IX Kongres Ekonomistów Polskich

IX Kongres Ekonomistów Polskich Czesław Skowronek WPŁYW SYTUACJI FINANSOWEJ POLSKIEGO SEKTORA PRZEDSIĘBIORSTW NA ICH PROCESY ROZWOJOWE Ogólne uwarunkowania rozwoju Sektor polskich przedsiębiorstw niefinansowych, to szczególnie istotny składnik polskiej gospodarki. Sektor ten wytwarza podstawową część produktu krajowego, jest miejscem zatrudnienia przeważającej części ludności w wieku produkcyjnym, tworzy materialne podstawy rozwoju gospodarki i społeczeństw. Rozwój sektora przedsiębiorstw, jego skala i dynamika determinują wiele zjawisk i procesów nie tylko gospodarczych, ale i społecznych. Transformacja polskiej gospodarki szczególnie widoczna jest w sektorze przedsiębiorstw. Okres transformacji zmienił w sposób głęboki potencjał ekonomiczny tego sektora, strukturę własnościową, a także produktowo-technologiczną. Sektor przedsiębiorstw niefinansowych tworzą przedsiębiorstwa małe, w tym mikro, średnie i duże. 1 Przedsiębiorstwa te funkcjonują w zróżnicowanych uwarunkowaniach, które kształtują ich zasoby, wielkość i strukturę obrotów, wyniki finansowe i inne. Ostatnie lata przyniosły nowe doświadczenia, które dość wyraźnie wskazują, że działalność każdego podmiotu gospodarującego narażana jest na skutki procesów globalnych. Już 10 lat temu G.W. Kołodko zdefiniował trafnie pojęcie globalizacji i jej przejawów pisząc: Globalizacja to historyczny proces liberalizacji i integracji 1 Wg klasyfikacji Głównego Urzędu Statystycznego przedsiębiorstwa: małe, o zatrudnieniu do 49 osób, w tym mikro o zatrudnieniu do 9 osób, średnie, o zatrudnieniu od 50 do 249 osób, duże, o zatrudnieniu ponad 249 osób.

dotychczas funkcjonujący w pewnej mierze w odosobnieniu rynków towarów, kapitałów i siły roboczej w jeden rynek światowy. 2 Jako istotne przejawy procesów globalizacji W.G. Kołodko wskazuje: znoszenie barier celnych i szybki wzrost obrotów handlu światowego, zwiększanie strumieni przepływów kapitałowych, upowszechnianie nowych technologii opartych na powszechnej komputeryzacji, rodzi się i rozwija gospodarka oparta na wiedzy. Wszystkie te zjawiska i procesy globalizacji mają coraz szerszy zasięg. Niosą one wiele pozytywnych zmian i przekształceń, ale także skutków ujemnych. Granice narodowe wobec rozwoju wielkich globalnych korporacji gospodarczych przestały być barierą rozwoju rynków. Zjawiska te wzmacniają procesy integracji jakie zachodzą w wielu regionach świata, zwłaszcza najbliższy nam obszar integracyjny 28 krajów Europy w postaci Unii Europejskiej. Ostatnie lata, zwłaszcza 2008-2013 przyniosły załamanie w wielu krajach i regionach procesów gospodarczych, czego wyrazem jest bezwzględny spadek produkcji wyrobów i usług, zmniejszenie obrotów międzynarodowych, wzrost bezrobocia, głębokie załamanie indeksów giełdowych, jako wyraz spadku rynkowych wartości spółek notowanych na giełdach światowych. Przejawy i ujemne skutki obecnych globalnych procesów gospodarczych powszechnie określane są kryzysem finansowym i gospodarczym, którego głębokość porównywalna jest z kryzysem przełomu lat 20-tych i 30-tych XX wieku. Zjawiska kryzysowe w gospodarce światowej nie ominęły także polskiego sektora przedsiębiorstw. W wielu fragmentach tego tekstu wskazuję na ujemne skutki tych zjawisk. W tym miejscu warto przytoczyć kapitalizację spółek notowanych na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Jeśli kapitalizacja spółek 4 lutego 2008 r. wyniosła 978 mld zł 3, to 30 października 2008 r. została zredukowana do wartości 459 mld zł 4, tj. o 53%. W kolejnych latach obserwowaliśmy wzrost kapitalizacji spółek, ale występowały istotne wahania. We wrześniu 2013 r. 2 G. W. Kołodko, Globalizacja zacofanie rozwój. Ekonomista, 2002, nr 6, s. 786. 3 Rzeczpospolita z 5.02.2008 r. 4 Rzeczpospolita z 31.10. 2.11.2008 r. 2

