbara Majewska Redaktor techniczny: Barbara Łopusiewicz Korektor: Barbara Cibis Łamanie: Małgorzata Czupryńska Projekt okładki: Beata Dębska Publikacja jest dostępna w Internecie na stronach: www.ibuk.pl, www.ebscohost.com, The Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com, a także w adnotowanej bibliografii zagadnień ekonomicznych BazEkon http://kangur.uek.krakow.pl/bazy_ae/bazekon/nowy/index.php Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa www.wydawnictwo.ue.wroc.pl Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław 2013 ISSN 1899-3192 ISBN 978-83-7695-381-6 Wersja pierwotna: publikacja drukowana Druk: Drukarnia TOTEM

Spis treści Wstęp... 11 Dorota Adamek-Hyska, Zakres kontroli zarządczej przedsięwzięć inwestycyjnych realizowanych w koncepcji partnerstwa publiczno-prywatnego... 13 Anna Balicka, Koopetycja uczelni publicznych... 22 Aleksandra Banaszkiewicz, Ewa Makowska, Wybrane narzędzie lean manufacturing w teorii i praktyce... 34 Kinga Bauer, Decyzyjny rachunek kosztów postępowania upadłościowego... 43 Piotr Bednarek, Systemy kontroli zarządczej i ich znaczenie z perspektywy naczelnego kierownictwa przedsiębiorstw działających w Polsce... 53 Renata Biadacz, Analiza ryzyka jako element kontroli zarządczej w jednostkach samorządu terytorialnego... 70 Agnieszka Bieńkowska, Zygmunt Kral, Anna Zabłocka-Kluczka, Pomiar dokonań organizacji w controllingu procesowym... 81 Leszek Borowiec, Szacowanie kosztu netto usługi powszechnej na wybranym przykładzie... 91 Agnieszka Burczyc-Witczak, Cele i zakres kontroli zarządczej na podstawie Ustawy o finansach publicznych z dnia 27 sierpnia 2009 roku... 102 Jolanta Chluska, Rozliczenia międzyokresowe kosztów i przychodów w rachunkowości samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej... 111 Adam Chmielewski, Implementacja budżetowania zadaniowego na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego... 120 Anna Maria Chojnacka-Komorowska, Wykorzystanie systemów Business Intelligence w controllingu finansowym... 130 Justyna Dyduch, Wykorzystanie dynamicznego kosztu jednostkowego w ocenie efektywności projektów ekologicznych... 140 Joanna Dynowska, Plany wdrożenia controllingu w przedsiębiorstwach w świetle badań ankietowych... 151 Wojciech Fliegner, Technologia Business Intelligence jako środowisko kontroli zarządczej procesów biznesowych... 161 Monika Foremna-Pilarska, Modyfikacja rachunku kosztów rzeczywistych na potrzeby budżetowania operacyjnego w przedsiębiorstwie produkcyjnym... 171 Anna Glińska, Metody ograniczania ryzyka operacyjnego w zakładach pracy chronionej... 181 Renata Gmińska, Nowe koncepcje zarządzania a rachunek kosztów... 193

6 Spis treści Katarzyna Goldmann, Barbara Bernasińska, Wdrożenie rachunku kosztu działań w Pomorskiej Spółdzielni Mieszkaniowej... 203 Beata Gostomczyk, Time Driven Activity Based Costing przykład zastosowania... 217 Elżbieta Jaworska, Orientacja systemów kontroli zarządczej na społeczną odpowiedzialność przedsiębiorstwa... 226 Beata Juralewicz, Wybrane elementy rachunku odpowiedzialności w przedsiębiorstwach regionalnej komunikacji samochodowej... 239 Zdzisław Kes, Wybrane zagadnienia kontroli budżetowej... 249 Magdalena Kludacz, Zasady rachunku kosztów niemieckich szpitali na potrzeby wyceny świadczeń zdrowotnych... 258 Konrad Kochański, Koncepcja budżetowania projektu na przykładzie przedsiębiorstwa budowlanego... 268 Krzysztof Konstantyn, Koncepcja wprowadzenia rachunku odpowiedzialności do przedsiębiorstw produkujących konstrukcje budowlane... 280 Zbigniew Korzeb, Koncepcja RAPM (Risk Adjusted Performance Measure) jako zintegrowany model zarządzania ryzykiem i efektywnością w banku komercyjnym... 294 Mariola Kotłowska, Zmiana sprzedawcy energii elektrycznej jako sposób redukcji kosztów przedsiębiorstwa... 304 Marcin Kowalewski, Zarządzanie dokonaniami według koncepcji beyond budgeting... 314 Alina Kozarkiewicz, Model biznesu a system rachunkowości zarządczej w przedsiębiorstwie... 323 Paweł Kużdowicz, Rozliczanie świadczeń wzajemnych a rachunek nośników w przedsiębiorstwie... 332 Mariusz Lisowski, Rachunek kosztów działań w efektywnym zarządzaniu bankiem... 343 Sebastian Lotz, Wymiar zarządczy rachunku kosztów docelowych... 354 Monika Łada, Modelowanie docelowych osiągnięć organizacji... 365 Sylwia Łęgowik-Świącik, Instrumentalna rola kontroli zarządczej w sektorze finansów publicznych... 373 Iwona Majchrzak, Budżetowanie jako narzędzie zarządzania kosztami ochrony środowiska... 383 Jarosław Mielcarek, Próba rekonstrukcji podstaw teoretycznych rachunku kosztów docelowych... 394 Ewelina Młodzik, Zarządzanie ryzykiem w jednostkach samorządu terytorialnego na przykładzie Urzędu Miejskiego w Chojnicach... 406 Daria Moskwa-Bęczkowska, Rachunek kosztów publicznych szkół wyższych w Polsce w świetle reformy szkolnictwa wyższego... 416 Edward Nowak, Pomiar dokonań przedsiębiorstwa jako zadanie rachunkowości... 427

