Endemie o długotrwale największych i najmniejszych częstościach zgonów na raka płuca na terenie województwa śląskiego

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 2, 31-37 www.medycynasrodowiskowa.pl www.environmental-medicine-journal.eu Endemie o długotrwale największych i najmniejszych częstościach zgonów na raka płuca na terenie województwa śląskiego An endemic areas with a long-time biggest and smallest mortality rates for the lung cancer on the Silesia viovodeship territory Brunon Zemła 1 (a, b, e), Tomasz R. Banasik 1 (b, d), Zofia Kołosza 1 (b, c), Renata Rumińska-Krawczyk 2 (b, e) 1 Zakład Epidemiologii i Śląski Rejestr Nowotworów Kierownik: dr hab. n. med. A. Tukiendorf 2 Zakład Radioterapii, Kierownik: prof. dr hab. n. med. L. Miszczyk Centrum Onkologii-Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Oddział w Gliwicach (a) (b) (c) (d) (e) koncepcja pracy weryfikacja bazy danych o zgonach obliczenia współczynników grafika komputerowa analiza danych wynikowych (tekst + piśmiennictwo) STRESZCZENIE Wstęp: Rejestracja zgonów wg przyczyn (tutaj: nowotworów złośliwych płuca, C33 C34, wg MSKChiPZ, X rewizja) w woj. śląskim (i w ogóle w Polsce) charakteryzuje się wysokim stopniem kompletności dając miarodajne i obiektywne oceny w zakresie umieralności. Wszędzie jednak rozkład współczynników umieralności jest bardzo nierównomierny (wg grup populacyjnych, jednostek administracyjnych itd.), co prowadzi dalej do poszukiwań rejonów ryzyka (endemii) o długotrwałym występowaniu największych i/lub najmniejszych współczynników umieralności. To podstawa bardziej racjonalnej walki z nowotworami. Materiały i metody: Informacje o zgonach na nowotwory złośliwe płuca dla woj. śląskiego uzyskano w GUS. Specjalna karta zgonu daje rękojmię wykreowania obiektywnego obrazu makro-, czy mikropopulacyjnego umieralności na nowotwory. W oparciu o dane o nowotworach i dane demograficzne obliczono następujące rodzaje współczynników umieralności dla 11-letniego okresu (1999 2009) i dwóch okresów skrajnych: 1999 2002:2006 2009 a) współczynniki cząstkowe (dla 5-letnich grup wieku, tj. 0 4, 5 9 aż do 85+), b) współczynniki surowe i c) współczynniki standaryzowane metodą bezpośrednią wg M. Spiegelmana, przy użyciu struktury wieku populacji świata (zmodyfikowanej wg R. Dolla). Do oceny istotności statystycznej pomiędzy współczynnikami standaryzowanymi (powiaty : całego województwa) użyto procedur O.S. Miettinena i P. Katza. Wyniki: W okresie 1999 2009 (tj. w ciągu 11 lat) z powodu raka płuca zmarło na terenie woj. śląskiego 21826 (tj. 77,3%) mężczyzn oraz 6397 (tj. 22,7%) kobiet; łącznie dla obu płci zarejestrowano 28 223 zgony. Standaryzowany współczynnik umieralności dla mężczyzn wyniósł 61,9/100 tys. i był wyraźnie większy niż współczynnik dla kobiet 13,7/100 tys. Jednakże w porównaniu 2 skrajnych okresów (tj. 1999 2002:2006 2009) standaryzowany współczynnik umieralności na raka płuca u mężczyzn obniżył się o 11,7%, a u kobiet wzrósł o 16,7%. Największa częstość zgonów z powodu raka płuca u mężczyzn koncentruje się w centralnej i wschodniej części woj. śląskiego, zurbanizowanej i uprzemysłowionej (ryc. 1). Podobnie jest u kobiet (ryc. 2). Na obrzeżach (głównie na wsiach) województwa zgony na raka płuca występują rzadziej. Wnioski: 1. Istnieje częściowa korelacja chorologiczna pomiędzy endemiami o długotrwale największych i najmniejszych współczynnikach umieralności na raka płuca wg płci w obrębie woj. śląskiego. 2. Do endemii o największym ryzyku zgonów na raka płuca należy wprowadzić bardziej agresywne działania zwłaszcza w zakresie profilaktyki pierwotnej (np. w zwalczaniu nikotynizmu). Słowa kluczowe: współczynniki umieralności na raka płuc, endemie, mężczyźni i kobiety, województwo śląskie Nadesłano: 22.02.2013 Zatwierdzono do druku: 21.04.2013

32 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 2 ABSTRACT Background: The registration of deaths by causes (here: a lung cancer, C33 C34, by ISCD&HRP, X revision) in Silesia voivodeship (and in general for Poland) can be characterised by a high degree of completeness giving objective and reliable evaluations on mortality. Everywhere however the distribution of cancer mortality rates is very unequal (by the population groups, administrative units, etc.), what conducting go on to looking for risk areas (endemic areas with a long-lasting occurrence of the biggest and/or smallest mortality rates). It is a base of more rationally fight with cancers. Materials and methods: A lung cancer deaths data for Silesia voivodeship has been obtained from the G.U.S. (Main