UNIWERSYTET SZCZECIŃ SKI PRZEGLĄD ZACHODNIOPOMORSKI K W A R T A L N I K SZCZECIN 2014 ROCZNIK XXIX (LVIII) ZESZYT 3 VOL. 2
Komitet Redakcyjny Radosław Gaziński (redaktor naczelny), Eryk Krasucki (zastępca redaktora naczelnego), Radosław Skrycki (sekretarz redakcji) Rada Naukowa Tadeusz Białecki (Szczecin, przewodniczący), Ihor Cependa (Iwano-Frankiwsk), Roman Drozd (Słupsk), Stanisław Jankowiak (Poznań), Danuta Kopycińska (Szczecin), Kazimierz Kozłowski (Szczecin), Czesław Osękowski (Zielona Góra), Martin Schoebel (Greifswald), Józef Stanielewicz (Szczecin), Eugeniusz Z. Zdrojewski (Koszalin) Lista recenzentów znajduje się na stronie www.przegladzachodniopomorski.pl Redaktorzy naukowi dr hab. Danuta Miłaszewicz prof. US dr Rafał Nagaj Redaktor językowy Barbara Pawlikowska Korektor Renata Bacik Okładkę projektował Ludwik Piosicki Skład komputerowy Halina Lipiec Adres redakcji: 71-101 Szczecin, ul. Adama Mickiewicza 66 tel. (91) 444 20 12 e-mail: redakcja@przegladzachodniopomorski.pl www.przegladzachodniopomorski.pl Wersja papierowa jest wersją pierwotną Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne online w międzynarodowej bazie danych The Central European Journal of Social Sciences and Humanities http://cejsh.icm.edu.pl Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2014 ISSN 0552-4245 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Ark. wyd. 17,5. Ark. druk. 22,3 Format 170/240. Nakład 180 egz. Cena zł 22,0 (w tym 5% VAT)
SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 9 Polska w UE 10-lecie członkostwa aspekt historyczny, kulturowy, polityczny, społeczny i ekonomiczny ZBIGNIEW PRZYBYŁA Perspektywy euroregionalizacji polskiego pogranicza w świetle doświadczeń... 13 ALEKSANDRA NACEWSKA-TWARDOWSKA Analiza zmian w handlu zewnętrznym Polski 10 lat doświadczeń... 23 ELŻBIETA KACPERSKA Zmiany w polskim handlu zagranicznym artykułami rolno-spożywczymi po akcesji do Unii Europejskiej... 37 MAŁGORZATA PINK Przemiany w kapitale społecznym w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej... 49 EDWARD NOWAK Wpływ dyrektyw Unii Europejskiej na system sprawozdawczości finansowej w Polsce... 59 ANDRZEJ CZYŻEWSKI, DARIUSZ CZAKOWSKI Podstawowe cechy rynku zbóż w Polsce przed akcesją i po akcesji do Unii Europejskiej (1995 2012) 69 MARYLA BIENIEK-MAJKA Integracja na rynku owoców i warzyw jako efekt członkostwa Polski w Unii Europejskiej... 81 LUDWIK WICKI Czynniki wpływające na częstość korzystania z wybranych działań PROW w gospodarstwach rolnych... 93 ARKADIUSZ NIEDZIÓŁKA Wsparcie rozwoju agroturystyki w Polsce ze środków unijnych... 105 JOANNA KIZIELEWICZ Wpływ funduszy Unii Europejskiej na rozwój gospodarki turystycznej w obszarach nadmorskich w Polsce przykład Wybrzeża Gdańskiego... 117 Echa kryzysu finansowego w globalnej gospodarce a rozwój społeczno-gospodarczy WIKTOR SZYDŁO Pozycjonowanie głównego nurtu ekonomii w kontekście globalnego kryzysu... 129 JAKUB KRACIUK Kryzys strefy euro z perspektywy austriackiej szkoły ekonomii... 141 MAŁGORZATA GAJDA-KANTOROWSKA Uwarunkowania stabilności fiskalnej w wybranych krajach Unii Gospodarczo-Walutowej... 153