Spis treści 7 Marta Nowak, Praca w controllingu a przybierane role grupowe. Analiza wyników badań empirycznych... 438 Agnieszka Nóżka, Zarządzanie projektami inwestycyjnymi realizowanymi zgodnie z warunkami kontraktowymi FIDIC... 449 Piotr Oleksyk, Wybrane aspekty pomiaru efektywności przedsięwzięć publiczno-prywatnych... 459 Marek Ossowski, Budżetowanie kosztów udziału w targach... 468 Marzena Remlein, Konsolidacja środków pieniężnych jako instrument zarządzania przepływami pieniężnymi w grupie kapitałowej... 478 Sabina Rokita, Wybrane problemy planowania i kontroli kosztów projektów badawczo-rozwojowych w przedsiębiorstwach... 487 Ewa Różańska, Potencjał informacyjny rachunku kosztów w zarządzaniu projektami innowacyjnymi... 497 Bogna Sawicka, Kalkulacja kosztów studiów niestacjonarnych na uczelniach publicznych... 507 Anna Surowiec, Rachunek kosztów docelowych w zarządzaniu łańcuchem dostaw... 517 Elżbieta Izabela Szczepankiewicz, Systemy kontroli zarządczej w jednostkach sektora finansów publicznych a systemy zarządzania w instytucjach sektora finansowego podobieństwa i różnice... 526 Marta Targowicz, Rachunek kosztów działań jako podstawa wyjściowa modelu rachunku kosztów promocji... 537 Piotr Urbanek, Ewa Walińska, Wynik finansowy jako miernik dokonań uczelni publicznej... 546 Iwona Wasiak, Grażyna Karmowska, Elementy systemu kontroli zarządczej i controllingu finansowego w procesie zarządzania przedsiębiorstwem... 556 Beata Zaleska, Ocena wykorzystywania informacji o kosztach w szpitalach prowadzonych w formie SPZOZ i w formie spółki z o.o.... 566 Summaries Dorota Adamek-Hyska, The basic scope of management control over investment projects carried out under the public-private partnership scheme... 21 Anna Balicka, Coopetition of public higher education... 33 Aleksandra Banaszkiewicz, Ewa Makowska, Selected tools of lean manufacturing in theory and practice... 42 Kinga Bauer, Decision calculus of bankruptcy proceedings costs... 52 Piotr Bednarek, Management control systems and their importance from the perspective of top management of companies operating in Poland... 69 Renata Biadacz, Risk analysis as part of the management control of local government units... 80

8 Spis treści Agnieszka Bieńkowska, Zygmunt Kral, Anna Zabłocka-Kluczka, Measurement of the organization performance in process oriented controlling. 90 Leszek Borowiec, Estimating the net cost of the universal service on the chosen example... 101 Agnieszka Burczyc-Witczak, Objectives and scope of management control based on the Public Finance Act of 27 August 2009... 110 Jolanta Chluska, Deferred income, charges and accruals in the IPHCU accountancy... 119 Adam Chmielewski, Implementation of performance budgeting at the faculty of Management of Warsaw University... 129 Anna Maria Chojnacka-Komorowska, Use of Business Intelligence systems in financial controlling... 139 Justyna Dyduch, The use of dynamic generation cost in the assessment of effectiveness of environmental investment projects... 150 Joanna Dynowska, Plans of controlling implementation as revealed by questionnaire surveys... 160 Wojciech Fliegner, Business Intelligence Technology as an environment for management control of business processes... 170 Monika Foremna-Pilarska, Modification of the real cost statement for the needs of operational budgeting in a production company... 180 Anna Glińska, Methods of reducing operational risk in sheltered workshops. 192 Renata Gmińska, New concepts of management and cost accounting... 202 Katarzyna Goldmann, Barbara Bernasińska, Implementation of activity based costing in the Pomorska Spółdzielnia Mieszkaniowa... 216 Beata Gostomczyk, Time-Driven Activity-Based Costing application example... 225 Elżbieta Jaworska, Management control systems oriented to corporate social responsibility... 238 Beata Juralewicz, Chosen elements of responsibility accounting in regional car companies... 248 Zdzisław Kes, Selected aspects of budgetary control... 257 Magdalena Kludacz, The principles of cost accounting in German hospitals for the valuation of medical services... 267 Konrad Kochański, The concept of project budgeting on the example of construction company... 279 Krzysztof Konstantyn, The conception of introduction of responsibility accounting to building construction production enterprises... 293 Zbigniew Korzeb, The concept of RAPM (Risk Adjusted Performance Measure) as an integrated model of risk and performance management in a commercial bank... 303 Mariola Kotłowska, Changing electricity suppliers as a way to reduce the costs of a company... 313