Statistical Office). A special death certificate guarantees to produce an objective picture of macro-, and micropopulation cancer mortality. Basing on the neoplasms and demographic data (from G.U.S. as well), the following mortality rates were calculated to be average for 11-year period (1999 2009) and two externally periods: 1999 2002 and 2006 2009: a) age-specific rates (for 5-year age groups, i.e. 0 4, 5 9, etc., up to the age of 85+), b) crude rates per 100 thousands and c) age-adjusted rates with the use of direct method by M. Spiegelman s, with the use of the age structure of world population (by R. Doll s). To evaluate of the statistically significant between standardized mortality rates (coun-ties : whole voivodeship) were used O.S. Miettinen s and P. Katz s procedures. Results: In 1999 2009 (i.e. during 11-years), within Silesia voivodeship, 21826 (i.e. 77.3%) men died because of the lung cancer and 6397 (i.e. 22.7%) women; it is combined for both sexes 28223 cases of death were registered. Age-adjusted mortality rate for males is 61.9/100 thousands and was distinctly bigger then among females 13.7/100 thousands. However, in comparison two extreme periods (i.e. 1999 2002 : 2006 2009), age-adjusted mortality rates because of the lung cancer in men decreased about 11.7%, and among women increased about 16.7%. The highest frequency of death cases caused by the lung cancer among men is concentrated in central and eastern part of Silesia voivodeship, urbanized and industrial. Similarly as for women (tab. II). The lung cancer in the borders (mainly for villages) of Silesia voivodeship is rarely diagnosed, as the result smaller mortality. Conclusions: 1. There is a partly chorologic correlation between endemic areas with a long-time the biggest and smallest lung cancer mortality, taking into account males and females population within Silesia voivodeship. 2. To highest risk endemic areas of the deaths for lung cancer is need putting into the public life more aggressive activities, especially concerning the primary preventive (for example in the overcoming nicotinizm). Key words: mortality rates for lung cancer, endemic areas, males and females, Silesia voivodeship WSTĘP Na nowotwory złośliwe tchawicy, oskrzela i płuca [nr C33 C34, wg MSKChiPZ, X rewizja; rak płuca (RP)] umiera coraz więcej osób. W ciągu 7 lat (od 2002 r. do 2008 r.), dla obu płci łącznie, zgony z powodu (RP) na świecie wzrosły o ok. 17% (wśród mężczyzn o ok. 12%, a u kobiet aż o ok. 29%) [1, 2]. W makroskali świata współczynniki umieralności (podobnie jak i zachorowalności) są istotnie zróżnicowane chorologicznie, a wieloletnie trendy charakteryzują się różnym przebiegiem (progresja, stabilizacje, bądź degresje) [2]. Współczynniki częstości zgonów z powodu raka płuca dla krajów Europy Wschodniej (w tym Polski), wyraźnie niekorzystne w przeszłości tak dla populacji mężczyzn jak i kobiet [3], są widoczne i dziś (wg danych z corocznych Biuletynów Krajowego Rejestru Nowotworów w latach 1995 2008), choć w stosunku do mężczyzn w przeciwieństwie do kobiet obserwuje się tendencję do obniżenia współczynników umieralności, zresztą podobnie jak w obrębie woj. śląskiego [4]. Tym niemniej w dalszym ciągu współczynniki umieralności (oraz zachorowalności) na (RP) należą do największych w populacji mężczyzn, a wśród kobiet są coraz większe i niejednokrotnie dominują już w strukturach częstości zgonów (i zachorowań) w odniesieniu do ogółu nowotworów. Celowa jest zatem typologia i deskrypcja endemii (RP), zwłaszcza o długotrwale występujących największych i najmniejszych parametrach częstości zgonów. Endemie, szczególnie te z największymi współczynnikami umieralności, stanowią podstawę do podejmowania wielorakich działań o charakterze sanacyjnym. MATERIAŁ I METODY Dane o zgonach na (RP) z lat 1999 2009 (ogółem 28.223 przypadki, tj. 21826, czyli 77,3% wśród mężczyzn i 6397 przypadków wśród kobiet, tj. 22,7%) pochodzą z bazy GUS. Ich podział strukturalny wg płci, wieku, miejsca zamieszkania zmarłych z tego powodu (36 powiatów) zdystrybuowano do odpowiednich struktur ludnościowych. Dane te wykorzystano następnie do obliczeń wielorakich współczynników umieralności wg standardowych procedur opisanych gdzie indziej, np. [5]. Te z kolei wykorzystano do typologii i deskrypcji rejonów endemicznych. Statystyczną ocenę różnic między dwoma standaryzowanymi współczynniki umieralności, tj. pomiędzy danym powiatem (R1), a całym woj. śląskim (R2) oparto na oszacowaniu 95% przedziału ufności dla ilorazu R1:R2, przy użyciu metody O.S. Miettinena oraz P. Katza [6, 7].

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 2 33 (A) 1999 2002 65,9 Woj. śląskie 58,2 74,9 1. Pow. będziński 64,0 66,6 2. Pow. bielski 47,4 64,0 3. Pow. cieszyński 55,7 67,1 4. Pow. częstochowski 70,5 65,5 5. Pow. gliwicki 59,9 77,5 6. Pow. kłobucki 70,1 56,7 7. Pow. lubliniecki 48,8 80,3 8. Pow. mikołowski 57,2 56,3 9. Pow. myszkowski 52,7 66,2 10. Pow. pszczyński 53,2 51,6 11. Pow. raciborski 54,9 60,2 12. Pow. rybnicki 62,3 51,2 13. Pow. tarnogórski 50,4 71,2 14. Pow. bieruńsko-lędziński 56,0 69,2 15. Pow. wodzisławski 55,0 68,8 16. Pow. zawierciański 65,1 64,8 17. Pow. żywiecki 56,4 63,1 18. m. Bielsko-Biała 50,6 64,5 19. m. Bytom 59,3 74,1 20. m. Chorzów 67,9 61,4 21. m. Częstochowa 53,6 72,3 22. m. Dąbrowa Górnicza 66,6 60,3 23. m. Gliwice 50,3 64,5 24. m. Jastrzębie-Zdrój 59,5 73,5 25. m. Jaworzno 70,1 65,6 26. m. Katowice 54,1 66,9 27. m. Mysłowice 77,5 59,9 28. m. Piekary Śląskie 53,8 69,0 29. m. Ruda Śląska 63,8 63,9 30. m. Rybnik 46,4 66,6 31. m. Siemianowice Śląskie 71,1 74,0 32. m. Sosnowiec 67,6 83,3 33. m. Świętochłowice 58,2 69,0 34. m. Tychy 56,5 62,2 35. m. Zabrze 56,8 61,9 36. m. Żory 50,2 (B) 2006 2009 Woj. śląskie 61,9 1. Pow. będziński 71,2 2. Pow. bielski 58,4 3. Pow. cieszyński 57,5 4. Pow. częstochowski 68,0 5. Pow. gliwicki 60,4 6. Pow. kłobucki 70,1 7. Pow. lubliniecki 55,3 8. Pow. mikołowski 65,5 9. Pow. myszkowski 53,1 10. Pow. pszczyński 61,2 11. Pow. raciborski 54,6 12. Pow. rybnicki 61,6 13. Pow. tarnogórski 48,9 14. Pow. bieruńsko-lędziński 65,5 15. Pow. wodzisławski 59,2 16. Pow. zawierciański 67,0 17. Pow. żywiecki 62,0 18. m. Bielsko-Biała 55,1 19. m. Bytom 60,6 20. m. Chorzów 70,7 21. m. Częstochowa 59,0 22. m. Dąbrowa Górnicza 71,3 23. m. Gliwice 53,8 24. m. Jastrzębie-Zdrój 61,4 25. m. Jaworzno 70,0 26. m. Katowice 60,2 27. m. Mysłowice 70,8 28. m. Piekary Śląskie 56,4 29. m. Ruda Śląska 69,0 30. m. Rybnik 55,1 31. m. Siemianowice Śląskie 73,1 32. m. Sosnowiec 70,2 33. m. Świętochłowice 69,7 34. m. Tychy 62,7 35. m. Zabrze 59,6 36. m. Żory 56,0 Rycina przedstawia zróżnicowanie wskaźników umieralności pomiędzy powiatami województwa śląskiego i względem czasu kalendarzowego. Dane statystyczne do obliczenia wskaźników umieralności pochodziły z GUS. Na mapach przedstawiono średnioroczne standaryzowane wg struktury wieku ludności świata wskaźniki umieralności na 100 tys. dla 36 powiatów województwa śląskiego wg skali metodą równych przedziałów tj. w podziale na cztery równe klasy z zakresu wartości między minimum i maksimum. Zmiany wskaźników umieralności pomiędzy okresami 1999 2002 (mapa A) i 2006 2009 (mapa B) przedstawiono na wspólnej skali w podziale na cztery równe klasy pomiędzy min. i max. z wartości wskaźników z obu okresów. Na mapie (C) na tej samej skali przedstawiono wskaźniki umieralności dla całego badanego 11 letniego okresu 1999 2009. Na mapie (D) przedstawiono wynik statystycznego porównania wskaźników umieralności z 36 powiatów (mapa C) do średniorocznego wskaźnika umieralności dla całego województwa śląskiego z 11-letniego okresu 1999 2009. Wskaźnik umieralności dla powiatu jest Istotnie wysoki/istotnie niski, jeżeli jest istotnie statystycznie wyższy/niższy od wskaźnika umieralności dla całego województwa śląskiego (dla 5% poziomu istotności). This figure presents the results of study of variation in cancer mortality between counties of Silesian Voivodeship and over time. The statistical data for the calculation of death rates for the Silesian Voivodeship came from GUS (Central Office for Statistics). On the maps we present spatial distribution of mortality rates standardized by age according to the distribution of world population. The equal