4 KAZIMIERZ GÓRKA, MARCIN ŁUSZCZYK Kontrowersje dotyczące działań państwa w zakresie długu publicznego... 165 MARIA FIC, DANIEL FIC Skutki kryzysu finansowego lat 2008 2009 dla gospodarki europejskiej... 177 JOANNA LIGENZOWSKA Wpływ globalnego kryzysu finansowego na sytuację rynku pracy w państwach bałtyckich (Litwa, Łotwa i Estonia)... 189 ELŻBIETA JABŁOŃSKA Przedsiębiorstwa rodzinne wobec dekoniunktury gospodarczej... 199 ALEKSANDRA PŁONKA, WIESŁAW MUSIAŁ Echa światowego kryzysu gospodarczego w rolnictwie polskim... 209 ELŻBIETA WOLANIN-JAROSZ Warunki życia mieszkańców Euroregionu Karpackiego analiza taksonomiczna... 221 Problemy rolnictwa i gospodarki żywnościowej w gospodarce rynkowej BARBARA GOŁĘBIEWSKA Uwarunkowania ochrony środowiska w działalności rolniczej... 243 KATARZYNA KOKOSZKA Zapotrzebowanie na czyste środowisko na terenach wiejskich a realizacja zrównoważonego rozwoju rolnictwa... 253 JOANNA RORAT, SYLWESTER TABOR Rozwój lokalny na obszarach wiejskich ocena zagrożeń i możliwe kierunki rozwoju... 263 ELŻBIETA JADWIGA SZYMAŃSKA Teoretyczne podstawy rozwoju gospodarstw rolniczych... 273 ROMAN SASS Produkcja, koszty i dochody gospodarstw rolnych inwestujących w okresie przedakcesyjnym... 283 BARTOSZ MICKIEWICZ, DAGMARA ZUZEK Gospodarstwo rolne według głównego źródła dochodów w okresie 2002 2010... 295 ALEKSANDER GRZELAK Wybrane zagadnienia dotyczące akumulacji i reprodukcji majątku gospodarstw rolnych w Polsce w świetle wyników rachunkowości rolnej (FADN)... 305 MONIKA NAROJEK, ŁUKASZ PIETRYCH Działalność inwestycyjna gospodarstw rolnych w Polsce... 315 HALINA KAŁUŻA, MONIKA KRAKOWSKA Determinanty innowacji w gospodarstwach rolniczych... 325 JAROSŁAW GOŁĘBIEWSKI Zmienność cen na światowym rynku zbóż i oleistych w latach 2000 2014... 337 WIOLETA SOBCZAK, LILIANNA JABŁOŃSKA Ceny owoców na tle cen wybranych czynników produkcji... 349
5 CONTENTS WPROWADZENIE... 9 Poland in the European Union 10 years of membership historical, cultural, political, social and economic aspects ZBIGNIEW PRZYBYŁA Prospects of the Euroregionalisation of the Polish Borderland on the Background of Experiences... 13 ALEKSANDRA NACEWSKA-TWARDOWSKA Analysis of Changes in Polish Extra- Eu Trade 10 Years Experience... 23 ELŻBIETA KACPERSKA Changes in Polish Foreign Trade of Agro-Food Products After Accession to the European Union... 37 MAŁGORZATA PINK The Changes in the Field of Social Capital in Poland, After Joining European Union... 49 EDWARD NOWAK EU Directives and Their Impact on the Financial Reporting System in Poland... 59 ANDRZEJ CZYŻEWSKI, DARIUSZ CZAKOWSKI Basic Features of the Cereals Market in Poland Before and After Accession to the European Union (1995 2012)... 69 MARYLA BIENIEK-MAJKA Integration on the Fruit and Vegetable Market as a Result of Poland s Membership in the European Union... 81 LUDWIK WICKI Factors Influencing the Frequency of Use of Selected RDP Measures in Farms in Poland... 93 ARKADIUSZ NIEDZIÓŁKA The Development of Agritourism in Poland in the Decade its Membership in the European Union in the Contex of Agritourism Services Support from EU Funds... 105 JOANNA KIZIELEWICZ The Impact of EU Funds on the Development of the Tourism Market in the Coastal Regions in Poland the Case Study of the Gdańsk Coast... 117 Echoes of the financial crisis in the global economy in the context of socio-economic development WIKTOR SZYDŁO Positioning of the Mainstream Economics in the Context of the Crisis... 129
6 JAKUB KRACIUK Eurozone Crisis from the Perspective of the Austrian School of Economics... 141 MAŁGORZATA GAJDA-KANTOROWSKA The Determinants of Fiscal Sustainability in Selected EMU Countries... 153 KAZIMIERZ GÓRKA, MARCIN ŁUSZCZYK Controversies Concerning Action of the State in the Public Debt... 165 MARIA FIC, DANIEL FIC Effects of the 2008 2009 Crisis for the European Economy... 177 JOANNA LIGENZOWSKA The Impact of the Global Financial Crisis on the Labor Market in the Baltic States (Lithuania, Latvia and Estonia)... 189 ELŻBIETA JABŁOŃSKA Influence Economic Depression on Family Business 199 ALEKSANDRA PŁONKA, WIESŁAW MUSIAŁ Repercussions of Global Economic Crisis in Polish Agriculture... 209 ELŻBIETA WOLANIN-JAROSZ The Living Conditions of the Inhabitants of the Carpathian Euroregion The Taxonomic Analysis... 221 Issues of agriculture and food economy in the context of market economy BARBARA GOŁĘBIEWSKA Environmental Conditions of Agricultural Activities... 243 KATARZYNA KOKOSZKA Demand on the Clean Environment on Rural Areas in the Light of the Rural Sustainable Development... 253 JOANNA RORAT, SYLWESTER TABOR Local Development in Rural Areas Threats and Possible Directions of Development... 263 ELŻBIETA JADWIGA SZYMAŃSKA Theoretical Basis of Farm Development.. 273 ROMAN SASS Production, Costs and Incomes of Farms Investing in the Preaccession Period... 283 BARTOSZ MICKIEWICZ, DAGMARA ZUZEK Agricultural Farms in Accordance to Main Income Source in Years 2002 2010... 295 ALEKSANDER GRZELAK Selected Issues Relating to Accumulation and Reproduction of Assets of Farms in Poland in the Light of the Results of Agricultural Accounting (FADN)... 305 MONIKA NAROJEK, ŁUKASZ PIETRYCH Investments Analysis Conducted in Agricultural Holdings in Poland With the Use of Statistical Methods... 315 HALINA KAŁUŻA, MONIKA KRAKOWSKA Determinants of Innovation on Agricultural Holdings... 325
JAROSŁAW GOŁĘBIEWSKI Grains and Oilseeds World Price Volatility in the Years 2000 2014... 337 WIOLETA SOBCZAK, LILIANNA JABŁOŃSKA Fruit Prices in the Lights of Selected Productive Input Prices... 349 7
WPROWADZENIE Oddajemy do rąk Czytelników tę publikację, mając nadzieję, że spotka się ona z zainteresowaniem ekonomistów, społeczności akademickiej oraz uczestników życia gospodarczego chcących poszerzyć swoją wiedzę na temat zagadnień współczesnej ekonomii. Artykuły zawarte w niniejszym numerze Przeglądu Zachodniopomorskiego zawierają bowiem bardzo interesujące przemyślenia i materiały badawcze dotyczące wyzwań współczesnej ekonomii. Prezentują one wyniki badań prowadzonych przez pracowników wielu ośrodków naukowych w kraju. Publikacja ma charakter interdyscyplinarny, z tego względu artykuły zostały pogrupowane na trzy obszary badawcze: 10-lecie członkostwa Polski w UE aspekty historyczny, kulturowy, polityczny, społeczny i ekonomiczny; skutki kryzysu finansowego dla globalnej gospodarki w kontekście rozwoju społeczno- -gospodarczego; problemy rolnictwa i gospodarki żywnościowej w gospodarce rynkowej. W pierwszej części niniejszej publikacji znajdują się artykuły dotyczące doświadczeń Polski związanych z 10-leciem członkostwa w UE. Zawarto tutaj prace na temat perspektywy euroregionalizacji polskiego pogranicza, analizy zmian w handlu zewnętrznym Polski, także artykułami rolno-spożywczymi, przemian w kapitale społecznym, w systemie sprawozdawczości finansowej w Polsce, działań integracyjnych na rynku zbóż, owoców i warzyw oraz rozwoju agroturystyki. W drugiej części publikacji zatytułowanej Echa kryzysu fi nansowego w globalnej gospodarce a rozwój społeczno-gospodarczy znajdują się artykuły zarówno o charakterze teoretycznym, jak i empirycznym. W pierwszych z nich jest poruszana problematyka pozycjonowania głównego nurtu ekonomii w kontekście globalnego kryzysu oraz kryzysu strefy euro z perspektywy austriackiej szkoły ekonomii. Ostatni kryzys finansowy i gospodarczy pokazał, że gospodarka światowa jest zbiorem naczyń połączonych i skutki kryzysu mogą objąć większość gospodarek. Z tego względu w tej części publikacji znajduje się wiele artykułów o charakterze praktycznym, w tym na temat stabilności fiskalnej w krajach Unii Gospodarczo-Walutowej i działań państwa w tym zakresie oraz skutków kryzy-
10 Wprowadzenie su finansowego, głównie dla rynku pracy, przedsiębiorstw rodzinnych, rolnictwa i warunków życia mieszkańców Euroregionu Karpackiego. Ostatnia, trzecia część tego tomu dotyczy problemów rolnictwa i gospodarki żywnościowej w gospodarce rynkowej. W artykułach w niej prezentowanych poruszane są zagadnienia dotyczące uwarunkowań ochrony środowiska w działalności rolniczej i realizacji idei zrównoważonego rozwoju rolnictwa, rozwoju lokalnego i funkcjonowania gospodarstw rolniczych. Poza tym znajdują się tutaj artykuły dotyczące akumulacji i reprodukcji majątku tych gospodarstw w Polsce w świetle wyników rachunkowości rolnej (FADN) oraz ich działalności innowacyjnej, a także analizy zmian cen na światowym rynku zbóż i oleistych oraz owoców. Wyrażamy nadzieję, że zaprezentowane w publikacji artykuły będą cennym źródłem wiedzy i inspiracją do prowadzenia dalszych badań na temat problemów współczesnej ekonomii oraz platformą do dalszych dyskusji. Danuta Miłaszewicz, Rafał Nagaj
Polska w UE 10-lecie członkostwa aspekt historyczny, kulturowy, polityczny, społeczny i ekonomiczny
PRZEGLĄ D ZACHODNIOPOMORSKI ROCZNIK XXIX (LVIII) ROK 2014 ZESZYT 3 VOL. 2 ZBIGNIEW PRZYBYŁA * Wrocław PERSPEKTYWY EUROREGIONALIZACJI POLSKIEGO POGRANICZA W ŚWIETLE DOŚWIADCZEŃ Słowa kluczowe: euroregion, współpraca transgraniczna, zmiany strukturalne, rozważania alternatywne STRESZCZENIE Na podstawie doświadczeń ćwierćwiecza funkcjonowania euroregionów na pograniczu polskim warta rozważenia jest alternatywa przejęcia ich roli przez jednostki samorządu terytorialnego wszystkich szczebli i inne organizacje współpracy transgranicznej. Na etapie wysoko rozwiniętych kontaktów przygranicznych funkcja pośrednika, jaką pełnią instytucje euroregionów, staje się dyskusyjna. Wprowadzenie Zbliżamy się do ćwierćwiecza funkcjonowania struktur euroregionalnych na polskim pograniczu. Z całą pewnością stwierdzić można dwa fakty związane z tym procesem. Pierwszy z nich wyraża się w praktycznie całościowym opanowaniu przez instytucję euroregionów obszarów przygranicznych kraju, drugi zaś w towarzyszącej temu dynamice działań zarówno ze strony władz państwowych, jak i samorządu terytorialnego. Warto przypomnieć, że obecny kształt euroregionalizacji pogranicza polskiego zainicjowany powstaniem w 1991 roku pierwszego w Europie Środkowo-Wschodniej euroregionu Nysa zamyka euroregion Łyna Ława zawiązany w 2003 roku. Znamiennym wyrazem zainteresowania tymi instytucjami współpracy jest swoista kontynuacja przedsięwzięć organiza- * Zbigniew Przybyła, dr hab., prof. UE, Wydział Ekonomii Zarządzania i Turystyki w Jeleniej Górze, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, e-mail: zbigniew.przybyla@ue.wroc.pl.
14 Zbigniew Przybyła torskich w latach 90. ubiegłego wieku, kiedy to powstało 14 z 16 funkcjonujących euroregionów. Dynamicznemu rozwojowi struktur euroregionalnych na pograniczu polskim towarzyszył swoisty i zarazem zrozumiały entuzjazm obserwowany zwłaszcza w środowiskach samorządowych oraz instytucji lokalnych upatrujących w euroregionie istotnej szansy rozwojowej. Był on zauważalny na całym pograniczu, lecz najbardziej ujawniał się w środowiskach pozbawianych w okresie PRL-u możliwości uczestnictwa w realnej współpracy przygranicznej. Jak wiadomo, ograniczenia w tym zakresie dotyczyły głównie relacji przygranicznych na pograniczu północno-wschodnim i wschodnim kraju. W okresie minionego 25-lecia funkcjonowania euroregionów na polskim pograniczu w obrębie tych instytucji zachodziły zmiany strukturalne dotyczące tak zakresu przestrzennego, jak i samej organizacji 1. Wydaje się jednak, że podstawowe zręby zadań merytorycznych pozostały niezmienne, ewentualnie dostosowując się do nowych uwarunkowań lokalnych. Jednocześnie instytucje te swoiście okrzepły, tracąc wcześniejszą dynamikę i rozrastając się personalnie. Dalsza kontynuacja tego procesu jest nieracjonalna i zagrażająca euroregionom jako organizacjom mało efektywnym i bez widocznego poparcia społecznego. Celem artykułu jest próba ogólnej oceny procesu euroregionalizacji pogranicza polskiego i na tym tle prezentacja autorskiej propozycji przejęcia dotychczasowych funkcji euroregionów przez instytucje samorządu terytorialnego. Euroregiony jako kategoria dynamiczna Jak wiadomo, w rozwoju historycznym kontakty przygraniczne państwa sąsiadujących ujawniały się w postaci nieformalnej lub (i) formalnej. Należy zaakcentować szczególną rolę, jaką w ramach współdziałania obszarów ościennych odgrywa współpraca nieformalna. Często stanowi ona swoistą inicjatywę późniejszych kontaktów formalnych, które na ogół traktuje się jako wyższą formę zacieśnionych stosunków. Takim przejawem podjętego współdziałania o relatywnie wysokim stopniu formalizacji są euroregiony. W kontekście wielu definicji tej ka- 1 Z. Przybyła, Mikrorestruktyzacja Euroregionu Nysa, w: Spójność społeczna, gospodarcza i terytorialna w polityce Unii Europejskiej, red. M. Klamut, E. Pancer-Cybulska, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 1099, Wrocław 2005, s. 405.
Perspektywy euroregionalizacji polskiego pogranicza... 15 tegorii przyjmujemy, że są to zinstytucjonalizowane formy współpracy przygranicznej oparte głównie na porozumieniach jednostek samorządu terytorialnego 2. Przypomnijmy również, że jeszcze do niedawna euroregiony traktowano jako etap pośredni na drodze do globalnej, wielostronnej integracji i zarazem do powstania regionu zintegrowanego. Bez ryzyka popełnienia błędu można przyjąć, że mogłyby one stanowić komponent konstrukcji przyszłych Stanów Zjednoczonych Europy. Wszystko wskazuje na to, że poglądy takie były zbieżne z szeroko kreowaną, zwłaszcza przez kraje federalne UE, ideą Europy Regionów, która wskutek oporu większości krajów unitarnych nie znalazła praktycznego zastosowania. Jednak w opinii autora spektakularną próbą realizacji tej idei i obejścia proautonomicznego stanowi instytucja Europejskich Ugrupowań Wspólnoty Terytorialnej (EUWT) regulowana rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady z 5 lipca 2006 roku, a w Polsce odpowiednią ustawą z 7 listopada 2008 roku. Powracając do tematu, można stwierdzić, że w klasycznej postaci i z założenia euroregionalizacja poprzez wspieranie integracji społecznej, kulturowej, gospodarczej, administracyjnej itp. na obszarach współpracy przygranicznej przyczynia się do rozszerzania i pogłębiania procesu integracji europejskiej 3. Szczególne zadania o charakterze pomostowym instytucje te tworzą w stosunku do krajów mających zamiar stowarzyszania się z Unią Europejską bądź pozostających w tej relacji. Rolę tę należy zaakcentować, zwłaszcza uwzględniając historyczny wymiar i genezę powstawania pierwszych euroregionów w Europie Zachodniej (euroregion Euregio ) czy też Środkowo-Wschodniej (euroregion Nysa ). Warto zauważyć, że w obszernym piśmiennictwie o współpracy transgranicznej znajdujemy często zróżnicowane poglądy na temat etapowania kierunków współdziałania transgranicznego i rozwoju struktur euroregionalnych. Odmienne poglądy na temat kolejności faz rozwoju kierunków współpracy euroregionalnej prezentują między innymi Roman Matykowski i Andrzej Miz- 2 W polskiej bibliografii ekonomicznej do prekursorów tematyki współpracy transgranicznej i euroregionalizacji należeli między innymi: Z. Przybyła, Problemy współpracy ekonomicznej regionów przygranicznych np. euroregionu Nysa, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 708, Wrocław 1995; T. Borys, Z. Panasiewicz, Panorama Euroregionów, Urząd Statystyczny w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 1997; W. Malendowski, M. Ratajczak, Euroregiony pierwszy krok do integracji europejskiej, Atlas, Wrocław 1998. 3 Europejska konwencja ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi (Dz.U. z 10 lipca 1993 roku, nr 61, poz. 287, art. 2).
16 Zbigniew Przybyła galski czy zapisy tekstu Porozumienia między Rządem Rzeczpospolitej Polski a Rządem Republiki Białorusi o głównych zasadach współpracy transgranicznej (art. 1). Ci pierwsi przyjmują, że wstępną fazą współpracy powinny stanowić kontakty gospodarcze i dopiero kolejną inne formy współpracy inicjowane wcześniej w gminach miejskich, zaś później obejmujących także obszary wiejskie 4. We wspomnianym Porozumieniu stwierdza się właściwość współpracy we wszystkich uzgodnionych przedsięwzięciach między władzami regionalnymi i lokalnymi obu państw i bez stosowania priorytetów kolejnościowych, także w zakresie terytorialnym. Jeszcze inną koncepcję dziedzin współpracy w zakresie faz dojrzewania pojęcia euroregionu prezentuje Andrzej Piskozub. Wyróżnia tu trzy etapy ich konsolidacji poprzez tak zwane kondygnacje. Dolną, elementarną stanowi stworzenie współpracy komunikacyjnej ułatwiającej kontakty międzyludzkie na pograniczu. Druga kondygnacja to skoordynowane przedsięwzięcia na rzecz rozwoju gospodarczego po obu stronach granicy powiązane z eliminacją barier, na przykład ekologicznych. Swoistym finałem nawiązanej współpracy jest trzecia kondygnacja wyrażająca się w transgranicznej współpracy kulturowej 5. Również w dziedzinie etapowania natężenia stosunków transgranicznych (euroregionalnych) odnajdujemy wiele stanowisk. W tekście Sławomira Lewińskiego odnajdujemy sekwencyjność, zgodnie z którą można wyróżnić sześć kolejnych etapów współpracy 6 : całkowity brak stosunków, faza wymiany informacji, uzgodnienia, współpraca, harmonizacja, integracja. 4 A. Matykowski, A. Mizgalski, Przesłanki rozwoju społeczno-gospodarczego pogranicza polsko-niemieckiego, Problemy współpracy regionalnej w polsko-niemieckim obszarze przygranicznym, Biuletyn KPZK przy PAN 1996, z. 171, s. 56. 5 A. Piskozub, Euroregiony południowo-wschodniego obrzeża Bałtyku. Trzy fazy dojrzewania euroregionu, http://geopolityka.net/euroregiony-poludniowo-wschodniego-obrzeza_baltyku/ (21.01.2014). 6 S. Lewiński, Współpraca transgraniczna etapowanie rozwoju, