Szkolenie Najlepsze praktyki w zakresie ochrony żubrów

Szkolenie Najlepsze praktyki w zakresie ochrony żubrów Część 4 7-8 maja 2014 r. Hotel Perła Bieszczadów w Czarnej Prowadzący: Wanda Olech - SGGW w Warszawie

Stada wolnościowych Hodowle zamknięte w Polsce Projekty dotyczące ochrony żubra, realizowane w Polsce i w Europie

Wolne stada w Polsce Wolne hodowle w Polsce mają fundamentalne znaczenie dla restytucji gatunku, powinny się one w miarę możności rozwijać, jednak muszą być otaczane odpowiednią opieką. Podstawowym zadaniem jest monitorowanie wolnych populacji Każde stado bytuje na terenie więcej niż jednej jednostki, stąd ważne jest wspólne wypracowanie (jednostki LP i Parki) długoletnich planów gospodarowania daną populacją i wspólna ich realizacja. Uszczegółowienia wymagają również zasady zimowego dokarmiania żubrów. Celowe wydaje się rozpatrzenie możliwości wykorzystania żubrów jako elementu wolnej przyrody w dobrze pojętej turystyce ekologicznej.

Żubry w Puszczy Białowieskiej

Problemy: Balanoposthitis i inne choroby Konflikty i szkody Brak programu gospodarowania populacją

fot. K. Sobolewski Żubry w Puszczy Knyszyńskiej

Puszcza Knyszyńska jest jednym z większych kompleksów tego obszaru, zajmuje powierzchnię 23000 km 2. Na jego obrzeżach znajduje się miasto Białystok. Puszcza Knyszyńska jest otoczona obszarami rolniczymi. Puszcza Knyszyńska Białystok

80% kompleksu leśnego stanowią drzewostany iglaste: sosnowo świerkowe,

1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 Liczebność [szt.] Liczebność żubrów w Puszczy Knyszyńskiej 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Lata

Fot. P. Jucha Najczęściej spotkać je można na terenach rolniczych, często kilka- kilkanaście kilometrów od kompleksu leśnego.

Fot. P. Jucha

Żubry w Puszczy Boreckiej Kompleks leśny Puszczy Boreckiej liczący ponad 18 tysięcy ha stanowił potencjalne środowisko dla utworzenia wolnej hodowli. W 1962 roku w Puszczy Boreckiej utworzona została druga w Polsce wolna hodowla żubrów. Obecnie stado liczy ok. 100 zwierząt

Puszcza Borecka jest jednym z najcenniejszych obszarów leśnych pojezierza mazurskiego, charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem flory i stosunkowo dużym stopniem naturalności.

Najważniejsze elementy programu w Puszczy Boreckiej Prowadzenie monitoringu opartego na ciągłych obserwacjach bezpośrednich umożliwiającego określenie wielkości i struktury stada oraz rozmieszczenia i preferencji siedliskowych. Powiększenie wielkości populacji w Puszczy Boreckiej do 90 osobników i potem jest utrzymywanie na stałym poziomie Poprawa bazy pokarmowej w Puszczy (łąki, uprawy specjalne, poletka zgryzowe) i stosowanie dokarmiania zimowego również w celu zapobiegania szkodom w lesie i na polach Poprawa warunków sanitarnych (zagroda kwarantannowa) w celu spełniania funkcji ośrodka odbierającego osobniki z innych stad Wzbogacenie i poszerzenie bazy edukacyjnej (izba, tablice i zagroda pokazowa) Określenie składu Komisji opiekującej się stadem i wskazanie Koordynatora (nadleśnictwo Borki)

Etapy historii żubra w Karpatach 1810 - ostatni żubr odłowiony ze stanu dzikiego do wiedeńskiego ZOO 1963 - pierwsze żubry linii białowiesko-kaukaskiej przewiezione w Bieszczady 1965 pierwsza introdukcja na Ukrainie w Beskidzie Skoliwskim 1980 - ostatnia grupa żubrów wypuszczona na wolność w nadleśnictwie Komańcza 1999 - początek programu restytucji żubra w Karpatach 2002 - pierwsza introdukcja w oparciu o analizę genetyczną żubrów przywożonych w Bieszczady

Rozmieszczenie żubrów w Karpatach pod koniec lat 80-tych XXw.