kapitalizacja osiągnęła kwotę 802 mld zł 5. Mimo zwiększenia liczebności spółek notowanych na giełdzie nadal ich kapitalizacja jest niższa w stosunku do lutego 2008 r., a więc w okresie przedkryzysowym. Zjawiska kryzysowe nie ominęły polskiej gospodarki, w tym sektora przedsiębiorstw. Nie wnikając szerzej w źródła i przyczyny globalnego kryzysu gospodarczego i finansowego można przytoczyć trafną syntetyczną ocenę, jaką w 2009 r. sformułował Profesor Zdzisław Sadowski: Otóż mechanizmy współczesnego rynku, obok swej wysokiej sprawności regulacyjnej, zapewniającej nawet poprzez kryzysy efektywność działań gospodarczych, wykazują nadal działania zdecydowanie negatywne, obejmując przede wszystkim postępujące rujnowanie środowiska ekologicznego oraz pogarszanie się sytuacji społecznej wskutek szybko rosnących rozpiętości dochodowych i masowej biedy, a z nimi wzrostu konfliktowości i dalej: Państwo nie powinno więc dążyć do zastąpienia rynku w jego funkcjach alokacji zasobów i podziału wyników. Jego działanie jest potrzebne tylko do korygowania rynku w kierunku zapewnienia ładu ekologicznego i ładu społecznego. Teraz zbieramy owoce panowania doktryny neoliberalnej, która na kilka dziesięcioleci przyznała rynkowi rolę jedynego regulatora. 6 Kryzys w skali globalnej zwrócił uwagę polityków i ekonomistów na rolę państwa w gospodarce. Państwo właśnie w warunkach kryzysowych jest niezastąpionym regulatorem procesów korygujących funkcjonowanie gospodarki. Odnosi się to praktycznie do wszystkich krajów nie wyłączając USA. 5 Rzeczpospolita z 12.09.2013 r. 6 Z. Sadowski, Kryzys światowy, nauka ekonomii i perspektywy rozwoju. W: ANNALES UMCES Lublin Vol. XLIII, 2009, s. 15-16 3

Rozwój i wzrost gospodarczy Rozwój gospodarczy, to złożony długookresowy proces, który obejmuje wzrost rozmiarów działalności gospodarczej, ale także, a może przede wszystkim zmiany jakościowe w procesach. Zmiany te są wyrazem postępu, wnoszą nowe wartości do potencjału ekonomicznego kraju, są czynnikiem sprawczym pozytywnych zmian jakości życia społeczeństwa. Rozwój gospodarczy zawiera w sobie wiele przejawów, może być charakteryzowany przez pryzmat licznych zjawisk i procesów cząstkowych, a także oceniany na podstawie odpowiednio dobranych wielkości i wskaźników ekonomicznych, a także społecznych. W literaturze ekonomicznej można spotkać m.in. następujące określenia: Rozwój definiuje się jako długotrwały proces ukierunkowanych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy przemian danego obiektu I dalej: pojęcie rozwoju traktowane jest jako jakościowa i opisowa kategoria. Z kolei wzrost oznacza konkretne zmiany wielkości określonych rzeczy, jest kategorią ilościową. 7 Wzrost gospodarczy odnosi się do zmian ilościowych. W skali makroekonomicznej najczęściej jest oceniany przez pryzmat tempa wzrostu Produktu Krajowego Brutto. W literaturze możemy spotkać wiele opinii, które wskazują na ułomności tego miernika wzrostu, zwłaszcza zaś rozwoju ekonomicznego. W skali mikroekonomicznej, tj. w przedsiębiorstwie możemy także wyróżnić jego wzrost i rozwój. Wzrost zwykle kojarzony jest z wolumenem produkcji i sprzedaży, zaś rozwój zawiera wiele innych przejawów także wg miar jakościowych. Naszą uwagę skoncentrujemy na kilku problemach rozwoju ekonomicznego związanym ściśle z sytuacją finansową polskiego sektora przedsiębiorstw niefinansowych. Wybraliśmy trzy problemy które, jak się wydaje, w sposób dość znaczący charakteryzują przejaw rozwoju gospodarczego w naszym kraju. Oto one: 7 A. Skowronek-Mielczarek, Uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Wyd. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, 2013, s. 13. 4

Obroty towarowe z zagranicą, zwłaszcza zaś wielkość eksportu i jego struktura rzeczowa, a także geograficzna. Występuje także silny związek procesów rozwojowych z wielkością i strukturą importu, na co wskazano niżej w tekście. Odnowienie struktury produkcji wyrobów i usług, w tym także wielkości nakładów ponoszonych na sferę badań i rozwoju (B + R). umożliwiających produkcyjne wykorzystanie wyników badań. Skala, dynamika i struktura nakładów inwestycyjnych w majątek trwały realizowana, tak w skali całej gospodarki, jak też w sektorze przedsiębiorstw. Związek tych problemów rozwojowych z sytuacją finansową polskiego sektora przedsiębiorstw jest bardzo ścisły. Występuje tu swego rodzaju sprzężenie zwrotne. Jeśli sektor przedsiębiorstw tworzy nadwyżkę finansową, to jej skala, struktura wykorzystania tworzyć mogą sprzyjające warunki realizacji przedsięwzięć rozwojowych. I odwrotnie, proces rozwojowe przekładające się na dynamiczny wzrost produkcji, unowocześnienie jej struktury, tworzą sprzyjające warunki wzrostu konkurencyjności polskich produktów na rynkach europejskich i światowych. W tym segmencie tego tekstu, opierając się na danych publikowanych przez GUS i inne źródła staramy się odpowiedzieć na następujące kluczowe, jak się wydaje, pytanie: czy sytuacja finansowa polskiego sektora przedsiębiorstw tworzy warunki ich rozwoju, czy też jest hamulcem zmian, tak ilościowych, jak też jakościowych? Oczywiście, przedstawione dane, wskaźniki i sformułowane oceny są tylko przyczynkiem do ukazania związków i współzależności z ich rozwojem. Problem jest złożony, a pogłębiona jego analiza nie jest możliwa do zrealizowania w tym tekście. 5

