PIENIĄDZ I POLITYKA MONETARNA

Wykład: PIENIĄDZ I POLITYKA MONETARNA

Pieniądz i jego funkcje Pieniądz jest to powszechnie akceptowany środek wymiany. Funkcje pieniądza: 1. Miernik wartości (w pieniądzu wyrażone są ceny towarów) 2. Środek cyrkulacji (zapłata w transakcjach kupna-sprzedaży) 3. Środek płatniczy (regulowanie zobowiązań) 4. Środek tezauryzacji (gromadzenia bogactwa)

Historia pieniądza

Prawo Kopernika-Greshama Pieniądz gorszy wypiera z obiegu pieniądz lepszy [pieniądz lepszy jest tezauryzowany]. półgrosz koronny rocznik 1507, srebro, średnica 19 mm, waga 1 g MikołajKopernik (traktat Monetae cudendae ratio, pol. Rozprawa o urządzeniu monety z 1526)

Struktura wydanych kart płatniczych w Polsce Na koniec września 2013 r., na polskim rynku znajdowało się w obiegu 34,9 mln kart płatniczych. Źródło: NBP, Raport o kartach płatniczych III kwartał 2013.

Płynność - definicja Płynność łatwość z jaką można zamienić dany rodzaj aktywów na inne aktywa (w możliwie najkrótszym czasie i przy możliwie najmniejszej utracie wartości). Najbardziej płynnym rodzajem aktywów jest gotówka.

Lokowanie nadwyżek finansowych w Polsce (osoby o wysokich dochodach) konto lokacyjne / rachunek oszczędnościowy lokaty terminowe akcje ziemia / działki polisa na życie z funduszem inwestycyjnym inwestycje we własną firmę domy / mieszkania fundusze inwestycyjne obligacje złoto lokaty z polisą (polisy lokacyjne) lokaty strukturyzowane dzieła sztuki / antyki kontrakty surowcowe / walutowe etc. 5,7% 2,8% 3,2% 1,8% 2,4% 2,9% 0,4% 0,5% 5,6% 12,1% 6,4% 6,0% 5,6% 17,1% 13,1% 16,8% 13,2% 15,8% 15,7% 12,2% 14,6% 18,2% 14,6% 22,6% 52,6% 65,6% 63,0% 2011 (n=951) 2010 (n=997) 74,1% Źródło: Qualifact, Affluent Segment 2011.

Rodzaje popytu na pieniądz Popyt transakcyjny utrzymywanie pieniądza w celu finansowania transakcji. Popyt przezornościowy utrzymywanie pieniądza w celu pokrycia nieprzewidzianych wydatków. Popyt spekulacyjny utrzymywanie pieniądza w celu dokonywania zakupów spekulacyjnych na giełdzie.

Preferencje płynności POPYT NA PIENIĄDZ POPYT SPEKULACYJNY FUNKCJA PŁYNNOŚCI ZALEŻNA OD DOCHODU M = M1 + M2 = L1 (Y) + L2 (r) POPYT TRANSAKCYJNY I OSTROŻNOŚCIOWY FUNKCJA PŁYNNOŚCI ZALEŻNA OD STOPY %

Krzywa popytu na pieniądz (LD) r Stopa % r2 r1 Krzywa popytu na pieniądz MD L2 L1 L Zasoby pieniądza

Podaż pieniądza - agregaty Agregat pieniężny M0 M1 M2 M3 L Składniki gotówka w obiegu + gotówka w bankach gotówka, depozyty czekowe M1 + depozyty na rachunkach oszczędnościowych M2 + depozyty terminowe o dużych nominałach M3 + weksle i obligacje bankowe, dokumenty handlowe

Miary pieniądza w Polsce (w mln zł), 2005-2014 Miesiąc MO M1 M2 M3 sty 2005 66 503 179 444 366 417 377 241 sty 2006 72 154 217 346 410 120 422 120 sty 2007 88 650 277 434 488 061 503 575 sty 2008 102 068 330 358 556 008 568 643 sty 2009 124 148 341 261 663 028 668 852 sty 2010 117 604 381 269 705 346 711 029 sty 2011 126 718 436 388 761 149 769 158 sty 2012 138 404 461 339 855 203 874 632 sty 2013 136 090 476 850 895 734 913 457 sty 2014 161 544 546 487 947 443 962 416 Źródło: NBP