Dynamika liczebności populacji żubra na Ukrainie wg. Khoyetski 2012. Przyczynami były intensywne kłusownictwo oraz nieprawidłowości w gospodarowaniu populacją, przede wszystkim w zakresie zimowego dokarmiania

Od początku lat 90tych, liczebność populacji bieszczadzkiej wzrosła do niemal 300 osobników w roku 2010. Utworzone zostało pierwsze stado wolnościowe na Słowacji w Narodowym Parku Połoniny, które obecnie liczy 9 osobników. Na początku roku 2012, na bazie hodowli w Dragoš Voda, powstało pierwsze stado wolnościowe na terenie Rumunii w parku Vanatori-Neamt, liczące 5 żubrów. Dokonano też próby odtworzenia stada w Beskidzie Skoliwskim w oparciu o zwierzęta importowane z hodowli zachodnio-europejskich

W ciągu roku 2012 zmalała liczebność populacji bieszczadzkiej wskutek likwidacji zagrożonego gruźlicą stada w Nadleśnictwie Stuposiany. Do początku roku 2013, wyeliminowano tu 16 żubrów

Rozmieszczenie stad wolnościowych i zagród na terenie Karpat w roku 2012

Ważnym dla przyszłości karpackiej populacji żubra jest poszerzenie jej zasięgu o nowe stada wolnościowe na Słowacji i w Rumunii, a także stopniowa poprawa struktury genetycznej poprzez dostarczanie genetycznie wyselekcjonowanych zwierząt z hodowli zachodnio-europejskich

Obecnie w Polsce, populacja bieszczadzka jest po białowieskiej najliczniejszą, a ze względu na stosunkowo sprzyjające warunki dla migracji dużych ssaków w obrębie eko-regionu karpackiego, można tu oczekiwać spontanicznego rozprzestrzeniania się zwierząt i stopniowego poszerzania istniejących areałów stad.

Żubry w województwie zachodniopomorskim Wsiedlenie 16 żubrów w 2008 r. Wsiedlenie 8 żubrów w 1980 r. Stado żubrów 1980-2010 obecny areał

PROBLEMY Izolacja stada od 1980 r, stąd inbred i utrata zmienności. Wypadki komunikacyjne i kłusownictwo Wędrówki głównie samców kończące się śmiercią zwierząt Bardzo niewielki przyrost stada do czasu wzbogacenia Szkody w rolnictwie

Hodowle w niewoli Fot. L. Dąbrowski Fot. Z. Kwapis

Cele prowadzenia hodowli zamkniętych żubrów - zabezpieczenie puli genetycznej (ułatwiona kontrola pochodzenia); - rezerwa osobników do zasilania stad wolnościowych; - edukacja, ekspozycja; - badania naukowe. Fot. L. Dąbrowski Fot. L. Dąbrowski

Koordynowany program hodowli (wybór, kojarzenia) Separacja dwóch linii genetycznych Badania DNA i dbanie o rzadkie allele Kooperacja pomiędzy stadami (wymiana informacji) Połączenie programu ex situ i projektów reintrodukcji Bank Genów Żubra początek bank nasienia Brak hodowli bizona w kraju Celem programu hodowli w niewoli jest utrzymanie zmienności genetycznej oraz zwiększenie liczebności linii nizinnej w kraju i za granicą

Program koordynowany Europejski program pod opieką Bison Specialist Group IUCN Od 2010 projekt EBCC (European Bison Conservation Center) finansowany przez Stowarzyszenie Miłośników Zubrów http://bison-ebcc.eu

Podział hodowli Typy hodowli Ośrodki hodowli żubrów Zagrody pokazowe Ogrody zoologiczne Pełnione funkcje: Hodowla Ekspozycja i edukacja Adaptacja i reintrodukcja Fot. L. Dąbrowski