Spis treści 9 Marcin Kowalewski, Performance management of beyond budgeting... 322 Alina Kozarkiewicz, Business model and management accounting system of an enterprise... 331 Paweł Kużdowicz, Settlement of mutual benefits and object accounting in an enterprise... 342 Mariusz Lisowski, Activity based costing in the effective management of the bank... 353 Sebastian Lotz, Managerial dimension of target costing... 364 Monika Łada, Organization target performance modelling... 372 Sylwia Łęgowik-Świącik, Instrumental role of management control in public finance area... 382 Iwona Majchrzak, Budgeting as a tool of environment protection costs management... 393 Jarosław Mielcarek, An attempt to reconstruct target costing theoretical foundations... 405 Ewelina Młodzik, Risk management in local government units on the example of the city hall in Chojnice... 415 Daria Moskwa-Bęczkowska, Cost accounting of public universities in Poland in the light of the reform of higher education... 426 Edward Nowak, Performance evaluation as an aspect of accounting... 437 Marta Nowak, Work in controlling and undertaken group roles. Analysis of empirical study... 448 Agnieszka Nóżka, Management of investment projects carried out in accordance with FIDIC conditions of contract... 458 Piotr Oleksyk, Selected aspects of measurement of public-private partnership projects efficiency... 467 Marek Ossowski, Budgeting of participation costs in fairs... 477 Marzena Remlein, Cash pooling as a management instrument of cash flows in capital group... 486 Sabina Rokita, Selected problems of planning and costs of research and development projects controlling in enterprises... 496 Ewa Różańska, Information potential of cost accounting in innovative projects management... 506 Bogna Sawicka, Costs calculation of non stationary studies at public universities... 516 Anna Surowiec, Target costing for supply chain management... 525 Elżbieta Izabela Szczepankiewicz, Management control systems in public finances sector entities and management systems in institutions of financial sector similarities and differences... 536 Marta Targowicz, Activity based costing as a base of the model of the promotion costing... 545

10 Spis treści Piotr Urbanek, Ewa Walińska, Financial result as a measure of public university performance... 555 Iwona Wasiak, Grażyna Karmowska, Components of management control and financial control systems in the enterprise management process... 565 Beata Zaleska, Evaluation of the use of information system about costs in hospitals run in the form of Independent Public Healthcare Centres and of liability company... 574

PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr 289 2013 Systemy rachunku kosztów i kontroli zarządczej ISSN 1899-3192 Anna Maria Chojnacka-Komorowska Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu WYKORZYSTANIE SYSTEMÓW BUSINESS INTELLIGENCE W CONTROLLINGU FINANSOWYM Streszczenie: Napływ informacji zarówno z przedsiębiorstwa, jak i z jego otoczenia powoduje konieczność gromadzenia, przetwarzania i analizowania coraz większej ilości danych. Od wniosków z nich wynikających i podjętych decyzji zależy dalsze funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstwa. Tradycyjne przetwarzanie takich ilości danych stało się niemożliwe, dlatego przedsiębiorstwa coraz częściej decydują się na wdrożenie systemów Business Intelligence. Takie narzędzia, jak: hurtownie danych, OLAP czy data mining, wspomagają funkcjonowanie controllingu finansowego i dostarczają informacji na potrzeby zarządzania. Słowa kluczowe: controlling finansowy, Business Intelligence, OLAP, data mining. 1. Wstęp Dynamiczny rozwój społeczeństwa w oparciu o coraz szybciej rozwijające się technologie informatyczne, będące odpowiedzią na coraz większe zapotrzebowanie na informacje, sprawił, iż niezbędne staje się nie tylko zdobycie informacji, ale również możliwość jej przetworzenia oraz pozyskania z niej wiedzy. Zasoby te i umiejętności ich wykorzystania decydują bowiem o powodzeniu i dalszym rozwoju przedsiębiorstwa na rynku [Nycz 2012, s. 7]. Odpowiedzią na te potrzeby jest coraz powszechniejsze wdrażanie zaawansowanych rozwiązań technologicznych umożliwiających pozyskanie informacji o charakterze finansowym niezbędnych w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Jednostką organizacyjną mającą za zadanie dostarczanie odpowiednio przetworzonej i przygotowanej do podejmowania decyzji informacji jest dział controllingu finansowego, który powinien gromadzić informacje w oparciu o następujące kryteria [Czermiński 2002, s. 14-15]: a) porównanie kosztu informacji z korzyściami, jakie dzięki niej można uzyskać, b) maksymalizację użyteczności zebranej informacji. Należy więc zastanowić się nad celowością ciągłego i dalszego gromadzenia wszelkich informacji, czy nie lepiej jest skupić się na informacjach, które pomagają podejmować optymalne z punktu widzenia przedsiębiorstwa decyzje. Właści-