Równowaga na rynku pieniężnym r MS Stopa % MD L Zasoby pieniądza

Funkcje banków 1. Zabezpieczenie depozytów 2. Udzielanie pożyczek 3. Kreacja pieniądza 4. Prowadzenie rachunków transakcyjnych

Teoria pośrednictwa finansowego (1) Banki rozwiązują problem płynności, który pojawia się przy pożyczkach bezpośrednich (bez pośrednictwa banków). Jeżeli pojedyncza osoba lub firma pożycza pieniądze innej osobie lub firmie, to pozbywa się płynnych środków (na czas trwania pożyczki) i nie może zaspokoić swoich (często pojawiających się nagle) potrzeb inwestycyjnych lub konsumpcyjnych. Banki ograniczają ryzyko kredytowe (angażując się w wiele projektów) oraz zmniejszają asymetrię informacji (dzięki dostępowi do różnych szczegółowych informacji o kondycji pożyczkobiorcy). Diamond i Rajan (1999)

Teoria pośrednictwa finansowego (2) Banki mogą minimalizować koszty transakcyjne (przy dużej skali działalności koszty stałe wyceny aktywów rozkładają się na wiele projektów) oraz zmniejszać istniejącą asymetrię informacji (mają lepszy dostęp do informacji, szczególnie wtedy, gdy kredytów udzielają swoim dotychczasowym klientom) Allen i Santomero (1998) Banki w imieniu depozytariuszy prowadzą monitoring kredytów (dzięki efektom skali i dostępowi do poufnych informacji, banki czynią to znacznie efektywniej niż pojedyncze osoby). Diamond (1984)

Liczba banków i struktura własnościowa sektora bankowego, styczeń 2014 Liczba banków i oddziałów instytucji kredytowych Liczba krajowych banków komercyjnych 40 Liczba banków spółdzielczych 570 Liczba oddziałów instytucji kredytowych 28 Struktura własnościowa Liczba banków kontrolowanych przez Skarb Państwa 4 Liczba banków z przewagą kapitału prywatnego 576 Liczba banków z przewagą kapitału zagranicznego 58 Udział w rynku Udział 5 największych banków w aktywach 46,5% Udział 5 największych banków w depozytach 45,7% Udział 5 największych banków w należnościach sektora niefinansowego 42,4% Źródło: KNF.

Wyniki finansowe banków Źródło: NBP, Raport o stabilności systemu finansowego, grudzień 2013.

Kredyty z utratą wartości Źródło: NBP, Raport o stabilności systemu finansowego, grudzień 2013.

Struktura aktywów PKOBP (w mln PLN) Źródło: PKOBP.

Struktura pasywów PKOBP (w mln PLN) Źródło: PKOBP.

Rachunek zysków i strat PKOBP (w mln PLN) Źródło: PKOBP.

Struktura przychodów odsetkowych PKOBP (w mln PLN) Źródło: PKOBP.

Struktura kosztów odsetkowych PKOBP (w mln PLN) Źródło: PKOBP.

Rezerwy obowiązkowe i nadwyżkowe Rezerwa obowiązkowa jest to część wkładów depozytowych, jaką na mocy decyzji banku centralnego każdy bank komercyjny musi utrzymywać w postaci gotówkowej w skarbcu lub na rachunku w banku centralnym. Rezerwy nadwyżkowe są to zasoby gotówkowe banku komercyjnego, stanowiące nadwyżkę nad rezerwami obowiązkowymi.

