Tadeusz Wawrzyński AKTA ODDZIAŁÓW KAWALERII I ARTYLERII 1918 1939 1. Sprawy organizacyjne Formowanie pułków kawalerii Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej odbywało się w latach 1918 1922 i było procesem długim oraz dość skomplikowanym 1. Pierwsze pułki kawalerii (1 i 2 pułk szwoleżerów, 1 12 pułki ułanów) tworzyły się na terenie b. Królestwa Polskiego i Małopolski w miesiącach listopad-grudzień 1918 roku, zaś 13 pułk ułanów powstał w grudniu 1918 roku na terenie Wilna. Pułki ułanów o numeracji 15 18 formowane były na terenie Wielkopolski w roku 1919 2. Również w roku 1919 powstały: 14 pułk ułanów (na terenie Odessy) i 5 pułk strzelców konnych (początkowo jako 5 pułk dragonów). W roku 1920 utworzono 3 pułk szwoleżerów (początkowo jako 201 pułk szwoleżerów), 19 pułk ułanów (z jazdy ochotniczej mjra Jaworskiego), 20 pułk ułanów (początkowo jako 108 pułk ułanów), 21 pułk ułanów (początkowo jako 11 pułk konnych strzelców granicznych), 22 pułk ułanów (z połączenia 209 i 212 pułku ułanów), 24 pułk ułanów (początkowo jako 214 pułk ułanów), 25 pułk ułanów (początkowo jako 115 pułk ułanów wielkopolskich), 26 pułk ułanów (początkowo jako 215 pułk jazdy wielkopolskiej), 27 pułk ułanów (początkowe jako 203 pułk ułanów), 4 pułk strzelców 1 Sprawy organizacyjne opracowano głównie na podstawie następujących pozycji: Księga jazdy polskiej, Warszawa 1938; Zarysy historii wojennej pułków polskich, Warszawa 1929 1931. 2 Por. rozkaz Departamentu I MSWojsk. z 10.12.1919 roku (Przeprowadzenie zjednoczenia Armii Wielkopolskiej z armią krajową). CAW, Oddz. I Naczelnego Dowództwa WP, t. 35.
konnych, 7 pułk strzelców konnych (początkowo jako 5 pułk strzelców konnych) i 8 pułk strzelców konnych. W roku 1921 sformowano ostatecznie 1 pułk strzelców konnych, 2 pułk strzelców konnych, 6 pułk strzelców konnych (pułki te powstały z oddziałów, których organizację rozpoczęto we Francji i we Włoszech), 9 pułk strzelców konnych, 10 pułk strzelców konnych oraz 23 pułk ułanów (z połączenia Grodzieńskiego pułku ułanów i 211 pułku ułanów Nadniemeńskich). Wreszcie w roku 1922 utworzono 3 pułk strzelców konnych. Proces formowania pułków i dywizjonów artylerii był jeszcze dłuższy i odbywał się właściwie w ciągu całego dwudziestolecia międzywojennego. Najwcześniej, bo już w listopadzie 1918 roku, rozpoczęto tworzenie pułków artylerii polowej 3. Powstał wówczas 5 pułk artylerii polowej (początkowo 1 pułk artylerii polowej), 7 pułk artylerii polowej i 8 pułk artylerii polowej. Najwięcej pułków artylerii polowej utworzono w 1919 roku. Były to pułki o numeracji: 1 (poprzednio 12 pułk artylerii polowej), 2 (powstał z połączenia 7 i 10 pułku artylerii polowej), 3 (powstał z połączenia 2 i 9 pułku artylerii polowej), 4 (powstał z połączenia 3 i 11 pułku artylerii polowej), 6 (powitał z połączenia 1 i 2 pułku artylerii górskiej), 9, 10, 12 (powstał z utworzonego na terenie Francji 6 pułku artylerii polowej), 13 (powstał z utworzonego na terenie Francji 1 pułku artylerii polowej), 18 (utworzony na terenie Włoch) oraz 19. Również w roku 1919 powstały na terenie Wielkopolski trzy pułki artylerii polowej o późniejszej numeracji: 14 (początkowo 3 pułk artylerii polowej), 15 (początkowe 1 pułk artylerii polowej) i 17 (początkowo 2 pułk artylerii polowej) 4. W roku 1920 zostały utworzone: 16 pułk artylerii polowej, 20 pułk artylerii polowej (początkowo 2 pułk artylerii polowej litewsko-białoruskiej) i 23 pułk artylerii polowej (początkowo 214 ochotniczy wielkopolski pułk artylerii polowej), zaś w roku 1921 11 pułk artylerii polowej, 21 pułk artylerii polowej, 22 pułk artylerii polowej (z utworzonego we Francji 2 pułku artylerii polowej, noszącego od września 1919 roku nazwę 11 pułk artylerii polowej) oraz pułki o numeracji od 24 do 30. Kolejny 31 pułk artylerii lekkiej powstał w grudniu 1931 roku z pułku manewrowego artylerii przy 3 Nazwa pułk artylerii polowej została z dniem 31.12.1931 roku zmieniona na pułk artylerii lekkiej. Dz. Rozk. MSWojsk. nr 3, poz. 473 z 1931 roku. 4 Por. rozkaz Departamentu I MSWojsk. z 10.12.1919 roku. (Przeprowadzenie zjednoczenia armii wielkopolskiej z armią krajową). CAW, Oddział I Naczelnego Dowództwa WP, t. 35.