Odbiór zagrody Fot. L. Dąbrowski

Nazwa hodowli Rok Liczba samce samice utworzenia osobników Bałtów 2011 7 4 3 Białowieża 1929 40 14 26 Białystok 1956 2 1 1 Bydgoszcz 1978 3 0 3 Człuchów 2009 3 2 1 Gdańsk-Oliwa 1957 9 2 7 Gołuchów 1977 10 5 5 Jabłonowo 2014 8 4 4 Karolew 2006 2 2 0 Kiermusy 2008 6 3 3 Łódź 1955 5 2 3 Międzyzdroje 1977 6 3 3 Muczne 2012 11 5 6 Niepołomice 1946 25 9 16 Poznań 1924 3 1 2 Pszczyna 1865 42 11 31 Pszczyna Park 2008 6 3 3 Smardzewice 1934/52 14 6 8 Strzelinko 2011 4 1 3 Sycowice 2012 5 2 3 Toruń 1995 3 2 1 Ustroń 2005 4 2 2 Warszawa 1929 5 2 3 Wrocław 1949 4 2 2 Razem 227 88 139 Liczba żubrów w polskich hodowlach zamkniętych na dzień 30 IV 2014 roku 227 osobników Zagrody w trakcie budowy i planowane -Supraśl -Niepołomice

Żubry w hodowlach w Europy Źródło: http://www.bison-ebcc.eu

Projekty POIiŚ Źródło finansowania: V oś priorytetowa Infrastruktura i Środowisko oraz NFOŚiGW Projekty: 1. Ochrona ex situ żubra Bison bonasus w Polsce (SGGW) 2. Ochrona in situ żubra w Polsce część południowa (RDLP krosno) 3. Ochrona in situ żubrów zachodniopomorskich (ZTP) 4. Ochrona in situ żubra w Polsce część północno-wschodnia (SGGW) www.projektexsitu.sggw.pl www.projektinsitu.sggw.pl www.zubry.org www.zubry.sggw.pl

Ochrona ex-situ żubra Bison bonasus w Polsce SMŻ Nd. Niepołomice OKL Gołuchów Nd. Kobiór SGGW

Trzy części ochrony in situ Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze Nd.Suprasl, Waliły, Krynki, Żednia Nd. Borki Białowieża, Browsk, Hajnówka SGGW Białowieski Park Narodowy RDLP w Krośnie Nd. Baligród Nd. Komańcza Nd. Lutowiska Nd. Stuposiany

Projekty dotyczące ochrony żubra, realizowane w Polsce i w Europie SGGW - Ochrona ex situ żubra Bison bonasus w Polsce wartość projektu 7.382.024 PLN (partnerzy: Nadleśnictwo Kobiór, Nadleśnictwo Niepołomice, Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie, Stowarzyszenie Miłośników Żubrów) Realizowane działania: Kompleksowe finansowanie całości zadań związanych z hodowlą żubrów w trzech ośrodkach (Niepołomice, Kobiór, Gołuchów). Remonty oraz rozbudowa infrastruktury hodowlanej oraz doposażenie ośrodków w niezbędny sprzęt. Poprawa jakości naturalnej bazy pokarmowej - rekultywacja i utrzymanie łąk przebudowa drzewostanów.

Projekty dotyczące ochrony żubra, realizowane w Polsce i w Europie SGGW - Ochrona ex situ żubra Bison bonasus w Polsce wartość projektu 7.382.024 PLN (partnerzy: Nadleśnictwo Kobiór, Nadleśnictwo Niepołomice, Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie, Stowarzyszenie Miłośników Żubrów) Realizowane działania: Opieka weterynaryjna obejmująca: stały monitoring stad, zabiegi profilaktyczne, doraźne działania lecznicze. Monitoring genetyczny obejmujący również część żubrów z populacji wolnożyjących. Prowadzenie programu wymiany zwierząt. Utworzenie Banku Genów Żubra, w tym bank nasienie pobieranego post mortem Budowa zagrody pokazowej w Sycowicach.