Sytuacja finansowa przedsiębiorstw Sytuacja finansowa przedsiębiorstw jest złożoną kategorią ekonomiczną. Nie daje się ona opisać jednym wskaźnikiem, a jej ocena wymaga sformułowania kilku kryteriów oraz odpowiedniego zestawu wskaźników, które pozwolą ocenić różne zjawiska składające się na pojęcie sytuacji finansowej. Szczególną rolę w ocenie sytuacji finansowej pojedynczego przedsiębiorstwa odgrywają takie zjawiska finansowe jak: płynność finansowa, rentowność działalności, zadłużenie, aktywność gospodarcza mierzona produktywnością zasobów. Podobne zjawiska mogą podlegać ocenie, której przedmiotem są grupy przedsiębiorstw, jak również pełna ich zbiorowość, np. cały sektor przedsiębiorstw niefinansowych. Sytuacja gospodarcza jest kształtowana przez wiele czynników. Istotny wpływ na sytuację wywierają realne procesy gospodarcze: dynamika produkcji i sprzedaży, kształtowanie się kosztów, intensywność procesów inwestycyjnych, koniunktura na rynku krajowym, a także na rynkach zagranicznych i inne. Z punktu widzenia procesów rozwojowych szczególne znaczenie ma dynamika przychodów, relatywnie niższa dynamika kosztów, a więc poziom rentowności i wielkość nadwyżki finansowej, czyli wynik finansowy netto przedsiębiorstw oraz kwota amortyzacji majątku trwałego. Te dwie wielkości tworzą nadwyżkę finansową, która może być podstawowym źródłem finansowania rozwoju. Dane i oceny tego segmentu sytuacji finansowej ograniczamy do ostatnich lat, w których wystąpiły skutki procesów kryzysowych, a które także miały miejsce w sektorze polskich przedsiębiorstw. 6

Wyniki finansowe sektora przedsiębiorstw w latach 2008-2012 Tabl. 1 Lp. Treść J.m. 2008 2009 2010 2011 2012 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Przychody z całokształtu działalności mld zł 2.254,7 2.273,5 2.396,6 2.723,0 2.827,7 2. Koszty uzyskania przychodów mld zł 2.158,2 2.160,1 2.270,1 2.589,1 2.707,1 3. Wynik finansowy brutto mld zł 96,6 112,4 126,3 134,0 120,6 4. Wynik finansowy netto mld zł 76,5 92,6 105,2 110,3 100,0 Wskaźniki: 1. 2. 3. 4. Wskaźnik rentowności brutto (3 : 1) Wskaźnik rentowności netto (4 : 1) Wskaźnik poziomu kosztów (2 : 1) Udział wyniku netto w wyniku brutto (4 : 3) % 4,3 4,9 5,3 4,9 4,3 % 3,4 4,1 4,4 4,0 3,5 % 95,7 95,1 94,7 95,1 95,7 % 79,2 82,4 83,3 82,3 82,9 Źródło: Wyniki finansowe podmiotów gospodarczych I XII.2012, GUS, Warszawa 2013, tabl. 1; obliczenia własne wskaźnika poz. 4 Dane tabl. 1 pozwalają na odnotowanie kilku istotnych ocen: W badanym okresie wyniki finansowe netto w kwotach bezwzględnych wzrastały do roku 2011 włącznie. Dopiero w 2012 r. nastąpił bezwzględny spadek wyniku brutto o 13 mld zł, zaś netto o 10 mld zł. W tym okresie, biorąc pod uwagę skrajne lata, wzrost przychodów i kosztów liczony w cenach bieżących był identyczny. Oznacza to, że podstawowym źródłem przyrostu dodatniego wyniku finansowego był przyrost przychodów. Takie są dane przeciętne dla tego okresu i całego sektora przedsiębiorstw. W poszczególnych latach, a także branżach występowały zróżnicowane tendencje. 7

Najbardziej korzystne relacje miały miejsce w 2010 r. kiedy wskaźnik rentowności brutto wyniósł 5,3%, zaś wskaźnik poziomu kosztów został zredukowany do poziomu 94,7%. W badanym okresie stopa podatku dochodowego wynosiła 19%, ale faktyczne obciążenie w latach 2009 2012 było niższe, np. w 2010 r. wynosiło 16,7%. Wpływało to korzystnie na wynik finansowy netto. Można oceniać, że sytuacja taka ma swe źródła w zasadach ustalania podstawy opodatkowania, a więc korekty podatkowej przychodów i kosztów ich uzyskania, a także występujących ulg w tym podatku. Gdyby zastosować 19% stopę podatku, to wynik finansowy netto, np. roku 2012 hipotetycznie to kwota 97,7 mld zł, czyli niższy o 2,3 mld zł od wyniku faktycznego. W świetle powyższych ocen możemy sformułować tezę, że polski sektor przedsiębiorstw w latach 2008 2011 skutecznie przeciwdziałał skutkom kryzysu, a dodatni wynik finansowy, tak brutto, jak i netto wzrastał. Dopiero w 2012 r. wystąpił bezwzględny spadek wyniku finansowego, ale skala tego pogorszenia nie jest duża. Źródłem wewnętrznego finansowania przedsięwzięć rozwojowych nie jest tylko wynik finansowy, ale także amortyzacja środków trwałych służąca ich reprodukcji, nie tylko ilościowej, ale także jakościowej. Skonfrontujemy zatem nadwyżkę z wielkością nakładów inwestycyjnych. Odpowiednie dane zestawiono w tabl. 2. 8

Nadwyżka finansowa i nakłady inwestycyjne sektora przedsiębiorstw Tabl. 2. Lp. Treść 2008 2009 2010 2011 2012 1 2 4 5 6 7 8 Dane bezwzględne w mld zł 1. Wynik finansowy netto 76,5 92,6 105,2 110,3 100,0 2. Amortyzacja 66,9 67,0 70,4 80,3 84,1 3. Nadwyżka finansowa 143,4 159,6 175,6 190,6 184,1 4. Nakłady na środki trwałe 117,8 105,5 101,0 112,5 110,7 Wskaźniki 1. 2. Udział zysku netto w nadwyżce finansowej ws % (1 : 3) Relacja nadwyżki finansowej do wielkości nakładów w % (3 : 4) 53,3 58,0 59,9 57,7 54,3 121,7 151,3 173,9 169,4 165,9 Źródło: Wyniki finansowe podmiotów gospodarczych I XII.2012, GUS, tabl. 1 i obliczenia własne Dane zawarte w tabl. 2 i obliczone wskaźniki w całym sektorze przedsiębiorstw wskazują na korzystne relacje. Nadwyżka finansowa wzrasta ze 143 mld zł w 2008 r. do 184 mld zł w roku 2012, podczas gdy nakłady na środki trwałe wskazują na ich stabilizację, a nawet spadek z 118 mld zł w 2008 r. do 111 mld zł w roku 2012. Korzystna jest struktura nadwyżki finansowej, w której przewagę ma wynik finansowy nad amortyzacją i np. w 2010 r. jego udział w nadwyżce wynosił 60%. Nadwyżka finansowa jest znacznie wyższa aniżeli nakłady inwestycyjne i np. w 2010 r. jest ona wyższa o 74% zaś w 2012 r. o 66%. Wydaje się, że uprawniona jest teza, że sytuacja finansowa sektora przedsiębiorstw w latach 2008 2012, zwłaszcza zaś wielkość nadwyżki finansowej nie była przyczyną stagnacji, a nawet spadku nakładów inwestycyjnych na środki trwałe. Przyczyny te tkwią, jak się wydaje, w niepewności przyszłej sytuacji gospodarczej, negatywnym wpływie światowego kryzysu gospodarczego i braku wyraźnych symptomów jego przezwyciężenia. Na gruncie krajowym trudna sytuacja finansów publicznych, niedostatki wieloletniej 9

polityki rozwojowej wpływają także negatywnie na działalność inwestycyjną i rozwojową przedsiębiorstw. Rok 2013 przyniósł dalsze osłabienie dynamiki gospodarczej. Dotyczy to zwłaszcza I półrocza, w którym wzrost PKB w stosunku do I półrocza 2012 r. był niższy od 1%. Również wyniki finansowe jakie osiągają przedsiębiorstwa są mniej korzystne w stosunku do lat ubiegłych. W ujęciu syntetycznym charakteryzują to dane zawarte w tabl. 3. Wyniki finansowe przedsiębiorstw średnich i dużych w I półroczu lat 2010 2013 Tabl. 3 I półrocze Lp. Treść J.m. 2011 2012 2013 1 2 3 4 5 6 1. Przychody z całokształtu działalności mld zł 1.072,6 1.160,6 1.141,2 2. Wynik finansowy brutto mld zł 66,7 55,6 53,3 3. Wynik finansowy netto mld zł 56,2 46,2 45,4 Wskaźniki: 1. Wskaźnik rentowności brutto % 6,2 5,0 4,7 2. Wskaźnik rentowności netto % 5,2 4,0 4,0 3. Wskaźnik poziomu kosztów 93,8 95,0 95,3 94,7 Źródło: Biuletyn Statystyczny GUS, 2013, nr 2 i 7, tabl. 30, 31, 32 i 33 Wyniki finansowe I półrocza od 2012 r. wykazują tendencję spadkową. Znaczący spadek miał miejsce już w I półroczu 2012 r., ale już w I półroczu 2013 r. spadek wyniku finansowego był niewielki. Wskaźniki rentowności tak brutto, jak i netto wykazują tendencję spadkową, natomiast niekorzystnie wzrasta wskaźnik poziomu. kosztów. Jest to zjawisko dość jasne, mniejsza skala przychodów, ich bezwzględny spadek w I półroczu 2013 r. sprawiały, że koszty stałe działalności gospodarczej wielu przedsiębiorstw przełożyły się na mniejszą skalę ich działalności. Takie dane dotyczą całego sektora przedsiębiorstw średnich i dużych. Natomiast w wielu branżach działalności, np. w budownictwie skala pogorszenia jest znacznie 10

większa. Z ogólnej liczb przedsiębiorstw średnich i dużych objętych badaniami GUS w I p. 2013 r. 16.954 jednostek zysk netto wykazywało 68,8% tej liczby przedsiębiorstw. Wydaje się jednak, że uprawniona jest nadal teza, że mimo pogorszenia sytuacji finansowej przedsiębiorstw w latach 2012 2013 nadal nie jest ona podstawową przyczyną zahamowania przedsięwzięć rozwojowych. Niżej przedstawiono trzy podstawowe obszary działalności przedsiębiorstw, które wskazują na ich rozwój, mimo wystąpienia niepewności procesów gospodarczych, wywołanych zwłaszcza negatywnymi skutkami światowego kryzysu gospodarczego i finansowego. Obroty handlu zagranicznego Obroty handlu zagranicznego mają wieloraki wpływ na rozwój gospodarczy. Eksport towarów i usług jest podstawowym źródłem pozyskania obcych walut. Wielkość i struktura eksportu wskazują na poziom konkurencyjności krajowych produktów, które są aprobowane przez odbiorców zagranicznych. Bezwzględne wielkości eksportu są ujmowane w trzech walutach: w złotych, euro i dolarach (USD).Wzajemna zatem zmienność kursów wpływa na wartość eksportu nawet przy tym samym wolumenie. W polskich warunkach główną walutą w eksporcie jest euro, która obejmuje eksport do krajów eurolandu, a także do większości innych członków Unii Europejskiej, które nie wprowadziły euro. Poza krajami UE większość rozliczeń realizowana jest w dolarach. Odmienna sytuacja ma miejsce w imporcie. Większość importu spoza krajów UE realizowana jest w USD. Dla procesów rozwojowych istotne znaczenie ma także import. Import dóbr inwestycyjnych, a także w znacznym stopniu środków transportu jest istotnym czynnikiem unowocześnienia potencjału technicznego, zwłaszcza przemysłu, ale także infrastruktury logistycznej, tj. procesów transportu, magazynowania, przeładunków, opakowań itp. 11

W ostatnich latach, za wyjątkiem 2009 r., dynamika eksportu liczona przez GUS w cenach stałych wykazywała dość wysoką dynamikę wzrostu, na co wskazują następujące dane (wskaźniki rok do roku): 8 w % 2005-110,6 2006-116,1 2007-109,4 2008-106,8 2009-92,0 2010-113,2 2011-108,1 Tylko w 2009 r., a więc w pierwszej fazie światowego kryzysu gospodarczego i finansowego eksport spadł o 8%. W pozostałych latach tempo wskaźnika jego wzrostu przekraczało 10%, bądź było do tego zbliżone. W 2011 r. eksport w stosunku do 2005 r. zwiększył się o 53%; można oceniać, że był to wysoki wskaźnik wzrostu. W latach 2012 2013 eksport liczony w euro, wykazywał także znaczącą dynamikę. Jeśli w 2011 r. eksport wynosił 136,7 mld euro, to w 2012 r., a więc w drugiej fazie kryzysu zwiększył się do 143,6 mld euro, tj. o 5%. Eksport w I półroczu 2013 r. to kwota 74,2 mld euro wobec 70,0 mld euro w 2012 r., czyli wzrost wyniósł 6%. 9 Obliczenia GUS wskazują, że eksport był wyłącznym czynnikiem wzrostu PKB przy stabilizacji spożycia wewnętrznego i obniżeniu inwestycji. Ważnym przejawem procesów rozwojowych, ale także konkurencyjności polskich produktów jest struktura eksportu i importu. Odpowiednie dane zestawiono w tablicy 4; wielkości bezwzględne ujęto w USD. 8 Źródło: Rocznik Statystyczny 2012, GUS, tabl. 3 (475) 9 Biuletyn Statystyczny GUS nr 2 i 7 z 2013 r., tabl. 63 12

Struktura eksportu i importu towarów w 2011 r. Tabl. 4 Eksport Import Lp. Treść w mld USD w % w mld USD w % 1 2 3 4 5 6 Ogółem 190,3 100,0 212,3 100,0 w tym: 1. Żywność i napoje 18,0 9,5 14,0 6,6 2. Towary zaopatrzenia dla przemysłu 55,3 29,1 70,2 33,1 3. Paliwa i smary 8,8 4,6 31,3 14,8 4. Dobra inwestycyjne 27,2 14,3 43,7 20,6 5. Środki transportu i części 40,5 21,3 27,2 12,8 6. Towary konsumpcyjne 40,2 21,2 25,6 12,1 Źródło: Rocznik Statystyczny 2012, GUS, Tabl. 12 (484), wskaźniki struktury obliczenia własne Przedstawiona struktura eksportu i importu pozwala sformułować kilka ocen. Ich pogłębienie wymagałoby bardziej szczegółowych analiz. Polski eksport charakteryzuje się już dość nowoczesną strukturą. Paliwa, które jeszcze w latach 90-tych stanowiły znaczący udział w eksporcie obecnie ich udział wynosi poniżej 5%. Produkty przetworzone, a więc dobra inwestycyjne, środki transportu i ich części oraz towary konsumpcyjne stanowią ok. 57% całego eksportu, co wskazuje na konkurencyjność tych produktów na rynkach zagranicznych. Eksport polskiej żywności w wielu produktach stał się polską specjalnością, wykazuje wysoką dynamikę i dodatnie 4 mld USD saldo obrotów w tej grupie. Z punktu widzenia procesów rozwojowych istotny jest udział w imporcie dóbr inwestycyjnych, a także środków transportu; łączenie te dwie grupy partycypują w imporcie w 1 / 3 jego ogólnej wartości. 13

Lata 2012-2013 przyniosły pewne zmiany, w tym osłabienie dynamiki eksportu oraz spadek importu. W II kwartale 2013 uzyskano dodatnie saldo w obrotach towarowych liczone w euro. Z punktu widzenia procesów rozwojowych nie jest to zjawisko pozytywne, gdyż wskazuje na zahamowanie importu dóbr inwestycyjnych, środków transportu i innych produktów służących unowocześnianiu oferty eksportowej. Dynamika obrotów zagranicznych, struktura eksportu i importu w poważnym stopniu jest determinowana działalnością inwestycyjną, zwłaszcza w przemyśle, a także inwestycjami w aktywa trwałe przedsiębiorstw, co przedstawiono niżej. Działalność innowacyjna Procesy rozwojowe w poważnym stopniu są zależne od intensywności wdrożenia do praktyki gospodarczej wyników prac badawczych i rozwojowych. Wyniki te mogą owocować nowymi lub udoskonalonymi produktami, które unowocześniają ofertę produktową producentów. Mogą także korzystnie wpływać na procesy technologiczne oraz organizację procesów gospodarczych, które zapewniają wzrost wydajności pracy, obniżkę kosztów działalności, zwiększenie konkurencyjności. Wskażemy tylko na niektóre zagadnienia, zwłaszcza na skalę nakładów na badania i rozwój oraz procesy odnawiania produktów. Nakłady na działalność badawczą i rozwojową w ostatnich latach kształtowały się następująco w relacji do PKB: 10 w % 2000-0,64 2005-0,57 2010-0,74 2011-0,77 10 Rocznik Statystyczny 2012, GUS, tabl. 9 (326) 14

Wskaźniki te wskazują na wzrost nakładów, poczynając od 2005 r. Należy jednak dodać, że nakłady na działalność badawczo-rozwojową w 2 / 3 są finansowane ze środków publicznych, a tylko w 1 / 3 ze środków przedsiębiorstw. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej proporcje te są odwrotne; sektor prywatny w podstawowej części finansuje działalność badawczo-rozwojową. Dla procesów rozwojowych, wzrostu konkurencyjności, wysokiej dynamiki eksportu kluczowe znaczenie mają nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle. Oto kilka charakterystycznych wielkości: 11 Przychody ze sprzedaży produktów w mld zł Nakłady na działalność innowacyjną w mld zł Relacja nakładów do przychodów w % 2005 945,4 14,3 1,5 2010 1.423,7 22,4 1,6 2011 1.617,4 19,4 1,2 Powyższe wielkości wskazują, że nakłady na działalność innowacyjną w relacji do przychodów ze sprzedaży są niewielkie. Jednocześnie w 2011 r. należy odnotować bezwzględny spadek nakładów, a ich relacja do przychodów maleje do 1,2%. Lata transformacji systemowej przyniosły znaczący dopływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich, nowych technologii umożliwiających unowocześnienie struktury produkcji, co wpłynęło korzystnie na ofertę produktową polskich przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego. Wyrazem tego są wyniki eksportowe wielu gałęzi przemysłu, zwłaszcza motoryzacyjnego, meblarskiego i innych. Przemysł spożywczy w znacznym stopniu oparty na kapitale krajowym wykazuje także wysoką dynamikę produkcji, a eksport w 2012 r. przekroczył 18 mld euro. Należy jednak dodać, że nowe importowane technologie i produkty przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego doprowadziło do stagnacji, a często likwidacji krajowego zaplecza badawczo-rozwojowego. Ważnym składnikiem procesów rozwojowych jest odnowienie i dywersyfikacja produktów. Zjawisko to charakteryzuje udział przychodów netto ze sprzedaży 11 Rocznik Statystyczny 2012 GUS, tabl. 15 (332) oraz tabl. 1 (485) 15

produktów nowych lub ulepszonych w ogólnych przychodach ze sprzedaży. Oto odpowiednie dane za ostatnie lata: 12 w % W przemyśle Ogółem przetwórczym 2009 11,3 14,1 2010 12,4 15,6 2011 9,7 12,2 Powyższe wskaźniki są dość korzystne, zwłaszcza w przemyśle przetwórczym. Można zauważyć, że w przemyśle przetwórczym w 2010 r. cykl odnawiania całości produktów wynosił 7 lat. Niestety, w 2011 r. procesy te zostały zahamowane. Wydaje się, że w latach 2012-2013 nie nastąpiła w tym względzie poprawa. Nie dysponujemy pełnymi danymi, aby potwierdzić tę tezę. Wysoka dynamika działalności innowacyjnej oparta o nowe technologie i produkty stanowi podstawowy czynnik rozwoju sektora przedsiębiorstw i całej gospodarki. Zwiększa jej konkurencyjność a poprzez sprzężenie zwrotne wpływa na poprawę efektywności gospodarowania i bardziej skuteczne osiąganie celów rozwojowych poszczególnych przedsiębiorstw i całego sektora. Inwestycje Skala i struktura inwestowania tworzy zwykle sprzyjające warunki rozwoju. Umożliwiają one unowocześnianie struktur produkcji, korzystnie wpływają na jakość produktów, wzrost wydajności pracy, obniżkę kosztów i ogólną poprawę efektywności. Polska ma jeszcze znaczne zapóźnienia w infrastrukturze, zwłaszcza transportowej. Ostatnie lata przyniosły widoczne zmiany, ale procesy te nie zostały jeszcze zakończone. Środki UE uzyskane w okresie budżetowym lat 2007-2013 pozwoliły nadać znaczący impuls inwestycyjny. Dynamika nakładów inwestycyjnych 12 Źródło: Rocznik Statystyczny 2012, tabl. 16 (333); dane obejmują przedsiębiorstwa średnie i duże 16

w poszczególnych latach była zmienna, co charakteryzują następujące dane (w %, rok do roku): 13 2005-107,7 2006-116,8 2007-120,4 2008-110,7 2009-99,2 2010-100,2 2011-110,6 W latach 2009-2010 nastąpiła stagnacja nakładów inwestycyjnych. Szczególnie wysokie były wskaźniki dynamiki w latach 2006-2007. W 2012 r. nastąpił pewien spadek nakładów z 243,3 mld zł w 2011 r. do 239,1 mld. W I połowie 2013 r.; nakłady inwestycyjne w przemyśle wyniosły 24,6 mld zł wobec 24,5 mld zł w I połowie 2012 r. Z punktu widzenia procesów rozwojowych istotna jest struktura rzeczowa nakładów inwestycyjnych, a więc jaka ich część przeznaczona jest na aktywne składniki, czyli urządzenia techniczne, maszyny i środki transportu, a jaka na pozostałe składniki, czyli budynki i budowle. Polska jest opóźniona w rozwoju i unowocześnieniu infrastruktury, w tym drogowej i kolejowej. Realizacja inwestycji w tej sferze sprawia, że struktura inwestowania w naszym kraju odbiega jeszcze od struktury w krajach rozwiniętych. W tabl. 5 przedstawiono dla wybranych lat wiekość i strukturę nakładów inwestycyjnych. 13 Rocznik Statystyczny 2012, GUS, tabl. 1 (542) 17

Struktura nakładów inwestycyjnych w polskiej gospodarce Lata Ogółem w mld zł Budynki i budowle Maszyny i urządzenia techniczne Tabl. 5 Środki transportu w mld zł w % w mld zł w % w mld zł w % 1 2 3 4 5 6 7 8 2000 133,2 68,2 51,3 46,2 34,7 15,5 11,7 2005 131,1 70,7 54,0 45,7 34,9 13,8 10,5 2010 217,3 134,2 61,8 60,4 27,8 21,1 9,7 2011 243,3 148,4 61,1 70,0 28,8 22,8 9,4 Źródło: Rocznik Statystyczny 2012, tabl. 1 (542) i obliczenia własne; wielkości bezwzględne w cenach bieżących Przytoczone dane oraz obliczone wskaźniki pozwalają sformułować kilka istotnych ocen. W strukturze nakładów inwestycyjnych w latach 2000-2011 zaszły dość istotne zmiany. Udział nakładów na budynki i budowle w tym okresie zwiększył się z 51% do 61%. Podstawowym czynnikiem tych zmian były niewątpliwie inwestycje infrastrukturalne związane z transportem, gospodarką komunalną, ochroną środowiska. Znaczna część nakładów od 2004 r. była finansowana ze środków Unii Europejskiej. Nakłady na aktywne składniki, tj. maszyny i urządzenia techniczne oraz środki transportu, mimo ich bezwzględnego wzrostu stanowią w 2011 r. 38% całości nakładów, podczas gdy wskaźnik ten w 2000 r. wynosił ponad 46%. Wg danych GUS w 2011 r. nakłady inwestycyjne w cenach stałych zwiększyły się do 2005 r. na budynki i budowle o 79%, zaś na maszyny i urządzenia techniczne 18

tylko o 54%. 14 To potwierdza tezę o szybkim tempie wzrostu nakładów na infrastrukturę gospodarki. Wydaje się, że interesującym będzie przytoczenie danych charakteryzujących strukturę inwestycji w ujęciu sektorowym. Charakteryzują to dane zawarte w tabl. 6. Struktura sektorowa nakładów inwestycyjnych w % Tabl. 6 Lp. Treść 2000 2011 1 2 3 4 1. Sektor publiczny 34,8 44,9 w tym: 1.1. sektor samorządowy 11,5 20,0 2. Sektor prywatny 65,2 55,1 w tym 2.1. własność prywatna krajowa 35,8 35,2 Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, 2012, tabl. 2 (543) Dane zawarte w tabl. 6 pozwalają na odnotowanie kilku istotnych zmian w strukturze sektorowej nakładów inwestycyjnych. Jeśli w 2000 r. sektor publiczny partycypował w 35% w nakładach całkowitych, to w 2011 r. udział ten zwiększył się do 45%, z tego na sektor samorządowy przypada 20%. Taka struktura nakładów inwestycyjnych potwierdza uprzednią tezę o dynamicznym procesie inwestowania w infrastrukturę, w tym zwłaszcza realizowaną przez jednostki samorządu terytorialnego. Kolejne istotne zjawisko, to spadek udziałów w całości nakładów inwestycyjnych realizowanych przez prywatne podmioty zagraniczne. Jeśli w 2000 r. ich udział wynosił ok. 30% całości nakładów, to w 2011 r. tylko 20%. Wydaje się, że tendencja ta ma bezpośredni związek z procesami prywatyzacji i zaangażowanie w tym procesie podmiotów zagranicznych. 14 Rocznik Statystyczny 2012, GUS, tabl. 1 (542) 19