Centrum Wyszkolenia Artylerii. W tym samym czasie przemianowano dywizjon manewrowy artylerii przy Centrum Wyszkolenia Piechoty na 32 dywizjon artylerii lekkiej 5. Wreszcie w kwietniu 1933 roku został utworzony z 3 dywizjonu artylerii polowej (poprzednio 3 kompania artylerii pieszej) 33 dywizjon artylerii lekkiej 6. Formowanie dywizjonów artylerii konnej rozpoczęto w 1919 roku. Wówczas to powstały dywizjony o numeracji: 1, 2, 4 7. W maju 1920 roku utworzono 3 dywizjon artylerii konnej, zaś w lipca tegoż roku 9 dywizjon artylerii konnej (do czerwca 1921 roku nosił nazwę 8 dywizjon artylerii konnej) i 14 dywizjon artylerii konnej 7. W latach 1922 1924 sformowano 10, 11, 12 i 13 dywizjony artylerii konnej. W okresie od kwietnia do października 1921 roku istniał ponadto 1 pułk artylerii konnej 8. Pułki artylerii ciężkiej o numeracji 1, 3 8 i 10 utworzono w 1921 roku zaś 2 pułk artylerii ciężkiej i 9 pułk artylerii ciężkiej w 1922 roku. Dywizjony artylerii ciężkiej powstały w latach 1937 1939. 1 pułk artylerii motorowej został utworzony w lipcu 1931 roku przez przemianowanie sformowanego w styczniu 1919 roku 1 pułku artylerii górskiej 9, natomiast 1 pułk artylerii najcięższej powstał w roku 1920. 1 pułk artylerii przeciwlotniczej sformowano w czerwcu 1924 roku z dywizjonu artylerii zenitowej, zaś dywizjony artylerii przeciwlotniczej 2, 3, 5, 6, 7 i 8 powstały w 1926 roku. Następny 9 dywizjon artylerii przeciwlotniczej utworzone w czerwcu 1938 roku 10, natomiast 11 dywizjon artylerii przeciwlotniczej we wrześniu 1937 roku 11. 1 dywizjon pomiarów artylerii powstał w październiku 1927 roku przez reorganizację Szkoły Pomiarów Artylerii istniejącej w ramach Centrum Wyszkolenia 5 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 3, poz. 473 z 1931 roku. 6 Jak wyżej. 7 Utworzony początkowo jako 9 dywizjon artylerii konnej, w czerwcu 1921 roku otrzymał nazwę 8 dywizjon artylerii konnej, zaś w 1927 roku został przemianowany na 14 dywizjon artylerii konnej. 8 Por. rozkaz nr 1 z 18.04.1921 roku i rozkaz tajny nr 12 z 10.10.1921 roku 1 pułku artylerii konnej. CAW, 1 pak, t. 1. 9 Dod. tjn. nr 12, poz. 43 z 28.07.1931 roku do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 22. 10 Rozkaz ministra spraw wojskowych z 21.06.1938 roku. CAW, Oddział I Sztabu Głównego Wydz. Og. Mob., t. 172. 11 Rozkaz Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. z 23.09.1937 roku. CAW, Kancelaria szefa Sztabu Głównego, t. 119.