intervals method was used for determining class breaks for each map, ie. class breaks correspond to values that divide the distribution of county-specific rates into 4 equal-width intervals between the range of values (minimum and maximum). To present the variation of mortality rates between two time periods: 1999 2002 (map A) and 2006 2009 (map B), a unique scale was used for values between minimum and maximum of the rates from both periods. Map (C) on the same scale shows the overall distribution of county specific rates for the whole 11 year period 1999 2009. Map (D) shows the results of analysis of cancer rates in each of 36 counties (map C) compared to overall annual average rate over the 11 year period 1999 2009 in the Silesian Voivodeship. Significantly high (Istotnie wysokie) / Significantly low (Istotnie niskie): the county-specific rates are statistically significantly higher or lower than the overall (at the 5% level). Ryc. 1. Umieralność na nowotwory złośliwe płuca (C33 C34 wg MSKCh i PZ X), województwo śląskie, 1999 2009, MĘŻCZYŹNI Fig. 1. Mortality for lung cancers (ICD-X C33 C34), Silesian Voivodeship, 1999 2009, MALES (C) 1999 2009 (D) 1999-2009

34 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 2 Ryc. 2. Umieralność na nowotwory złośliwe płuca (C33 C34 wg MSKCh i PZ X), województwo śląskie, 1999 2009, KOBIETY Fig. 2. Mortality for lung cancers (ICD-X C33 C34), Silesian Voivodeship, 1999-2009, FEMALES (A) 1999 2002 (B) 2006 2009 (C) 1999 2009 12,6 Woj. śląskie 13,7 14,9 1. Pow. będziński 15,4 7,8 2. Pow. bielski 10,0 10,4 3. Pow. cieszyński 10,4 8,4 4. Pow. częstochowski 11,2 8,8 5. Pow. gliwicki 12,1 8,6 6. Pow. kłobucki 3,7 5,9 7. Pow. lubliniecki 11,2 11,1 8. Pow. mikołowski 14,8 6,8 9. Pow. myszkowski 6,9 6,6 10. Pow. pszczyński 10,5 7,0 11. Pow. raciborski 7,6 9,0 12. Pow. rybnicki 10,5 8,4 13. Pow. tarnogórski 12,0 6,3 14. Pow. bieruńsko-lędziński 9,8 11,7 15. Pow. wodzisławski 9,7 12,1 16. Pow. zawierciański 13,7 8,3 17. Pow. żywiecki 11,6 18,2 18. m. Bielsko-Biała 14,3 15,6 19. m. Bytom 18,6 15,7 20. m. Chorzów 21,5 12,3 21. m. Częstochowa 14,3 13,6 22. m. Dąbrowa Górnicza 17,0 14,5 23. m. Gliwice 17,2 16,0 24. m. Jastrzębie-Zdrój 18,9 12,5 25. m. Jaworzno 13,1 17,7 26. m. Katowice 20,5 16,1 27. m. Mysłowice 19,6 6,6 28. m. Piekary Śląskie 13,2 12,9 29. m. Ruda Śląska 17,2 13,7 30. m. Rybnik 10,0 12,1 31. m. Siemianowice Śląskie 21,8 17,9 32. m. Sosnowiec 18,3 9,4 33. m. Świętochłowice 19,5 17,7 34. m. Tychy 15,1 10,7 35. m. Zabrze 18,2 10,3 36. m. Żory 14,2 Rycina przedstawia zróżnicowanie wskaźników umieralności pomiędzy powiatami województwa śląskiego i względem czasu kalendarzowego. Dane statystyczne do obliczenia wskaźników umieralności pochodziły z GUS. Na mapach przedstawiono średnioroczne standaryzowane wg struktury wieku ludności świata wskaźniki umieralności na 100 tys. dla 36 powiatów województwa śląskiego wg skali metodą równych przedziałów tj. w podziale na cztery równe klasy z zakresu wartości między minimum i maksimum. Zmiany wskaźników umieralności pomiędzy okresami 1999 2002 (mapa A) i 2006 2009 (mapa B) przedstawiono na wspólnej skali w podziale na cztery równe klasy pomiędzy min. i max. z wartości wskaźników z obu okresów. Na mapie (C) na tej samej skali przedstawiono wskaźniki umieralności dla całego badanego 11 letniego okresu 1999 2009. Na mapie (D) przedstawiono wynik statystycznego porównania wskaźników umieralności z 36 powiatów (mapa C) do średniorocznego wskaźnika umieralności dla całego województwa śląskiego z 11-letniego okresu 1999 2009. Wskaźnik umieralności dla powiatu jest Istotnie wysoki/istotnie niski, jeżeli jest istotnie statystycznie wyższy/niższy