Rezerwy a zasoby pieniądza Rezerwy Zmiana poziomu rezerw Depozyty Zmiana wielkości depozytów

Stopy rezerw obowiązkowych w Polsce w 2014 r. Stopa rezerwy obowiązkowej: - od środków złotowych i środków w walutach obcych zgromadzonych na rachunkach bankowych, od środków uzyskanych z tytułu emisji papierów wartościowych Oprocentowanie środków rezerwy obowiązkowej Oprocentowanie Obowiązuje od dnia 3,50 2010-12-31 2,475 2013-07-04 Źródło: NBP

Struktura aktywów sektora bankowego

Mechanizm kreacji pieniądza przez banki 1) Pekao S.A. 2) Pekao S.A. AKTYWA PASYWA Gotówka 10.000 Depozyty 10.000 RAZEM 10.000 RAZEM 10.000 AKTYWA PASYWA Gotówka 1.000 Depozyty 10.000 Pożyczki 9.000 RAZEM 10.000 RAZEM 3) Bank Śląski 4) WBK AKTYWA PASYWA Gotówka 900 Depozyty 9.000 Pożyczki 8.100 RAZEM 9.000 RAZEM 9.000 AKTYWA PASYWA Gotówka 810 Depozyty 8.100 Pożyczki 7.290 RAZEM 8.100 RAZEM 8.100 Stopa rezerw obowiązkowych = 10 %

Efekty mnożnikowe w procesie kreacji pieniądza Bank Depozyty Rezerwa obowiązkowa Rezerwy nadwyżkowe = Nowe pożyczki Dodatkowa kreacja pieniądza Bank 1 100.000 20.000 80.000 80.000 80.000 Bank 2 80.000 16.000 64.000 64.000 64.000 Bank 3 64.000 12.800 51.200 51.200 51.200 Bank 4 51.200 10.240 40.960 40.960 40.960 Bank 5 40.960 8.192 32.768 32.768 32.768... Inne banki 163.840 32.768 131.072 131.072 131.072 RAZEM 500.000 100.000 400.000 400.000 400.000

Mnożnik kreacji pieniądza (1) m = M1 M0 m = 1 stopa rezerw obowiązkowych

Mnożnik kreacji pieniądza (2) m = cp + 1 cp + cb cp - zamierzona stopa: gotówka / wkłady na żądanie sektora prywatnego cb - zamierzona stopa rezerw gotówkowych banków

Polityka monetarna Polityka monetarna - jest to manipulowanie podażą pieniądza przez bank centralny. Głównym celem banku centralnego (odpowiedzialnego za politykę monetarną) jest utrzymanie stabilnego poziomu cen (wartości pieniądza).

Funkcje banku centralnego - manipulowanie podażą pieniądza - ochrona siły nabywczej waluty krajowej - obsługa bankowa rządu - emisja pieniądza gotówkowego - gwarantowanie depozytów - bank banków (zapewnienie płynności sektora bankowego)

Narzędzia polityki monetarnej Stopa rezerw obowiązkowych - minimalna relacja rezerw gotówkowych do wkładów, jaką muszą utrzymywać banki komercyjne na mocy decyzji banku centralnego. Stopa dyskontowa stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym. Operacje otwartego rynku kupno lub sprzedaż papierów wartościowych przez bank centralny na otwartym rynku, powoduje zmianę wielkości bazy monetarnej.

Stopy procentowe banku centralnego Oczekiwania Rynkowe stopy % Szoki zewnętrzne (poza kontrolą banku centralnego) Kredyty Ceny aktywów Kurs walutowy Zmiany w globalnej gospodarce Ustalanie płac i cen Podaż i popyt na rynku dóbr i usług oraz rynku pracy Zmiany polityki fiskalnej Ceny krajowe Ceny importu Zmiany cen surowców Ceny w gospodarce

Ekspansywna i restrykcyjna polityka monetarna Ekspansywna polityka monetarna - oznacza zwiększanie podaży pieniądza. Większa ilość pieniądza powoduje obniżkę rynkowych stóp procentowych, a co za tym idzie wzrost wydatków inwestycyjnych i konsumpcyjnych. Stosowana jest najczęściej w okresie słabej koniunktury gospodarczej (spowolnienia lub recesji). Restrykcyjna polityka monetarna - oznacza zmniejszanie podaży pieniądza. Stosowana jest w okresie podwyższonej inflacji. Wyższe stopy procentowe mogą doprowadzić do schłodzenia koniunktury (a nawet recesji).

Polityka monetarna w warunkach inflacji i recesji W warunkach inflacji zmniejszenie podaży pieniądza przez: - podwyższenie stóp %, - podwyższenie stóp rezerw obowiązkowych, - sprzedaż papierów wartościowych. W warunkach recesji zwiększenie podaży pieniądza przez: - obniżenie stóp %, - obniżenie stóp rezerw obowiązkowych, - zakup papierów wartościowych.

Wpływ ekspansywnej polityki monetarnej na gospodarkę (niepełne wykorzystanie czynników wytwórczych) P AS P1 P0 AD1 AD0 Y0 Y1 y

Wpływ ekspansywnej polityki monetarnej na gospodarkę (pełne wykorzystanie czynników wytwórczych) P LAS Długookresowa krzywa zagregowanej podaży P1 P0 AD1 AD0 Yp Produkcja potencjalna Y

Irving Fisher (1867-1947) The Purchasing Power of Money, (1911)

Ilościowa teoria pieniądza - wersja transakcyjna Irwinga Fishera ILOŚĆ PIENIĄDZA POZIOM CEN M * V = P * T SZYBKOŚĆ OBIEGU PIENIĄDZA WOLUMEN TRANSAKCJI

STOPA INFLACJI /CPI/ (w %) Wzrost podaży pieniądza a inflacja TEMPO WZROSTU M1 (w %)

Wskaźniki korelacji dla wzrostu podaży pieniądza i inflacji (1960-1990) Próba M0 M1 M2 110 państw 0,925 0,958 0,950 w tym próbki: 21 krajów OECD 0,894 0,940 0,958 14 krajów Ameryki Łacińskiej 0,973 0,992 0,993 Źródło: NcCandless G.T., Weber W.: Some Monetary Facts, FRBM 1995.

Polityka monetarna zorientowana na stabilizowanie stóp procentowych ZALETY Zapewnienie stabilizacji koniunktury gospodarczej (nie zmienia się znacząco oprocentowanie kredytów) Elastyczność (można ją modyfikować w miarę zmian koniunktury) Stabilizowanie kursu waluty WADY Problemy z kontrolą inflacji (w USA w 1974 r. stopa inflacji /CPI/ osiągnęła poziom 11 %, w 1979 r. 11,3 %, a w 1980 r. 13,5 %) Trudności z utrzymaniem zakładanej nominalnej stopy % w warunkach inflacji (w latach 1977-80 nominalna stopa % wzrosła z 5,6 % do 12,3 %) Zdaniem monetarystów stopa % jak każda cena (w tym przypadku cena kapitału pożyczkowego) nie powinna być regulowana przez państwo Brak reguł

Milton Friedman (1912-2006) Monetary History of the United States 1867-1960 (1963) Nagroda Nobla (1976)

Monetaryzm tezy programowe 1. Zmiany zasobu pieniądza są głównym (choć nie jedynym) czynnikiem tłumaczącym zmiany nominalnego dochodu. 2. Władze mogą kontrolować podaż pieniądza (podaż pieniądza ma charakter egzogeniczny). 3. Gospodarka jest ze swej natury stabilna (chyba że zostanie zakłócona nienormalnym wzrostem masy pieniądza). 4. Wobec stabilności popytu na pieniądz, większość obserwowanych przejawów niestabilności gospodarki można przypisać fluktuacjom podaży pieniądza wywoływanym przez władze pieniężne.

Monetaryzm tezy programowe (c.d.) 5. Opóźnienie między zmianami zasobu pieniądza a wywołanymi przez nie zmianami dochodu pieniężnego jest duże i zmienne, tak iż próby stosowania dyskrecjonalnej polityki pieniężnej, podejmowane w celu nastrojenia gospodarki, mogą działać na nią destabilizująco. 6. W celu zapewnienia długookresowej stabilności cen należy pozwolić podaży pieniądza wzrastać w stałym tempie, równolegle z podstawowym wzrostem produkcji. 7. W długim okresie nie ma zamienności między bezrobociem a inflacją, co oznacza, że długookresowa krzywa Phillipsa jest pionowa (przy naturalnej stopie bezrobocia).

Inflation is always and everywhere a monetary phenomenon in the sense that it is and can be produced by a more rapid increase in the quantity of money than in output. (Friedman, 1970)

Popyt na pieniądz wg Friedmana POPYT NA PIENIĄDZ DOCHÓD TRWAŁY MD = pp x f (yp) PRZEWIDYWANY POZIOM CEN

Co zdarzyło się w czasie Wielkiej Depresji w USA? Rok Stopa bezrobocia (w %) Realny PNB (w mld USD z 1958 r.) Zakupy rządowe (w mld USD z 1958 r.) Nominalna stopa procentowa (w %) Stopa inflacji (w %) Zmiany podaży pieniądza (M1) 1929 3,2 203,6 22,0 5,9 - +1,0 1930 8,9 183,5 24,3 3,6-2,6-6,9 1931 16,3 169,5 25,4 2,6-10,1-10,9 1932 24,1 144,2 24,2 2,7-9,3-4,7 1933 25,2 141,5 23,3 1,7-2,2-2,9 1934 22,0 154,3 26,6 1,0 7,4 +10,0 1935 20,3 169,5 27,0 0,8 0,9 +18,2 1936 17,0 193,2 31,8 0,8 0,2 +13,9 1937 14,3 203,2 30,8 0,9 4,2 +4,7 Źródło: Historical Statistics of the United States.. Colonial Times to 1970. Part I and II. U.S. Department of Commerce. Bureau of Census. 1975, Washington, D.C.

Podaż pieniądza a cykle koniunkturalne w USA Okresy recesji w USA Spadek wskaźnika wzrostu podaży pieniądza poprzedza każdą recesję.

Krytyka aktywnej polityki monetarnej Y Początek aktywnych działań (2) Początek aktywnych działań (1) Efekt polityki (2) Efekt polityki (1) t

Reguły polityki monetarnej wg Friedmana constant money growth rule + 3 % M. Friedman: Program for Monetary Stability /1959/

Wzrost gospodarczy, wzrost podaży pieniądza oraz prędkość obiegu pieniądza

Case study: Polityka monetarna w czasach Margaret Thatcher [Premier Wielkiej Brytanii w okresie 4.05.1979-28.11.1990] To master inflation, proper monetary discipline is essential, with publicly stated targets for the growth of the money supply. Cel: wzrost M3 na poziomie 7-11% Aby ograniczyć akcję pożyczkową, Bank of England podniósł Minimum Lending Rate (MLR) [brytyjski odpowiednik discount rate w USA] z 12% do 14%

Zmiana cen nominalnych i realnych ropy naftowej

Wskaźniki polityki pieniężnej oraz wzrostu gospodarczego w USA w latach 1978-1986 Wyszczególnienie 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 Tempo wzrostu nominalnej podaży 8,2 7,6 6,8 6,5 8,5 9,6 5,7 pieniądza M1 Tempo wzrostu realnej podaży pieniądza M1 0,9-1,3-2,2-3,2 2,1 6,0 2,0 Tempo inflacji mierzone deflatorem PNB 7,3 8,9 9,0 9,7 6,4 3,9 3,7 Zmiana szybkości obiegu pieniądza /PNB w stosunku do M1 z roku 4,3 3,7 2,0 4,8-4,3-1,6 4,8 poprzedniego/ Tempo wzrostu gospodarczego 5,3 2,5-0,2 1,9-2,5 3,6 6,8

Polityka monetarna zorientowana na stabilizowanie agregatów pieniężnych (M1, M2) ZALETY Skuteczność w ograniczaniu inflacji (spadek inflacji /CPI/ z 10,4 % w 1981 r. do 3,2 % w 1983 r.) Obniżenie oczekiwań inflacyjnych Przewidywalność polityki monetary rule WADY Restrykcje pieniężne mogą przyczynić się do powstania recesji (stopa wzrostu GNP w 1982 r. = - 2,2 %) Duże wahania stopy % Nie sprawdza się w krótkim okresie (np. w przypadku pojawienia się szoków gospodarczych) Trudności z definiowaniem agregatów pieniężnych Popyt nie jest tak stabilny jak zakładali monetaryści (trudności z konstruowaniem prognoz gosp.) Wahania stopy % mogą destabilizować poziom kursu walutowego

Alan Greenspan FED

Polityka monetarna w USA, 1999-2000 Źródło: FED

Tempo wzrostu gospodarczego w USA, 1996-2001

Federal Reserve Bank, Washington Ben Bernanke Monetary policy has two basic goals: to promote maximum output and employment and to promote stable prices. /1977 amendment to the Federal Reserve Act/ Janet Yellen

Sumy bilansowe głównych banków centralnych styczeń 2008 r. = 100 Źródło: NBP, Raport o inflacji, marzec 2014.

European Central Bank, Frankfurt Mario Draghi The primary objective of the European Central Bank - to maintain price stability within the Eurozone.

Stopy procentowe głównych banków centralnych Źródło: NBP, Raport o inflacji, marzec 2013.

Wzrost gospodarczy w USA, strefie euro, Japonii i Wielkiej Brytanii Źródło: NBP, Raport o inflacji, marzec 2014.

Inflacja w USA, strefie euro i Chinach Źródło: NBP, Raport o inflacji, marzec 2014.

Stopa bezrobocia i poziom zatrudnienia w USA Źródło: NBP, Raport o inflacji, listopad 2013.

Zatrudnienie (r/r) i stopa bezrobocia w strefie euro Źródło: NBP, Raport o inflacji, listopad 2013.

Polityka monetarna zorientowana na stabilizowanie cen (obniżanie stopy inflacji) ZALETY Skuteczność Elastyczność (monitoring średniookresowej inflacji i reagowanie w zależności od prognoz) WADY Stabilizowanie cen może prowadzić do schłodzenia koniunktury [jeżeli gospodarka traci możliwość dostosowań cenowych, to będą zachodziły dostosowania w zakresie ilości (produkcji i zatrudnienia)] Konieczność prowadzenia analiz wykraczających poza rynek pieniężny (trzeba śledzić procesy w sferze realnej)

Inflation targeting European Central Bank 2% Bank of Canada 1-3% Reserve Bank of New Zealand 0-3% Reserve Bank of Australia 2-3% Riksbank (Szwecja) 1-3% Bank of England 2,5%

Inflation targeting w Nowej Zelandii (1) Wysoka inflacja w Nowej Zelandii w latach 70-tych i 80-tych Ustawa The Reserve Bank of New Zealand Act 1989 wprowadza politykę inflation targeting - cel inflacja 0-2%

Inflation targeting w Nowej Zelandii (2) Od 2002 r. wyższy cel inflacyjny 1-3% Niska inflacja od 1992 r., ale po roku 2000 problemy z osiągnięciem celu inflacyjnego. CPI 2013 r.: 4%

Inflation targeting w Nowej Zelandii (3) Duże wahania PKB w Nowej Zelandii i relatywnie niższe tempo wzrostu

Inflation targeting w Nowej Zelandii (4) Stopniowa poprawa sytuacji na rynku pracy

Inflation targeting w Nowej Zelandii (5) Wysokie oprocentowanie kredytów hipotecznych Utrzymanie niskiej inflacji wymaga stosowania wysokich stóp procentowych

Narodowy Bank Polski Marek Belka Zgodnie z art.227 Konstytucji RP Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza. Umacnianie pieniądza polskiego /ustawa o NBP z 1989 r./ Podstawowym celem działalności NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen /ustawa o NBP z 1998 r./

Strategia bezpośredniego celu inflacyjnego w Polsce Rada Polityki Pieniężnej opiera politykę pieniężną na strategii bezpośredniego celu inflacyjnego. Po sprowadzeniu inflacji do niskiego poziomu, począwszy od 2004 r. RPP przyjęła ciągły cel inflacyjny na poziomie 2,5% z symetrycznym przedziałem odchyleń o szerokości ± 1 punkt procentowy. Źródło: NBP, Założenia polityki pieniężnej na rok 2006.

Rynkowe stopy krótkoterminowe na tle stóp procentowych NBP w latach 1998-2005

Zmiany CPI w Polsce, 2001-2013 Źródło: NBP, Raport o inflacji, marzec 2014.

Pułapka płynności Stopa procentowa Krzywe podaży pieniądza r MS0 MS1 MS2 r0 Krzywa popytu na pieniądz (popytu spekulacyjnego) r* MD M M0 M1 M2 Zasoby pieniądza

Stopy procentowe głównych banków centralnych Źródło: NBP, Raport o inflacji, marzec 2014.