Artylerii 12, zaś 2 dywizjon pomiarów artylerii utworzono w listopadzie 1938 roku 13. 2. Zawartość aktowa Grupa zespołów akt oddziałów kawalerii i artylerii z lat 1919 1939 liczy 3.334 jednostek archiwalnych, w tym na oddziały kawalerii przypada 1.044 j.a., zaś na oddziały artylerii 2.290 j.a. Stan zachowania poszczególnych zespołów jest bardzo różny. I tak np. zespoły archiwalne 33 dywizjonu artylerii lekkiej, 1 pułku artylerii konnej, 17, 20 i 28 dywizjonu artylerii ciężkiej oraz 11 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej liczą zaledwie po 1 j.a., zaś akta 6 pułku strzelców konnych, 30 pułku artylerii lekkiej, 6 i 14 dywizjonu artylerii konnej, 26 dywizjonu artylerii ciężkiej oraz 2 dywizjonu pomiarów artylerii zawierają od 2 do 6 j.a. Stosunkowo najpełniej zachowały się akta 7 pułku artylerii lekkiej (180 j.a.), 17 pułku artylerii lekkiej (158 j.a.), 23 pułku artylerii lekkiej (102 j.a.) i 8 pułku artylerii ciężkiej (92 j.a.). Szczegółowy stan zachowania akt jednostek kawalerii i artylerii przedstawia tabela. Lp. Numer i nazwa pułku Miejsce postoju a Ilość (dywizjonu) jedn. arch. Lata 1 1 pułk szwoleżerów Warszawa 33 1924-1939 2 2 pułk szwoleżerów Starogard 36 1920-1939 3 3 pułk szwoleżerów Suwałki 18 1921-1938 4 1 pułk ułanów Augustów 16 1921-1936 5 2 pułk ułanów Suwałki 8 1919-1931 6 3 pułk ułanów Tarnowskie 25 1919-1939 7 4 pułk ułanów Wilno 12 1922-1936 8 5 pułk ułanów Ostrołęka 23 1919-1939 9 6 pułk ułanów Stanisławów 15 1919-1939 10 7 pułk ułanów Mińsk 41 1919-1939 11 8 pułk ułanów Kraków 31 1919-1939 12 9 pułk ułanów Trembowla 15 1925-1939 13 10 pułk ułanów Białystok 17 1920-1939 14 11 pułk ułanów Ciechanów 32 1919-1939 2. 12 Rozkaz dzienny nr 1 dywizjonu pomiarów artylerii z 1.10.1927 roku. CAW, 1 dywizjon pom. art., t. 13 CAW, Kancelaria szefa Sztabu Głównego, t. 129.
Lp. Numer i nazwa pułku Miejsce postoju a Ilość (dywizjonu) jedn. arch. Lata 15 12 pułk ułanów Krzemieniec 29 1925-1939 16 13 pułk ułanów Nowowilejka 14 1925-1938 17 14 pułk ułanów Lwów 10 1928-1939 18 15 pułk ułanów Poznań 44 1922-1939 19 16 pułk ułanów Bydgoszcz 65 1919-1939 20 17 pułk ułanów Leszno 39 1921-1939 21 16 pułk ułanów Grudziądz 37 1925-1939 22 19 pułk ułanów Ostróg 35 1920-1939 23 20 pułk ułan«w Rzeszów 18 1921-1937 24 21 pułk ułanów Równe 28 1925-1939 25 22 pułk ułanów Brody 12 1921-1932 26 23 pułk ułanów Postawy b 12 1920-1934 27 24 pułk ułanów Kraśnik 39 1925-1939 28 25 pułk ułanów Prużana 16 1925-1939 29 26 pułk ułanów Baranowicze 16 1925-1939 30 27 pułk ułanów Nieśwież 15 1925-1939 31 1 pułk strzelców konnych Garwolin 36 1925-1939 32 2 pułk strzelców konnych Hrubieszów 31 1924-1939 33 3 pułk strzelców konnych Wołkowysk 17 1919-1938 34 4 pułk strzelców konnych Płock 25 1923-1939 35 5 pułk strzelców konnych Dębica c 72 1920-1939 36 6 pułk strzelców konnych Żółkiew 4 1920-1927 37 7 pułk strzelców konnych Poznań 41 1920-1939 38 8 pułk strzelców konnych Chełmno 56 1925-1939 39 9 pułk strzelców konnych Grajewo 14 1925-1938 40 10 pułk strzelców konnych Łańcut 17 1921-1938 41 1 pułk artylerii lekkiej Wilno 29 1918-1939 42 2 pułk artylerii lekkiej Kielce 36 1919-1939 43 3 pułk artylerii lekkiej Zamość 41 1920-1939 44 4 pułk artylerii lekkiej Inowrocław 37 1919-1939 45 5 pułk artylerii lekkiej Lwów 31 1918-1932 46 6 pułk artylerii lekkiej Kraków 26 1921-1938 47 7 pułk artylerii lekkiej Częstochowa 180 1918-1939 48 8 pułk artylerii lekkiej Płock 72 1918-1939 49 9 pułk artylerii lekkiej Siedlce d 21 1919-1939 50 10 pułk artylerii lekkiej Łódź 64 1920-1939 51 11 pułk artylerii lekkiej Stanisławów 13 1924-1939 52 12 pułk artylerii lekkiej Złoczów 16 1919-1938 53 13 pułk artylerii lekkiej Równe 32 1925-1939
Lp. Numer i nazwa pułku Miejsce postoju a Ilość (dywizjonu) jedn. arch. Lata 54 14 pułk artylerii lekkiej Poznań 47 1920-1939 55 15 pułk artylerii lekkiej Bydgoszcz 36 1919-1939 56 16 pułk artylerii lekkiej Grudziądz 66 1920-1939 57 17 pułk artylerii lekkiej Gniezno 158 1919-1939 58 18 pułk artylerii lekkiej Ostrów Maz. 25 1924-1939 59 19 pułk artylerii lekkiej Nowowilejka 21 1921-1938 60 20 pułk artylerii lekkiej Prużana 15 1925-1939 61 21 pułk artylerii lekkiej Bielsko Biała 22 1925-1939 62 22 pułk artylerii lekkiej Przemyśl e 15 1925-1938 63 23 pułk artylerii lekkiej Będzin 102 1920-1939 64 24 pułk artylerii lekkiej Jarosław 18 1925-1939 65 23 pułk artylerii lekkiej Kalisz 40 1921-1939 66 26 pułk artylerii lekkiej Skierniewice 76 1922-1939 67 27 pułk artylerii lekkiej Włodzimierz 22 1920-1939 68 28 pułk artylerii lekkiej Dęblin 38 1925-1939 69 29 pułk artylerii lekkiej Grodno 22 1921-1938 70 30 pułk artylerii lekkiej Brześć n. Bug. f 2 1934-1935 71 31 pułk artylerii lekkiej Toruń 52 1927-1939 72 32 dywizjon artylerii lekkiej Rembertów 20 1931-1939 73 33 dywizjon artylerii lekkiej Wilno 1 1935 74 1 pułk artylerii konnej Warszawa 1 1921 75 1 dywizjon artylerii konnej Warszawa 27 1919-1939 76 2 dywizjon artylerii konnej Dubno 19 1929-1939 77 3 dywizjon artylerii konnej Podbrodzie g 15 1922-1938 78 4 dywizjon artylerii konnej Suwałki 15 1921-1938 79 5 dywizjon artylerii konnej Kraków 21 1925-1939 80 6 dywizjon artylerii konnej Stanisławów 6 1920-1939 81 7 dywizjon artylerii konnej Poznań 38 1922-1939 82 9 dywizjon artylerii konnej Baranowicze 18 1925-1939 83 10 dywizjon artylerii konnej Rzeszów h 18 1925-1937 84 11 dywizjon artylerii konnej Bydgoszcz 32 1925-1939 85 12 dywizjon artylerii konnej Ostrołęka 32 1924-1937 86 13 dywizjon artylerii konnej Kamionka Str. i 10 1924-1932 87 14 dywizjon artylerii konnej Białystok 5 1925-1939 88 1 pułk artylerii ciężkiej Modlin 45 1919-1939 89 2 pułk artylerii ciężkiej Chełm 42 1921-1938 90 3 pułk artylerii ciężkiej Wilno 17 1921-1938 91 4 pułk artylerii ciężkiej Łódź 62 1921-1939 92 5 pułk artylerii ciężkiej Kraków 32 1920-1938