Wykorzystanie systemów Business Intelligence w controllingu finansowym 131 we zdefiniowanie, zaprojektowanie i wdrożenie systemu controllingu finansowego w przedsiębiorstwie wymaga przeanalizowania i zrozumienia zasad funkcjonowania całego przedsiębiorstwa, ale równocześnie wymaga wykorzystania nowoczesnych narzędzi wspomagających zbieranie danych, ich przetwarzanie, analizowanie, a nawet podejmowanie decyzji. Odpowiednie zorganizowanie controllingu finansowego w oparciu o nowoczesne rozwiązania technologiczne pozwala na minimalizację luki informacyjnej 1 i stwarza możliwość podejmowania decyzji w oparciu o najaktualniejsze dane. Na podstawie przedstawionych powyżej treści można zdefiniować główny cel niniejszego artykułu, którym jest zaprezentowanie możliwości zastosowania rozwiązań typu Business Intelligence w controllingu finansowym przedsiębiorstwa dla lepszego wykorzystania informacji zgromadzonych w przedsiębiorstwie na potrzeby zarządzania. 2. Znaczenie Business Intelligence dla sprawnego funkcjonowania controllingu finansowego w przedsiębiorstwie Coraz częściej zauważanym problemem związanym z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa jest nie brak informacji, lecz wręcz jej nadmiar. W takiej sytuacji zarząd przedsiębiorstwa nie jest w stanie wybrać informacji najistotniejszych dla podejmowania strategicznych czy też operacyjnych decyzji, nie może też przeciwdziałać niekorzystnym zjawiskom. Kolejnym problemem związanym z pozyskiwaniem informacji niezbędnych do podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie jest ich rozproszenie związane z wykorzystywaniem przez przedsiębiorstwo wielu różnych systemów wyprodukowanych przez różnych producentów, a co za tym idzie niekompatybilność będąca wynikiem funkcjonujących w przedsiębiorstwie wielu niewspółpracujących z sobą systemów. Aby więc zarówno efektywnie, jak i długookresowo wspierać procesy zarządzania przedsiębiorstwem poprzez dostarczanie informacji o charakterze finansowym, niezbędne staje się wykorzystanie najnowocześniejszych technologii informacyjnych, które nie tylko uwzględniają aktualne modele prowadzenia przez przedsiębiorstwo działalności, ale równocześnie będą przewidywać kierunki jego rozwoju. Rozwiązaniem takim jest wdrożenie w przedsiębiorstwie systemu Business Intelligence 2 [Smok (red.) 2010, s. 76], który pozwoli na szybsze uzyskanie rzetelniejszej oraz automatycznej informacji. Może również przynieść korzyści, takie jak: 1 Luka informacyjna jest to rozbieżność pomiędzy informacją doskonałą a informacją rzeczywiście posiadaną [Czermiński 2002, s. 15]. 2 Business Intelligence jest szeroką kategorią obejmującą technologie, aplikacje oraz procesy odpowiedzialne za zbieranie, przechowywanie, dostęp do danych, analizę, które są pomocne w procesie podejmowania decyzji [Wixom, Watson 2010, s. 13-28]. Głównym celem funkcjonowania rozwiązań BI jest zaopatrywanie organizacji w inteligencję, która powinna służyć tworzeniu przewagi konkurencyjnej [Olszak 2011, s. 285].