od wskaźnika umieralności dla całego województwa śląskiego (dla 5% poziomu istotności). Woj. śląskie 13,7 1. Pow. będziński 15,6 2. Pow. bielski 9,5 3. Pow. cieszyński 9,8 4. Pow. częstochowski 9,8 5. Pow. gliwicki 10,5 6. Pow. kłobucki 6,8 7. Pow. lubliniecki 9,7 8. Pow. mikołowski 14,1 9. Pow. myszkowski 7,3 10. Pow. pszczyński 8,7 11. Pow. raciborski 8,8 12. Pow. rybnicki 10,1 13. Pow. tarnogórski 9,1 14. Pow. bieruńsko-lędziński 7,6 15. Pow. wodzisławski 10,8 16. Pow. zawierciański 14,1 17. Pow. żywiecki 9,6 18. m. Bielsko-Biała 16,5 19. m. Bytom 16,3 20. m. Chorzów 19,3 21. m. Częstochowa 14,0 22. m. Dąbrowa Górnicza 14,9 23. m. Gliwice 15,8 24. m. Jastrzębie-Zdrój 17,8 25. m. Jaworzno 12,7 26. m. Katowice 18,1 27. m. Mysłowice 18,1 28. m. Piekary Śląskie 10,0 29. m. Ruda Śląska 14,6 30. m. Rybnik 11,3 31. m. Siemianowice Śląskie 17,2 32. m. Sosnowiec 17,6 33. m. Świętochłowice 15,8 34. m. Tychy 15,6 35. m. Zabrze 14,8 36. m. Żory 12,4 This figure presents the results of study of variation in cancer mortality between counties of Silesian Voivodeship and over time. The statistical data for the calculation of death rates for the Silesian Voivodeship came from GUS (Central Office for Statistics). On the maps we present spatial distribution of mortality rates standardized by age according to the distribution of world population. The equal intervals method was used for determining class breaks for each map, ie. class breaks correspond to values that divide the distribution of county-specific rates into 4 equal-width intervals between the range of values (minimum and maximum). To present the variation of mortality rates between two time periods: 1999 2002 (map A) and 2006 2009 (map B), a unique scale was used for values between minimum and maximum of the rates from both periods. Map (C) on the same scale shows the overall distribution of county specific rates for the whole 11 year period 1999 2009. Map (D) shows the results of analysis of cancer rates in each of 36 counties (map C) compared to overall annual average rate over the 11 year period 1999 2009 in the Silesian Voivodeship. Significantly high (Istotnie wysokie) / Significantly low (Istotnie niskie): the county-specific rates are statistically significantly higher or lower than the overall rate (at the 5% level). (D) 1999-2009

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 2 35 WYNIKI W porównaniu dwóch 4-letnich skrajnych okresów 1999 2002:2006 2009 na jedną zmarłą kobietę (K) z powodu raka płuca w woj. śląskim przypadło kilku zmarłych mężczyzn (M), czyli jak 1,0(K):3,9(M) w pierwszym okresie oraz 1,0(K):3,0(M) w drugim, co oznacza zmianę korzystniejszą dla mężczyzn o 23,1%; tj. o tyle zmniejszyła się dysproporcja w zgonach na (RP) wg płci. U mężczyzn zmalał też udział (RP) w stosunku do ogółu zgonów na nowotwory złośliwe w porównaniu dwóch w/w okresów z 31,7% do 30,6%, a u kobiet wprost przeciwnie z 10,9% wzrósł do 12,6%. Fakty te potwierdzają również standaryzowane współczynniki umieralności; u mężczyzn z 65,9/100 tys. umieralność obniżyła się do 58,2/100 tys., tj. o 11,7%, a u kobiet odwrotnie z 12,6/100 tys. częstość zgonów wzrosła do 14,7/100 tys., czyli o 16,7%. Podobnie ryzyko skumulowane (do 75 lat): obniżyło się u (M) z 8,3% do 7,2%, a u (K) wzrosło z 1,5% do 1,8% to specyficzna miara ryzyka zgonu (tu: na nowotwór złośliwy płuca), pod warunkiem, że dana osoba dożyje tego wieku (tab. I). Pomimo degresywnych, korzystnie rozwijających się tendencji Ta b. I. Licz by bez względ ne zgonów oraz współ czyn ni ki umieraln - ści na ra ka płu ca (C 33 -C 34, wg MSKChiPZ, X re wi zja) w ob - rę bie woj. ślą skie go w la tach 1999 2009, męż