Lp. Numer i nazwa pułku Miejsce postoju a Ilość (dywizjonu) jedn. arch. Lata 93 6 pułk artylerii ciężkiej Lwów 18 1919-1938 94 7 pułk artylerii ciężkiej Poznań 41 1921-1939 95 8 pułk artylerii ciężkiej Toruń 92 1919-1939 96 9 pułk artylerii ciężkiej Włodawa j 18 1919-1928 97 10 pułk artylerii ciężkiej Przemyśl 20 1919-1939 98 17 dywizjon artylerii ciężkiej Gniezno 1 1939 99 20 dywizjon artylerii ciężkiej Baranowicze 1 1939 100 26 dywizjon artylerii ciężkiej Skierniewice 6 1937-1939 101 28 dywizjon artylerii ciężkiej Warszawa 1 1937-1939 102 1 pułk artylerii motorowej Stryj 14 1926-1938 103 1 pułk artylerii najcięższej Warszawa 67 1920-1939 104 1 pułk artylerii przeciwlotniczej Warszawa 42 1921-1939 105 3 dywizjon artylerii przeciwlotniczej Wilno 13 1926-1938 106 5 dywizjon artylerii przeciwlotniczej Kraków 17 1929-1939 107 6 dywizjon artylerii przeciwlotniczej Lwów 12 1927-1938 108 7 dywizjon artylerii przeciwlotniczej Poznań 9 1925-1931 109 8 dywizjon artylerii przeciwlotniczej Toruń 29 1926-1939 110 11 dywizjon artylerii przeciwlotniczej Dęblin 1 1939 111 1 dywizjon pomiarów artylerii Toruń 37 1926-1939 112 2 dywizjon pomiarów artylerii Wilno 2 1939 a Dane dotyczące dyslokacji odnoszą się do lat 1921 1939. b Do kwietnia 1927 roku Wilno, następnie Podbrodzie, od 1935 roku Postawy. c Do grudnia 1934 roku Tarnów. d Do listopada 1933 roku Biała Podlaska. e Do września 1933 roku Rzeszów. f Według Komunikatu dyslokacyjnego sił zbrojnych z roku 1928 Włodawa. Daty przeniesienia do Brześcia n. Bug. nie ustalono. g Do maja 1935 roku Wilno. h Do października 1933 roku Jarosław. i Do lipca 1929 roku Lwów. j Według Komunikatu dyslokacyjnego sił zbrojnych z roku 1928 Siedlce. Daty przeniesienia do Włodawy nie ustalono.
Wśród zawartości aktowej jednostek kawalerii i artylerii z lat 1919 1939 można wyodrębnić następujące grupy: 1) rozkazy dzienne, tajne, oficerskie 2) wykazy uposażenia 3) sprawy wojskowo-polityczne 4) sprawy Samodzielnej Grupy Operacyjnej Śląsk 5) wyszkolenie 6) wychowanie. R o z k a z y dzienne stanowią najpełniej zachowaną grupę akt jednostek kawalerii oraz artylerii i występują we wszystkich zespołach z wyjątkiem 30 pułku artylerii lekkiej, 33 dywizjonu artylerii lekkiej, 28 pułku artylerii ciężkiej i 11 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej. Wartość rozkazów dziennych polega na tym, iż umożliwiają one ustalanie obsady personalnej i zapoznanie się z życiem codziennym danej jednostki. Ponadto stanowią one często jedyną podstawę do ustalenia przebiegu służby wojskowej dla celów emerytalnych. W y k a z y u p o s a ż e n i a oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych występują w 61 zespołach. Najpełniej zaś zachowały się w aktach następujących jednostek: 7 pułk artylerii lekkiej, 8 pułk artylerii lekkiej, 10 pułk artylerii lekkiej, 26 pułk artylerii lekkiej, 4 pułk artylerii ciężkiej, 8 pułk artylerii ciężkiej, 1 pułk artylerii najcięższej i 1 pułk artylerii przeciwlotniczej. Podobnie jak rozkazy dzienne tak i wykazy uposażenia są podstawą do ustalania przebiegu służby wojskowej. W wielu zespołach właśnie te materiały stanowią jedyny rodzaj dokumentacji aktowej. Akta