132 Anna Maria Chojnacka-Komorowska a) zmniejszenie kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa poprzez zmniejszenie zatrudnienia (automatyczne raporty, mniej błędów); b) poprawa jakości uzyskiwanych raportów poprzez zmniejszenie liczby błędów, wielowymiarowa analiza i lepsze narzędzia prezentacji osiągniętych wyników, c) skrócony czas sporządzenia raportu, a więc zmniejszenie luki informacyjnej, a co za tym idzie wcześniejsze uzyskiwanie wiedzy o zdarzeniach biznesowych i możliwość szybszego reagowania. Jednakże wdrożenie Business Intelligence ma nie tylko zalety, ale również wady, których analiza powinna być podstawą podjęcia decyzji o wdrożeniu tych narzędzi. Zestawienie wad i zalet zawiera tabela 1. Tabela 1. Zalety i wady wykorzystania systemów Business Intelligence w controllingu finansowym ZALETY 1. Skrócenie czasu niezbędnego do wykonania analiz, a dzięki temu podejmowanie decyzji w oparciu o aktualne informacje. 2. Łatwe i szybkie tworzenie raportów, zarówno tych zdefiniowanych, jak i definiowanych ad hoc. 3. Możliwość uzyskiwania kompleksowych informacji zagregowanych z różnych systemów funkcjonujących w przedsiębiorstwie. 4. Możliwość analitycznego podejścia do uzyskiwanych informacji i ich wnikliwa interpretacja poprzez wydobywanie informacji ukrytych. 5. Pomoc w identyfikacji punktów krytycznych funkcjonowania przedsiębiorstwa. Źródło: opracowanie własne na podstawie [Kwasek, Zarządzanie...]. WADY 1. Wysokie koszty szkolenia działu controllingu z zakresu obsługi i możliwości wykorzystania systemu dla celów podejmowania decyzji. 2. Niezbędne wysokie kwalifikacje kadry controllingowej z zakresu technik analitycznych i interpretacji danych. 3. Długie i stosunkowo kosztowne wdrożenie oraz wysokie wymagania sprzętowe i programowe. Jak można zauważyć, istnieje wiele korzyści związanych z wykorzystaniem systemów BI w odniesieniu do poprawy sprawności oraz wiarygodności uzyskiwanych informacji na potrzeby zarządzania, a także znacznego skrócenia czasu niezbędnego do ich przygotowania, co sprzyja ich aktualności. Natomiast po stronie wad odnaleźć można wysokie koszty związane zarówno z technicznym aspektem uruchomienia takiego systemu, jak i z kadrowym szkoleniem pracowników, które niezbędne jest do skutecznego i efektywnego wykorzystywania takich rozwiązań. W praktyce tylko duże przedsiębiorstwa o stabilnej sytuacji finansowej decydują się na wdrożenie i wykorzystywanie możliwości, jakie dają systemy Business Intelligence. Podsumowując temat wykorzystania narzędzi Business Intelligence w controllingu finansowym przedsiębiorstwa, warto zauważyć, iż kierownicy i kadra zarządzająca potrzebują coraz częściej nie tylko raportów bazujących na danych historycznych, uzyskiwanych z systemów ewidencyjnych funkcjonujących w przedsiębiorstwie, ale

Wykorzystanie systemów Business Intelligence w controllingu finansowym 133 również prognoz na przyszłość. BI z jednej strony pozwala uzyskać raporty dotyczące danych i procesów zachodzących w przeszłości, z drugiej zaś w szybki i elastyczny sposób zaplanować i monitorować realizację zadań w przyszłości. 3. Narzędzia Business Intelligence wykorzystywane w controllingu finansowym Celem funkcjonowania BI w przedsiębiorstwie jest wygenerowanie jak najlepszych informacji umożliwiających podejmowanie decyzji zarządczych. Możliwe jest to do osiągnięcia poprzez stosowanie różnych narzędzi, których struktura wykorzystania została przedstawiona na rysunku 1. Data mining OLAP Hurtownie danych Rys. 1. Piramida narządzi analitycznych występujących w systemach BI Źródło: [Olszak 2011, s. 349]. W dalszej części niniejszego opracowania narzędzia te zostaną scharakteryzowane pod kątem możliwości ich wykorzystania w controllingu finansowym przedsiębiorstwa. 3.1. Możliwości wykorzystania hurtowni danych w controllingu finansowym Sprawne zarządzanie przedsiębiorstwem wymaga szybkiego dostępu do wszystkich danych zgromadzonych w systemach informatycznych. W większości przedsiębiorstw dane od dawna przechowywane są już w postaci elektronicznej. Problemem pozostaje jednakże wykorzystanie ich do celów sprawnego funkcjonowania controllingu finansowego w przedsiębiorstwie. Dane te bowiem zgromadzone są w różnych podsystemach czy odrębnych systemach informatycznych funkcjonujących w przedsiębiorstwie, a ich szybka integracja jest niemożliwa [Inmon 2005, s. 11-15]. Kolejnym problemem związanym z możliwościami analizy zebranych danych jest przechowywanie przez funkcjonujące w przedsiębiorstwach systemy operacyjne tylko danych bieżących, podczas gdy do rzetelnych i przydatnych analiz niezbędne jest również podejście historyczne. Wszystkie te komplikacje powodują, że analiza

134 Anna Maria Chojnacka-Komorowska danych i wyciąganie odpowiednich wniosków przez dział controllingu finansowego jest bardzo pracochłonne i przynosi niewspółmierne efekty. Przedstawione problemy można rozwiązać, wdrażając w przedsiębiorstwie hurtownie danych, które umożliwiają przechowywanie i scalanie danych pochodzących z różnych źródeł. Wykorzystanie hurtowni danych przez system controllingu finansowego daje wiele korzyści, wśród których za R. Sierockim [2006] można wymienić: a) wielowymiarową intuicyjną orientację struktur baz danych hurtowni danych, dzięki której zwiększa się dostępność do danych dla przeciętnego użytkownika oraz zmniejsza pracochłonność przygotowywania zapytań; b) oszczędność czasu użytkowników dzięki zastosowaniu preagregacji systemy komputerowe nie muszą wielokrotnie wykonywać tych samych obliczeń, a raporty generowane są zdecydowanie szybciej; c) odciążenie środowiska systemu ERP źródłem danych do sporządzania raportów jest hurtownia danych, a nie system ERP, który dzięki temu ma większy poziom dostępności dla działań ewidencyjno-operacyjnych; d) wzrost poziomu bezpieczeństwa danych, dzięki centralizacji danych w jednej spójnej bazie hurtowni danych. Podsumowując można stwierdzić, iż wprowadzenie w przedsiębiorstwach rozwiązań opartych na hurtowniach danych może zmniejszyć w znaczny sposób lukę informacyjną. Dział controlingu finansowego jest bowiem w stanie w znacznie krótszym czasie dostarczyć kadrze zarządzającej analizy potrzebne do podejmowania decyzji. Jak pisze M. Jarke [Jarke i in. 2003, s. 15], hurtownia danych to zestaw narzędzi, a jej podstawowym celem jest dostarczenie właściwych informacji, właściwym kosztem, we właściwym czasie i miejscu, by na ich podstawie móc podejmować właściwe decyzje. 3.2. Interaktywne przetwarzanie analityczne (OLAP) w controllingu finansowym Kolejnym narzędziem Business Intelligence, mogącym znaleźć zastosowanie w controllingu finansowym, jest technologia OLAP (On-Line Analytical Processing), która pozwala na podejmowanie decyzji dzięki możliwości zadawania pytań, wykorzystania wielowymiarowej analizy danych, zwiększenia szybkości uzyskiwania odpowiedzi czy też przejrzystości prezentowanych wyników np. w postaci tabel czy wykresów [Smok (red.) 2010, s. 79]. Technologia OLAP jest szczególnie istotna dla sprawnego funkcjonowania controllingu finansowego, gdyż pozwala na szybkie wykonywanie wielu raportów i analiz dotyczących funkcjonowania przedsiębiorstwa, dokonywania porównań oraz wyznaczania trendów czy tendencji rozwojowych. Technologia ta, jak podaje B. Smok [(red.) 2010, s. 80], pozwala na dokonywanie dowolnych wielowymiarowych analiz wspomagających zarządzanie przedsiębiorstwem, a wymagających agregacji danych pochodzących z różnych systemów funkcjonujących w przedsię-

Wykorzystanie systemów Business Intelligence w controllingu finansowym 135 biorstwie. Gromadzenie informacji na potrzeby controllingu finansowego odbywa na poziomie danych źródłowych generowanych w przedsiębiorstwie. Jest to najniższa z warstw funkcjonowania wielowymiarowej analizy danych OLAP. Danymi źródłowymi w przypadku pozyskiwania źródeł dla controllingu finansowego mogą być: a) bazy systemów ERP, a w szczególności system rachunkowości, system zarządzania kadrami, środków trwałych, CRM czy inne systemy funkcjonujące w przedsiębiorstwie, b) arkusze kalkulacyjne zwierające zebrane dane z innych obszarów funkcjonowania przedsiębiorstwa, c) źródła internetowe będące np. podstawą do gromadzenia danych o kursach walut, d) inne źródła: dane z otoczenia gospodarczego, informacje od kontrahentów, źródła statystyczne zawierające informacje branżowe. Na podstawie zgromadzonych informacji możliwe jest przeprowadzenie wielowymiarowej analizy w różnych punktów widzenia tego samego problemu. Przykładowe zastosowanie technologii OLAP w controllingu finansowym przedstawia tabela 2. Tabela 2. Przykładowe zastosowania OLAP w controllingu finansowym w przedsiębiorstwie Zagadnienie Budżetowanie kosztów i kontrola wykonania Analiza płynności finansowej przedsiębiorstwa Analiza wskaźnikowa działalności przedsiębiorstwa Analiza struktury i dynamiki bilansu oraz rachunku wyników Budżetowanie sprzedaży Rachunek kosztów i marży Źródło: [Sierocki 2007]. Zakres wspomagania a) kontrola odchyleń realizacji kosztów od wielkości planowanych, b) identyfikacja przyczynowa, c) symulacja zmiany osiągniętego wyniku po zmianach poszczególnych pozycji budżetowych, a) przegląd historii bilansu środków pieniężnych, b) identyfikacja przyszłych zagrożeń płynności finansowej, c) identyfikacja obszarów intensyfikacji działań zaradczych, d) planowanie inwestycji, a) analiza historii kształtowania się poszczególnych wskaźników finansowych oceny działalności, b) identyfikacja przyczyn negatywnych zmian wartości wskaźników, c) symulacja wpływu zmiany wartości pozycji bilansu lub rachunku wyników na kształtowanie się wskaźników, identyfikacja niekorzystnych trendów zmiany struktury i dynamiki aktywów i pasywów oraz kosztów, przychodów i wyników, wspomaganie sporządzania budżetu sprzedaży, porównanie różnych metod kalkulacji kosztów (np. tradycyjnych z ABC) i ich wpływu na takie wielkości, jak np.: koszt jednostkowy wytworzenia wyrobów lub półfabrykatów, marża na wyrobach.

136 Anna Maria Chojnacka-Komorowska Niewątpliwą zaletą wykorzystania rozwiązań typu OLAP do zwiększenia sprawności i efektywności funkcjonowania controllingu finansowego w przedsiębiorstwie jest łatwy sposób prezentacji uzyskanych informacji. Ma to związek z wysoką elastycznością graficzną interfejsu użytkownika. Kolejną zaletą zastosowania technologii OLAP w controllingu finansowym jest wielowymiarowe podejście w reprezentacji informacji. Dzięki temu tworzone modele analityczne zyskują na przejrzystości i intuicyjności, co w bezpośredni sposób wpływa na efektywność procesu podejmowania decyzji. 3.3. Eksploracja danych (data mining) 3 jako narzędzie controllingu finansowego Eksploracja danych (data mining) nie jest jeszcze zbyt popularna i rzadko jest stosowana w przedsiębiorstwach w Polsce. Funkcjonowanie tych metod ściśle wiąże się z rozwojem wielu różnych dziedzin, jak: informatyka, statystyka, ekonometria, matematyczne techniki rozwiązywania problemów, teoria i narzędzia wnioskowania w warunkach niepewności [Lasek 2007, s. 5-10]. Wykorzystanie tych nauk pozwala na tworzenie wiedzy poprzez znajdowanie zależności, tworzenie modeli czy też wytyczanie trendów. Skuteczność funkcjonowania systemów controllingu finansowego w przedsiębiorstwie może zostać zdefiniowana przez zdolność do szybkiej analizy serii danych oraz przez zdolność do wykrywania przyczyn odchyleń od planowanych czy postulowanych wartości. Im szybciej zatem zostaną zanalizowane dane i wyciągnięte wnioski, tym skuteczniejsze mogą być działania podejmowane przez dział controllingu finansowego, dzięki temu może zostać zwiększona skuteczność zarządzania przedsiębiorstwem. Narzędziem skutecznie pomagającym w rozwiązywaniu tego typu problemów w przypadku dużej liczby danych jest właśnie data mining, czyli eksploracja danych. Jednakże, by uzyskane informacje były przydatne ekonomicznie i biznesowo i mogły być podstawą podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie, niezbędne jest przeprowadzenie właściwie zorganizowanego procesu wykorzystania tego narzędzia w przedsiębiorstwie. Tabela 3 przedstawia przegląd zastosowań eksploracji danych (często też z wykorzystaniem innych narządzi) w sprawnym i efektywnym funkcjonowaniu controllingu finansowego w przedsiębiorstwie. Podsumowując, warto jeszcze kompleksowo przeanalizować wszystkie zalety wykorzystania narzędzia w postaci data mining w controllingu finansowym w przedsiębiorstwie. Oprócz zalet o charakterze typowo technicznym warto zwrócić uwagę również na korzyści ekonomiczne. Lista korzyści może przedstawiać się w następujący sposób: a) prostota obsługi umożliwia kadrze działu controllingu finansowego definiowanie oczekiwanych przez zarząd analiz i raportów, 3 Data mining rozumiane jest jako proces mający na celu zidentyfikowanie i wydobycie niezliczonej ilości modeli zwanych wiedzą. Następuje to z wykorzystaniem wszelkich możliwych metod, przetwarzaniem wstępnym, modelowaniem, przekształcaniem bazy faktów w celu oceny wyników wyszukiwanych danych [Grabara 2004, s. 119].