Fot. L. Dąbrowski

Fot. L. Dąbrowski Fot. L. Dąbrowski

Fot. B. Młynarczyk

Fot. Z. Kwapis

Fot. B. Młynarczyk

Fot. B. Młynarczyk

Fot. B. Młynarczyk

Fot. B. Młynarczyk

Fot. Z. Kusza

Fot. Z. Kusza

Fot. Z. Kusza

Fot. L. Dąbrowski

Fot. L. Dąbrowski

Projekty dotyczące ochrony żubra, realizowane w Polsce i w Europie RDLP w Krośnie - Ochrona in situ żubra w Polsce - część południowa wartość projektu 3.821.599 PLN (partnerzy- Nadleśnictwa: Baligród, Komańcza, Lutowiska, Stuposiany) Realizowane działania: Dokarmianie zimowe w całym okresie trwania projektu zaplanowano wyłożenie łącznie 694 ton karmy (marchew, buraki kukurydza, sianokiszonka, granulat zawierający karmę włuknistą). Ponadto Nadleśnictwa każdego roku koszą i pozyskują siano z 44 ha łąk z czego 35 ha odkrzaczono w ramach projektu.

Projekty dotyczące ochrony żubra, realizowane w Polsce i w Europie RDLP w Krośnie - Ochrona in situ żubra w Polsce - część południowa wartość projektu 3.821.599 PLN (partnerzy- Nadleśnictwa: Baligród, Komańcza, Lutowiska, Stuposiany) Realizowane działania: Utworzono infrastrukturę hodowlaną - oczka wodne, wybudowano odłownie wraz z dojazdem, magazynopaśniki i paśniki oraz 20 lizawek. Wyremontowano zagrodę aklimatyzacyjną w Nadleśnictwie Komańcza. Przygotowano miejsce widokowe do obserwacji żubrów w Nadleśnictwie Lutowiska, Wybudowano zagrodę pokazową wraz z dwoma wiatami widokowymi zagroda łączy funkcje ekspozycyjne i hodowlane. Monitoring zdrowotny obejmujący badania koproskopowe, szczegółowe sekcjonowanie padłych i eliminowanych zwierząt z potrzebnymi analizami histopatologicznymi i mikrobiologicznymi, oględziny zwłok oraz przegląd wolnościowych stad.

Projekty dotyczące ochrony żubra, realizowane w Polsce i w Europie RDLP w Krośnie - Ochrona in situ żubra w Polsce - część południowa wartość projektu 3.821.599 PLN (partnerzy- Nadleśnictwa: Baligród, Komańcza, Lutowiska, Stuposiany) Realizowane działania: Monitoring genetyczny wykonywany w oparciu o zebrane próby tkanek miękkich oraz włosy. Monitoring przestrzenny obejmuje określenie liczebności i przyrostu populacji, areału bytowania poszczególnych stad w cyklu rocznym, migracji sezonowych i rocznych oraz doboru i preferencji siedliskowych żubrów. RDLP w Krośnie - Kontynuacja ochrony in situ żubra w Polsce część południowa - wartość projektu 1.058.024 PLN

Fot. L. Dąbrowski

Źródło: www. http://ochronazubra.rdlp-krosno.pl Fot. K. Orłowski

Źródło: www. http://ochronazubra.rdlp-krosno.pl

Projekty dotyczące ochrony żubra, realizowane w Polsce i w Europie Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze - Ochrona żubrów in situ w województwie zachodniopomorskim wartość projektu 2.165.885 PLN Realizowane działania: Dokarmianie zimowe stad wolnych żubrów w celu podniesienia kondycji zwierząt i sterowania ruchem stad, ograniczenia szkód w uprawach rolnych, poprawa naturalnej bazy żerowej żubrów oraz utrzymania areału zwierząt w granicach poligonu wojskowego. Budowa infrastruktury: odłownie, paśniki, tablice ostrzegawcze. Poprawa stanu naturalnej bazy pokarmowej melioracje łąk sródleśnych.

Projekty dotyczące ochrony żubra, realizowane w Polsce i w Europie Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze - Ochrona żubrów in situ w województwie zachodniopomorskim wartość projektu 2.165.885 PLN Realizowane działania: Monitoring przestrzenny stad z użyciem telemetrii GPS, która dostarcza bezcennych informacji o zachowaniach żubrów, a także pozwala na bieżąco reagować na przykład przepłaszać zwierzęta z upraw rolnych, w których mogą wyrządzić szczególnie dotkliwe szkody. Monitoring parazytologiczny, patomorfologiczny i genetyczny populacji

Źródło: Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze Fot. M. Tracz

Źródło: Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze Fot. M. Tracz

Źródło: Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze

Źródło: Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze Fot. M. Tracz

Źródło: Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze Fot. M. Tracz

Fot. M. Tracz Źródło: Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze Fot. M. Tracz

Projekty dotyczące ochrony żubra, realizowane w Polsce i w Europie SGGW - Ochrona in situ żubra Bison bonasus w Polsce część północnowschodnia 12.649.029 PLN (partnerzy- Nadleśnictwa: Borki, Supraśl, Krynki, Żednia, Waliły, Hajnówka, Białowieża, Browsk, Białowieski Park Narodowy) Realizowane działania: Poprawa komfortu bytowania żubrów na obszarze trzech puszcz : Knyszyńskiej, Boreckiej, Białowieskiej, w tym budowa wodopojów, odtwarzanie i koszenie łąk, zakładanie sadów owocowych, dokarmianie zimowe. Zapobieganie powstawaniu szkód poprzez budowa dodatkowych miejsc dokarmiania, kontraktację siana i płodów rolnych w miejscach przebywania żubrów

Projekty dotyczące ochrony żubra, realizowane w Polsce i w Europie SGGW - Ochrona in situ żubra Bison bonasus w Polsce część północnowschodnia 12.649.029 PLN (partnerzy- Nadleśnictwa: Borki, Supraśl, Krynki, Żednia, Waliły, Hajnówka, Białowieża, Browsk, Białowieski Park Narodowy) Realizowane działania: Monitoring przestrzenny, parazytologiczny, genetyczny, zdrowia w szczególności sekcje padłych i eliminowanych sztuk. Opieka weterynaryjna. Analiza możliwości wprowadzenia żubrów na teren Puszczy Augustowskiej. Przebudowy i remonty obiektów hodowlanych

Obsługa stada, zakup pasz i przygotowanie siana dla żubrów

Przebudowa i remont zagród hodowlanych

Fot. Maciej Łukaszewicz

Odławianie z Puszczy Białowieskiej i przygotowanie do przewozu żubrów w celu wymiany i wzbogacania innych stad.

Minimalizowanie skutków szkód powodowanych przez żubry

Fot. Marek Chilimoniuk Fot. Urszula Olejnicka Fot. Paweł Saczko

Fot. Aleksander Lickiewicz

Projekty dotyczące ochrony żubra, realizowane w Polsce i w Europie c.d. Czechy próby wprowadzenia żubrów na tereny popoligonowe celem zachowania gatunków związanych ze środowiskiem wczesnych stadiów sukcesji. Niemcy Po wieloletnich staraniach w kwietniu 2013 roku na terenach należących do Księcia Richarda z Sayn-Wittgenstein- Berleburg wypuszczono na wolność 8 żubrów.obecnie jest ich 10. Niemcy WWF wspólnie ze specjalistami z Bison Specialist Group IUCN oraz Uniwersytetu Humboldta w Berlinie analiza środowiskowa mająca na celu wskazanie obszarów nadających się do utworzenia wolnych populacji żubra w Niemczech. Hiszpania EBCC Spain wspólnie z dużymi organizacjami łowieckimi podejmowane są próby utworzenia stad półwolnych dla celów łowieckich. Dania W roku 2012 utworzono hodowlę zamkniętą żubrów na wyspie Borholm z zamiarem przekształcenia w stado wolnościowe w przyszłości.

Zaangażowanie Lasów Państwowych w ochronę żubra - czynny udział w większości projektów dotyczących ochrony żubra w Polsce. - wsparcie finansowe ochrony żubra - wkład osobowy w postaci wykwalifikowanej kadry. - promocja działań związanych z ochroną żubra