o charakterze o r g n i z a c y j n y m są skromnie reprezentowane i wytypują tylko w kilka zespołach. Wymienić tu można zarządzenia Oddziału I Sztabu MSWojsk. z roku 1921 w sprawie organizacji pułków jazdy (szwoleżerów i ułanów), pułków jazdy dywizyjnej (strzelców konnych), pułków wojsk łączności, dywizjonów wojsk taborowych, zakładów wojsk łączności, służby inżynieryjnosaperskiej, służby zdrowia i zakładów wojsk taborowych (16 p. uł., t. 61). Ponadto na uwagę zasługują schematy organizacji artylerii i piechoty radzieckiej z roku 1935 (31 pal, t. 46) oraz wytyczne Departamentu Artylerii i Uzbrojenia MSWojsk. z listopada
1921 roku w sprawie organizacji i uzbrojenia artylerii (26 pal, t. 75). Określają one jakie uzbrojenie powinny posiadać poszczególne baterie w pułkach artylerii polowej i ciężkiej. Dość liczna grupa materiałów archiwalnych zawiera informacje o sprawach w o j s k o w o - p o l i t y c z n y c h. Występują tu m.in. meldunki, raporty i sprawozdania sytuacyjne, zarządzenia i instrukcje przeciwstrajkowe, instrukcje asystencyjne oraz materiały do przeciwkomunistycznej pracy wychowawczej i zarządzenia w sprawie przeciwdziałania agitacji komunistycznej. Na uwagę zasługują kwartalne sprawozdania sytuacyjne z terenu 31 pułku artylerii lekkiej z lat 1938 1939 (31 pal, t. 46). Zawierają one dane o ogólnym stanie moralnym wojska, stanie dyscypliny i przestępczości, objawach politykowania i akcji komunistycznej, a także o stosunku społeczeństwa do wojska. Podobne sprawozdanie sytuacyjna za okres od 1 października 1938 roku do 31 marca 1939 roku zachowało się w aktach 1 pułku artylerii ciężkiej (t. 41). Wymienić należy takie raporty wojskowe-narodowościowe z roku 1929 (26 pal, t. 75) i 1938 (23 pal, t. 87), a także raport informacyjno-wywiadowczy za I kwartał 1936 roku 14 i meldunek sytuacyjny za miesiąc marzec 1924 roku 15. Z materiałów dotyczących asystencji wojskowej zasługują na wyróżnienie: wyciąg z ogólnej instrukcji przeciwstrajkowej z roku 1932 zawierający m.in. elaboraty przeciwstrajkowe (5 psk, t. 62) oraz dodatek do Instrukcji dla asystencji wojskowej z roku 1926 Taktyka walk ulicznych (23 pal, t. 88), a także zarządzenia przeciwstrajkowe Dowództwa Okręgu Korpusu nr VIII z roku 1922 i takież zarządzania Dowództwa Okręgu Korpusu nr VII z roku 1921 (17 pal, t. 102). Poza tym wymienić należy: instrukcję udzielania pomocy wojskowej na wypadek powodzi, zatorów lodowych, zasp śnieżnych i pożarów na terenie Wojskowego Rejonu Ratunkowego Tarnów z roku 1932, plan udzielania pomocy oddziałów asystencyjnych zwartych dla tłumienia rozruchów także z roku 1932 (5 psk, t. 62) oraz wyjaśnienia ministra Spraw Wojskowych w sprawach asystencyjnych z roku 1936 (5 psk, t. 64). 14 CAW, 16 p. uł., t. 60. Raport informuje m.in. o rozrzuceniu ulotek komunistycznych w rejonie domu podoficerskiego. 15 CAW, 26 pal, t. 75. Meldunek donosi m.in. o znalezieniu ulotek komunistycznych w obrębie III dywizjonu 26 pułku artylerii polowej.
Dotyczą one m.in. wkraczania wojska do akcji tłumienia rozruchów. Dość liczna grupa materiałów źródłowych dotyczy agitacji Komunistycznej Partii Polski w wojsku oraz przeciwdziałania temu. I tak np. informacja szefa Sztabu Okręgu Korpusu nr V ppłka dypl. Tomaszewskiego z 3 sierpnia 1934 roku dotyczy sposobów prowadzenia agitacji komunistycznej w oddziałach wojskowych (5 psk, t. 64). Przedstawia ona wytyczne i wskazówki, jakie otrzymują członkowie wojskowych komórek komunistycznych, prowadzący agitacje w oddziałach. Na uwagę badacza zasługują też zarządzenia w sprawie przeciwdziałania wystąpieniom komunistycznym. Wymienić tu można zarządzenia komendanta garnizonu Dębica ppłka Kowalczewskiego na dzień 1 maja 1934 roku (5 psk, t. 64) i 1 sierpnia (dzień Antywojenny) 1932 rok (5 psk, t. 62). Nakazują one m.in. zaostrzenie kontroli podejrzanych szeregowych oraz niedopuszczenie do rozrzucenia ulotek i wywieszania sztandarów komunistycznych. Podobny charakter mają zarządzenia komendanta garnizonu Będzin mjra Nartowskiego z roku 1931 wprowadzające stan czujności w dniach 6 8 marca w związku z zamiarem organizacji komunistycznej urządzenia w tych dniach obchodów tzw. Międzynarodowego Dnia Kobiety (23 pal, t. 77) oraz rozkaz dowódcy Samodzielnej Grupy Operacyjnej Śląsk z października 1938 roku w sprawie przeciwdziałania przygotowanym przez komunistów wystąpieniom w rocznicę Rewolucji Październikowej (23 pal, t. 87). Wreszcie wspomnieć należy o zarządzeniu dowódcy Okręgu Korpusu nr VIII gen. bryg. Thomè z 2 czerwca 1936 roku w sprawie systematycznego prowadzenia przeciwkomunistycznej pracy wychowawczej w formacjach (31 pal, t. 48). Zarządzanie to wydano w związku ze wzmożoną i szeroko zakreśloną akcją komunistyczną, prowadzoną wśród bezrobotnych, uboższej ludności, a nawet w wojsku. Zawiera ono szczegółowe wytyczne dotyczące sposobów i form prowadzenia przeciwkomunistycznej pracy wychowawczej. Z zarządzeniem tym związane są materiały pomocnicze do przeciwkomunistycznej pracy wychowawczej z czerwca, sierpnia, września i października 1936 roku (16 p. uł., t. 60). Zawierają one m.in. przedruki antyradzieckich artykułów z różnych organów prasowych. Również dość bogato reprezentowane są materiały związane z działaniami S a m o d z i e l n e j G r u p y O p e r a c y j n e j Ś l ą s k. Wymienić tu można
wyciąg z rozkazu nr 5 dowódcy SGO Śląsk z 3 października 1936 roku w sprawie wkroczenia oddziałów polskich na teren Zaolzia 16, rozkaz nr 10 zawierający odezwę marszałka Śmigłego-Rydza do żołnierzy grupy gen. Bortnowskiego w związku z wkroczeniem na Śląsk Zaolziański, wyciąg z rozkazu dowódcy SGO Śląsk z 14 października 1938 roku w związku z przejęciem przez Straż Graniczną i Skarbową Służbę na nowej granicy, a także informacje o rozkazach ministra Spraw Wojskowych z 22 października i 3 grudnia 1938 roku w sprawie przekazania wojskowej władzy terytorialnej na obszarze Zaolzia (23 pal, t. 87). Ponadto na uwagę zasługują: rozkaz tajny nr 18 dowódcy 23 dywizji piechoty płka dypl. Sadowkiego zawierający m.in. wyciąg z rozkazu dowódcy SGO Śląsk z 19 października 1936 roku w sprawie obniżenia się dyscypliny w oddziałach tej grupy i rozkaz szczególny dowódcy 23 dywizji piechoty z 5 listopada 1938 roku nakazujący pogotowie dla oddziałów dywizji oraz zamknięcie kierunków prowadzących z Czech do Polski w celu nie przepuszczenia uzbrojonych oddziałów czeskich (23 pal, t. 87). Badacza zainteresować może również treść okólnika prezesa Rady ministrów z 27 października 1938 roku w sprawie zapewnienia pracy żołnierzom rezerwy powracającym z jednostek grupy operacyjnej gen. Bortnowskiego (23 pal, t. 87). Akta o charakterze w y s z k o l e n i o w y m występują tylko w kilku zespołach i są skromnie reprezentowane. Na uwagę zasługuje opracowane przez ppłka Mikke studium porównawcze organizacji wielkiej jednostki kawalerii w armiach: polskiej, niemieckiej, rumuńskiej i radzieckiej (15 p. uł., t. 42). Autor stara się odpowiedzieć na następujące pytania: 1) Czy organizacja kawalerii polskiej może się opierać na wzorach zachodnich? 2) Jakie zasady muszą być miarodajne przy organizacji wielkich jednostek kawalerii? 3) Jak określić siłę wielkiej jednostki kawalerii? Ponadto wymienić należy tymczasowe instrukcje zwalczania broni pancernej przez artylerię z roku 1933 (13 dak, t. 10) i 1939 (1 pac, t. 43), zarządzenie z 7 sierpnia 1939 roku w sprawie organizacji szkolenia podoficerów i specjalistów rocznika 1917 i 1918 w związku z potrzebami chwili i ogólne zasady przyspieszonego szkolenia kontyngentu rocznika 1918 z 8 sierpnia 1939 (1 pac, t. 43). Pewną wartość 16 CAW, 23 pal, t. 87. Rozkaz reguluje sprawy ruchu oddziałów, ruchu cywilnego oraz postępowanie z żołnierzami czeskimi.
dla badacza może mieć również praca zimowa kpt. Kazimierza Kwaśniewicza z roku 1935 pt. Uzupełnienie wojska w konie i opieka weterynaryjna w czasie wielkiej wojny w Niemczech oraz opracowanie por. Tadeusza Kuphala z 1928 roku pt. Charakterystyka środków łączności używanych w Armii Polskiej (28 pal, t. 36). Jeszcze skromniej reprezentowana jest grupa akt związana z w y c h o w a n i e m. Na uwagę zasługują tu trzy przekazy źródłowe: opracowane przez Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy Wytyczne akcji propagandowej wojska w czasie pobytu w obozach i na koncentracji z kwietnia 1938 roku (1 pac, t. 43). Wytyczne do pogadanki z żołnierzami ze wschodnich granic Rzeczypospolitej z roku 1928 (23 pal, t. 88) oraz sprawozdanie dowódcy 5 psk z akcji oświatowowychowawczej wśród szeregowych narodowości ruskiej i ukraińskiej z października 1935 roku 17. * Poza materiałami wytworzonymi przez kancelarie oddziałów piechoty 18, kawalerii i artylerii są przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym zespoły akt jednostek lotniczych, pancernych, samochodowych, saperskich, łączności i taborowych. Zawierają one jednak prawie wyłącznie rozkazy dzienne i wykazy uposażenia. Dlatego też zostały pominięte w powyższej charakterystyce. Na wymienienie zasługują tylko nieliczne przekazy źródłowe: organizacja wojska lotniczego lądowego na stopie pokojowej z roku 1929 (1 baon balonowy, t. 59), instrukcja obrony przeciwlotniczej oddziałów wojskowych także z roku 1929 (1 baon balonowy, t. 60) i opracowanie pt. Obrona przeciwlotnicza tłumaczenie z francuskiej pracy kpt. Bolza z roku 1925 (1 baon balonowy, t. 69). * 17 CAW, 5 psk, t. 64. Sprawozdanie to zostało opracowane w związku z zarządzeniem dowódcy Okręgu Korpusu nr V gen. bryg, Narbut-Łuczyńskiego głoszącym konieczność przygotowania i podjęcia celowej akcji oświatowej oraz państwowo-obywatelskiej tak wśród szeregowych służby czynnej, poborowych i rezerwistów narodowości ukraińskiej i rusińskiej z Wołynia i pasa Nadbużańskiego podlegających na tych terenach silnym wpływom komunistycznym, jak też radykalno-nacjonalistycznym. 18 Patrz: T. W a w r z y ń s k i, Akta oddziałów piechoty 1918 1939. Biuletyn Wojskowej Służby
Przedstawione powyżej materiały archiwalne oddziałów kawalerii i artylerii z lat 1919 1939 aczkolwiek nie mogą stanowić podstawowej bazy źródłowej dla badacza, zarówno z uwagi na ich stan ilościowy jak i jakościowy, to jednak są cennym uzupełnieniem przekazów występujących w innych zespołach przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym. Na szczególną uwagę zasługuje zwłaszcza grupa akt dotyczących spraw wojskowo-politycznych. Omówione materiały są znacznie rozproszone w kilkunastu zespołach i dotarcie do nich przez inwentarz kartkowy mogłoby być bardzo utrudnione. Powyższa charakterystyka informująca o zawartości tych zespołów przybliży badaczom interesujące i niekiedy bardzo wartościowe archiwalia. Archiwalnej nr 7, 1975, s. 73 90.