Wykorzystanie systemów Business Intelligence w controllingu finansowym 137 Tabela 3. Przegląd wybranych zastosowań eksploracji danych w controllingu finansowym przedsiębiorstwa Nazwa Opis Narzędzia Wykrywanie zagrożeń i przewidywanie bankructw Wyszukiwanie nadużyć Modelowanie ryzyka Budżetowanie sprzedaży wykorzystanie danych finansowych zebranych w systemie do budowania systemu wczesnego ostrzegania w kontekście zagrożenia przedsiębiorstwa upadłością określenie wzorców zachowań przestępczych i na tej odstawie monitorowanie bieżącej działalności przedsiębiorstwa pod kątem prób nadużyć analizowanie ryzyka finansowego dla usług, dla których płatności rozłożone są w czasie. Przykładem stosowania tego rozwiązania może być analiza zdolności kredytowych wykorzystanie danych historycznych w zakresie sprzedaży do prognozowania planowanych przychodów z uwzględnieniem również podejścia sezonowości na określone produkty Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Surma 2009, s. 89-91]. eksploracja danych eksploracja danych OLAP eksploracja danych OLAP eksploracja danych b) współpraca i wykorzystywanie danych z systemów informatycznych przedsiębiorstwa, dzięki czemu możliwe jest szybkie i bezbłędne przeprowadzanie analiz, c) dostosowanie narzędzia do konkretnych potrzeb danego użytkownika, d) tworzenie analiz, które automatycznie będą przeprowadzone w określonym czasie, e) duże możliwości graficznej prezentacji uzyskanych wyników. Wykorzystując eksplorację danych, należy pamiętać, iż metoda ta wymaga dogłębnego zrozumienia, by w rzetelny i prawidłowy sposób odczytać wygenerowane wyniki. Są one bowiem ściśle zależne od wprowadzonych danych wejściowych, a przez to niezbędna jest ich krytyczna interpretacja [Lasek 2002, s. 7]. Stosowanie tej metody wymaga dogłębnej i rzetelnej wiedzy controllera na temat przedsiębiorstwa, często popartej intuicją i szerokim doświadczeniem zawodowym, a prezentowane wyniki uzyskane dzięki tej metodzie powinny być formułowane jako domniemania, a nie kategoryczne stwierdzenia i powinny służyć kadrze zarządzającej raczej jako głos w dyskusji poparty dogłębną analizą danych niż jako bezkrytycznie przyjmowane rozwiązanie istniejących w przedsiębiorstwie problemów. 4. Zakończenie Jak można zauważyć na podstawie treści przedstawionych w niniejszym artykule, istnieje wiele możliwości technologicznych wspomagania pracy działu controllingu finansowego w zakresie sporządzania raportów oraz analiz oraz sprawowania funkcji planowania, sterowania i kontroli w przedsiębiorstwie. Przed przystąpieniem

138 Anna Maria Chojnacka-Komorowska do wdrożenia niezbędne jest zatem podjęcie działań mających na celu ocenę efektywności związanej z wdrożeniem konkretnych narzędzi typu Business Intelligence oraz analizę możliwości finansowych przedsiębiorstwa. Należy przy tym pamiętać, iż ocena projektu powinna przede wszystkim dać odpowiedź na pytanie, czy warto w dany projekt inwestować i czy wykorzystanie go w controllingu finansowym przyczyni się do wzrostu efektywności funkcjonowania przedsiębiorstwa. Literatura Czermiński J., Systemy wspomagania decyzji w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Dom Organizatora, Toruń 2002. Grabara I., Efektywne techniki wspomagające proces zdobywania wiedzy, [w:] Koncepcje i narzędzia zarządzania wiedzą, red. E. Niedzielska, K. Perechuda, Wyd. AE, Wrocław 2004. Inmon W., Building the Data Warehouse Fiurth Edition, Willey Edition, Indianapolis 2005. Jarke M., Lenzerini M., Vasiliou Y., Vassiliadis P., Hurtownie danych. Podstawy organizacji i funkcjonowania, WSiP, Warszawa 2003. Kwasek A., Zarządzanie wiedzą w organizacji: Business Intelligence, http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/?p=&strona=biul_kwas14&nr=14 (21.12.2012). Lasek M., Data Mining. Zastosowanie w analizach i ocenach klientów banków, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 2002. Lasek M., Metody Data Mining w analizowaniu i prognozowaniu kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw. Zastosowania SAS Enterprise Miner, Difin, Warszawa 2007. Nycz M., Hurtownie danych i Business Intelligence w organizacji, Wyd. UE, Wrocław 2012. Olszak C., Przegląd i ocena wybranych modeli dojrzałości Business Intelligence, [w:] Informatyka Ekonomiczna. Business Informatics, red. J. Korczak, H. Dudycz, Wyd. UE, Wrocław 2011. Sierocki R., OPAL jako efektywna technologia przetwarzania danych analitycznych, Controlling i Rachunkowość Zarządcza nr 1, 2007. Sierocki R., Wykorzystanie hurtowni danych w controllingu, Controlling i Rachunkowość Zarządcza nr 11, 2006. Smok B. (red.), Business Intelligence w zarządzaniu, UE, Wrocław 2010. Surma J., Business Intelligence. Systemy wspomagania decyzji biznesowych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009. Śmiałkowska B., Metoda dopasowania hurtowni danych do zmiennych potrzeb informacyjnych przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Uczelniane Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego, Szczecin 2009. Wixom B., Watson H., The BI Based Organization, International Journal of Business Intelligence Research nr 1, 2010.

Wykorzystanie systemów Business Intelligence w controllingu finansowym 139 USE OF BUSINESS INTELLIGENCE SYSTEMS IN FINANCIAL CONTROLLING Summary: The information inflow, both from within and from the environment of the company necessitates collecting, processing and analysing of steadily growing data. The enterprise further development and operation depend on data dependent reasoning and decision making. It seems that conventional approach towards data processing and analysis does not function any more. Therefore businesses implement Business Intelligence systems. Using such instruments as data warehouses, OLAP as well as data mining technologies, these systems support financial controlling and yield information necessary for management of a company. Keywords: financial controlling, Business Intelligence, OLAP, data mining.