Przytoczone dane i sformułowane oceny pozwalają sformułować ogólną tezę, że w I dekadzie XXI wieku polska gospodarka charakteryzowała się dość wysokim tempem wzrostu nakładów inwestycyjnych, przy wahaniach dynamiki w poszczególnych latach, zwłaszcza ich stagnacji w latach 2008-2009. Zmiany w strukturze nakładów, wzrost nakładów na budynki i budowle nie może być oceniany negatywnie, bowiem polskie zapóźnienie w rozwoju infrastruktury gospodarki wymagały ich złagodzenia, co niewątpliwie się udało. Unowocześnienie infrastruktury, zwłaszcza transportowej, telekomunikacyjnej, komunalnej i innej, to podstawowy czynnik rozwoju, stwarzający korzystne warunki wzrostu konkurencyjności. W latach 2012-2013, tak w całej gospodarce, jak też w sektorze przedsiębiorstw wystąpiły zjawiska stagnacji nakładów inwestycyjnych, co w głównej części miało swe źródła w niepewności i ryzyku działalności rozwojowej, w tym inwestycyjnej. Zjawiska kryzysowe i recesyjne w wielu krajach UE wpływały także negatywnie na decyzje inwestycyjne polskich przedsiębiorstw. 20

Konkluzje końcowe Problemy rozwoju sektora polskich przedsiębiorstw niefinansowych oraz jego związku z ich sytuacją finansową prezentujemy na tle ogólnych uwarunkować procesów gospodarczych. Dotyczy to zwłaszcza ostatnich lat (2008-2013) kiedy światowy kryzys finansowy i gospodarczy przyniósł wiele ujemnych skutków w gospodarce światowej. Zjawiska kryzysowe miały także widoczne skutki w funkcjonowaniu i rozwoju polskich przedsiębiorstw. W wielu fragmentach tekstu daliśmy temu wyraz. W zakończeniu, chcę podkreślić kilka problemów, które zostały szerzej zaprezentowane uprzednio. Zgodnie z poglądami wielu autorów rozwój określany jest jako złożony, długofalowy proces, który obejmuje nie tylko wzrost rozmiarów działalności gospodarczej, ale także zmiany jakościowe w procesach gospodarowania. Są one wyrazem postępu, wnoszą nowe wartości do potencjału ekonomicznego kraju. Są także czynnikiem sprawczym pozytywnych zmian w jakości życia społeczeństwa. Podjęty temat ma na celu ukazanie związków i sprzężeń zwrotnych jakie zachodzą między sytuacją finansową przedsiębiorstw, a ich rozwojem. Temat jest na tyle obszerny, że bliższej analizie poddano trzy problemy charakteryzujące rozwój, tj. obroty handlu zagranicznego, badania i rozwój, oraz inwestycje. Jeśli sektor przedsiębiorstw w swojej działalności tworzy nadwyżkę finansową, to może być ona wykorzystana na przedsięwzięcia rozwojowe. Z kolei realizacja tych przedsięwzięć powinna się przekładać na wzrost obrotów (produkcji), poprawę ich struktury, obniżkę kosztów, ogólnie rzecz biorąc na wzrost konkurencyjności. Z punktu widzenia procesów rozwojowych, zwłaszcza zaś ich finansowania kluczową sprawą jest uzyskiwanie nadwyżki finansowej, którą tworzą dodani wynik finansowy oraz amortyzacja środków trwałych. Sektor przedsiębiorstw w latach 2008-2012 dysponował nadwyżką finansową, która np. w 2011 r. wyniosła 191 mld zł, podczas gdy nakłady inwestycyjne w tym roku wyniosły 113 mld zł. 21

Formułujemy w świetle przeprowadzonych badań tezę, że sytuacja finansowa w sektorze przedsiębiorstw nie była barierą ich przedsięwzięć rozwojowych. Nie wyklucza to sytuacji, że wiele przedsiębiorstw nie uzyskiwało nadwyżki finansowej. Bariery rozwojowe leżały głównie w zewnętrznych uwarunkowaniach rozwojowych, w tym także w nie zawsze trafnych rozwiązaniach regulacyjnych organów państwa. W ostatnich latach mimo ujemnych skutków światowego kryzysu, sektor przedsiębiorstw dość skutecznie realizował przedsięwzięcia rozwojowe. Poprawiła się struktura produkcji i obrotów, co korzystnie rzutowało na dynamikę handlu zagranicznego, zwłaszcza eksportu. Inwestycje mimo zahamowań, m.in. dzięki środkom UE pozwoliły zrealizować wiele przedsięwzięć infrastrukturalnych, które sprzyjały ogólnemu rozwojowi oraz zwiększyły poziom konkurencyjności polskiej gospodarki. Oceniając stan zasobów sektor przedsiębiorstw, uwarunkowania zewnętrzne, a także regulacyjne funkcje państwa, rozwój sektora przedsiębiorstw w najbliższych miesiącach i kwartałach będzie wykazywał tendencje poprawy, aczkolwiek trudno oczekiwać takiej skali wzrostu, jaka miała miejsce w latach przedkryzysowych. Wrzesień 2013 r. 22

Streszczenie W referacie zamierzam w ujęciu syntetycznym przedstawić następujące ważniejsze problemy: Podstawowe przejawy sytuacji finansowej przedsiębiorstw, płynność finansowa, rentowność, produktywność, struktura kapitałowa. Sytuacja finansowa sektora przedsiębiorstw w ostatnich latach i podstawowe tendencje zmian. Związek sytuacji finansowej z procesami rozwojowymi przedsiębiorstw. Rozwój sektora przedsiębiorstw i jego przejawy: innowacyjność, konkurencyjność, inwestycje w aktywa rzeczowe. Źródła finansowania procesów rozwojowych. Syntetyczne ukazanie związków oraz współzależności sytuacji finansowej przedsiębiorstw i procesów rozwojowych. 23