czyź ni i ko - bie ty Ta b. I. Ab so lu te num ber of dies and the mor ta li ty ra tes for lung can cer (C 33 -C 34, ISCD&HRP, X re vi sion) wi thin Si le sia vo ivo de ship in the years 1999-2009, ma les and fe ma les La ta 1999-2009 1999-2002 2006-2009 Płeć Licz by bez względ ne 1 Ry zy ko Ab so lu te wsp. wsp. sku munum bers sur. 2 std. 3 lo wa ne (w %) 4 (a) (b) 21826 1984 87,0 61,9 7,7 6397 582 23,9 13,7 1,1 7806 1952 84,2 65,9 8,3 2024 506 20,5 12,6 1,5 8095 2024 90,0 58,2 7,2 2657 664 27,6 14,7 1,8 Źródło (source): opracowanie własne (self formulated) Objaśnienia (explanations): 1) a wszystkie przypadki zgonów w latach 1999-2009 (all cases of dies in the years 1999-2009); 1) b średnia w roku (average in the year); 2) współczynnik surowy na 100 tys. (crude rate per 100 thousands); 3) współczynnik standaryzowany wg struktury wieku populacji świata na 100 tys. (standardized incidence rate by the world population age structure per 100 thousands); 4) ryzyko skumulowane do 75 lat w % (cumulative risk rate up to 75 years old, in %). w częstości zgonów na (RP) u mężczyzn, to dla obu płci łącznie, niwelują ten stan progresywne tendencje w zgonach (ale też i zachorowaniach) na (RP) u kobiet, czyniąc swoiste, epidemiologiczne status quo: u obu płci łącznie zgony z powodu (RP), z ogółu umierających na nowotwory złośliwe, stanowiły w okresie 1999 2002 22,7% i dalej, tj. w latach 2006 2009 prawie tyle samo (22,6%). Umieralność z powodu raka płuca wśród kobiet w latach 1999 2009 na obszarze woj. śląskiego, biorąc pod uwagę 36 powiatów, była istotnie zróżnicowana. Wg współczynników tzw. surowych ( intensywności ) umieralność wahała się od 10,3/100 tys. do 36,4/100 tys., natomiast wartości współczynników standaryzowanych (porównywalnych z ok. 95% światowych opracowań) mieściły się w granicach od 6,8/100 tys. do 19,3/100 tys. Kilka jednostek administracyjnych (Chorzów, Jastrzębie Zdrój, Katowice, Mysłowice, Siemianowice Śl.) charakteryzowało się największym (2,3%) wskaźnikiem ryzyka skumulowanego (do 75 lat), co świadczy dodatkowo na niekorzyść tych rejonów w świetle ryzyka zgonów na (RP). Najczęściej mierniki maksymalne, niekorzystne, przypisane są do takich jednostek administracyjnych jak: Chorzów, Katowice, Siemianowice Śl. (tab. II). Wśród mężczyzn częstość zgonów z powodu raka płuca (RP) waha się w znacznych granicach wartości, niezależnie od analizowanego okresu. Dotyczy to przede wszystkim współczynników surowych (wahania od 52,6/100 tys. do 118,0/100 tys., tj. od młodszych wiekowo populacji do starszych ), ale też i mniej zróżnicowanych współczynników standaryzowanych (wpływ struktury wieku populacji świata ). Te ostatnie, w pełni porównywalne, wahają się od 46,4/100 tys. do 83,3/100 tys. Z maksymalnymi wartościami współczynnikowymi (surowymi, standaryzowanymi, ryzykiem skumulowanym) związanych jest kilka jednostek administracyjnych woj. śląskiego: pow. będziński, Siemianowice Śl., Świętochłowice, Mysłowice i in. Porównawczo wartości maksymalne w zależności od okresu na poziomie 112,2 118,0/100 tys. (surowe) oraz 73,1 83,3/100 tys. (standaryzowane) to, niestety, wysokie wartości ryzyka w przyczynach zgonu z powodu raka płuca (tab. II). Wśród mężczyzn umierających na Śląsku z powodu raka płuca w porównaniu dwóch okresów 1999 2002 : 2006 2009 obserwowano dynamiczną tendencję do obniżania się standaryzowanych współczynników w większości powiatów/powiatów miejskich, tj. w 31 (86,1% z 36 jednostek administracyjnych); jedynie w 5 (13,9%) nastąpił wzrost umieralności. U kobiet przeciwnie: współczynniki wzrosły aż w 30 powiatach (83,3% z 36 jednostek), a obniżyły się jedynie w 6 (tj. 16,7%) (ryc. 1A i 1B oraz 2A i 2B).

36 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 2 Ta b. II. Współczynniki umieralności na nowotwory złośliwe płuc (C33-C34) w obrębie woj. śląskiego (z uwzględnieniem 36 powiatów) w latach 1999 2009, mężczyźni i kobiety Ta b. II. Lung cancer (C33-C34) mortality rates within Silesia voivodeship (taking into account 36 counties) in the years 1999 2009, males and females Okres (period) Mężczyźni (males) Kobiety (females) ryzyko ryzyko w. sur.* w. std** skumulowane w. sur. w. std skumulowane w % *** w % min. 56,5 48,9 6,4 10,3 6,8 0,7 Żory pow. tarnogórski pow. tarnogórski pow. bieruńsko- pow. kłobucki pow. kłobucki lędziński 1999-2009 max. 113,5 73,1 8,9 36,4 19,3 2,3 pow. będziński Siemianowice Śl. Dąbrowa Chorzów Chorzów Chorzów, Górnicza i pow. kłobucki Jastrzębie-Zdrój, Katowice, Myślenice, Siemianowice Śl. min. 52,6 51,1 6,5 8,6 5,9 0,6 Żory pow. tarnogórski pow. tarnogórski pow. pszczyński pow. lubliniecki pow. bieruńskolędziński 1999-2002 max. 122,2 83,3 10,2 32,2 18,2 2,4 pow. będziński Świętochłowice pow. mikołowski Katowice Bielsko-Biała Katowice min. 61,9 46,4 5,4 8,0 3,7 0,5 Żory Rybnik pow. bielski pow. kłobucki pow. kłobucki pow. kłobucki 2006-2009 max. 118,0 77,5 9,4 42,9 21,5 3,0 Siemianowice Śl. Mysłowice pow. Katowice Chorzów Siemianowice Śl. częstochowski, Mysłowice. Źródło (source): opracowanie własne (self formulated). Objaśnienia (explanations): *współczynnik surowy na 100 tys. (crude rate per 100 thousands); **współczynnik standaryzowany na 100 tys. (wg struktury wieku populacji świata) standardized rate per 100 thousands (by age structure world population); *** wskaźnik ryzyka skumulowanego do 70 lat w % (cumulative risk to 70 years old in %). Typowanie endemii o długotrwale największych i najmniejszych współczynnikach umieralności oparto o monitoring 11-letni (1999 2009) z zastosowaniem statystycznych trzech klas istotności w porównaniu do średniej umieralności na raka płuca: 1. pow. kłobucki i częstochowski (wsp. standaryzowane: 68,0 70,1/100 tys.), 2. to: pow. będziński i miasta na prawach powiatu: Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Mysłowice, Ruda Śl., Siemianowice Śl., Sosnowiec (wsp. standaryzowane: 69,0 73,1/100 tys.). W tych dwóch endemiach w okresie 1999 2009 skupiła się prawie 1/3 zgonów na raka płuca wśród mężczyzn, tj. 6687 przypadków, co stanowi 30,6% z ogółu (ryc. 1D). Wśród kobiet, wg kryteriów jak wyżej, wytypowano cztery endemie z długotrwale największą umieralnością na raka płuca: 1. zespół miast Bytom, Chorzów, Katowice, Mysłowice, Siemianowice Śl., Sosnowiec (ze standaryzowanymi współczynnikami: 16,3 19,3/100 tys.) oraz pojedyncze, izolowane endemie: 2. Gliwice (15,8/100 tys.), 3. Jastrzębie Zdrój (17,8/100 tys.) i 4. Bielsko-Biała (16,5/100 tys.). Te cztery endemie w latach 1999 2009 skupiły aż 2671 zgonów na raka płuca, tj. aż 41,8% z ogółu 6397 przypadków (ryc. 2D). W czterech jednostkach zachodzi ścisła korelacja wysokiej częstości umieralności na (RP) wg płci: Chorzów, Mysłowice, Siemianowice Śl., Sosnowiec: na poziomie długotrwale największych współczynników standaryzowanych: 70,2 73,1/100 tys. wśród mężczyzn i 17,2 19,3/100 tys. wśród kobiet (porównaj ryc. 1D z 2D). Endemia ta wymaga najpilniejszej sanacji. OMÓWIENIE Z reguły nowotwory złośliwe płuca źle rokują leczniczo. Wynika to najczęściej z późno rozpoznawanych zmian nowotworowych i na ogół już o znacznej inwa-

Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2013, Vol. 16, No. 2 37 zyjności. Stąd niewielkie wartości wskaźników przeżyć, co dotyczy np. tak krajów europejskich (badania EUROCARE-4) [8], Polski [9], jak i woj. śląskiego [10]. Są to makropopulacyjne przeżycia 5-letnie, tak wśród mężczyzn jak i kobiet, na poziomie 11% 16%. Dokładna analiza dla populacji woj. śląskiego w porównaniu 2 okresów 2000 2004 : 2005 2007 wykazała, że w zasadzie brak jest podstaw do twierdzenia, że obserwuje się jakiś wyraźny pozytywny trend (postęp) w leczeniu raka płuca. Wśród mężczyzn w porównaniu dwóch ww. okresów przeżycia 1-roczne wyniosły 32,6%/34,7%, 3-letnie: 13,7%/14,5% i 5-letnie: 10,8%/11,2%; wśród kobiet: 1-roczne: 39,5%/41,0%, 3-letnie: 19,5%/20,8% i 5-letnie: 16,0%/16,8% [10]. Charakterystyka ta najprawdopodobniej nieco się różni w odniesieniu zarówno do endemii z niskimi jak i względnie wysokimi częstościami zgonów z powodu raka płuca. Stwierdzone endemie, zwłaszcza te z długotrwale największymi współczynnikami umieralności wymagają najpilniejszej i wieloaspektowej sanacji. WNIOSKI 3. Borras J.M., Fernandez E., Gonzales J.R., et al: Lung cancer mortality in European regions (1955 1997). Ann. Oncol. 2003; 14(1):159 161. 4. Zemła B., Kołosza Z.: Trendy umieralności na najczęstsze nowotwory złośliwe w województwie śląskim z krótkoterminową prognozą. Med. Środ. 2011; 14(2):24 31. 5. Zemła B.F.P., Kołosza Z., Banasik T.R.: Atlas zachorowalności i umieralności na nowotwory złośliwe w obrębie województwa katowickiego w latach 1985 1993. Wyd. Z-d Epidemiologii Nowotworów Centrum Onkologii Instytut im. M. Skłodowskiej- Curie, Oddział w Gliwicach. Gliwice 1999; 8 83. 6. Miettinen O.S., Nurminen M.: Comparative analysis of two rates. Stat. Med. 1985; 4: 213 226. 7. Katz P., Babtista J., Azen S.P., et al.: Obtaining confidence intervals for the risk ratio in cohort studies. Biometrics 1978; 34 : 469 474. 8. Brenner H., Francisci S., De Angelis R., et. al.: Long term survival expectations of cancer patients in Europe in 2000 2002. E.J. Cancer 2009; 1024 1041. 9. Wojciechowska U., Didkowska J., Zatoński W.: Wskaźniki przeżyć chorych na nowotwory złośliwe w Polsce zdiagnozowanych w latach 2000 2002. Wyd. Centrum Onkologii-Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie. Warszawa2009; 5-54. 10. Banasik T.R, Kołosza Z., Zemła B.F.P.: Przeżycia chorych na nowotwory złośliwe w województwie śląskim latach 2000-2007. Wyd. Zakład Epidemiologii i Śląski Rejestr Nowotworów Centrum Onkologii-Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Oddział w Gliwicach. Gliwice 2010; 7-73. 1. Istnieje częściowa korelacja chorologiczna (koherencja) pomiędzy endemiami o długotrwale najczęstszych i najmniejszych współczynnikach umieralności na raka płuca wg płci w obrębie woj. śląskiego. 2. W endemii o największym ryzyku zgonów na raka płuca należy wprowadzić bardziej agresywne działania zwłaszcza w zakresie profilaktyki pierwotnej (np. zwalczanie nikotynizmu). PIŚMIENNICTWO 1. Parkin D. M., Bray F., Farley J., et al.: Global cancer statistics, 2002. CA Cancer J. Clin. 2005; 55:74 108. 2. Ferlay J., Shin H.R., Bray F., et al.: Estimates of worldwide burden of cancer in 2008: GLOBOCAN 2008. Int. J. Cancer 2010; 127/12: 2893 2917. Ad res do ko re spon den cji Bru non Ze mła Za kład Epi de mio lo gii i Ślą ski Re jestr No wo two rów Cen trum On ko lo gii-in sty tut im. M. Skło dow skiej-cu rie, Od dział w Gli wi cach ul. Wy brze że Ar mii Kra jo wej 15, 44-101 Gli wi ce Tel./fax +48322789703 tel. + 48601068763 e-ma il: ze mlab@io.gli wi ce.pl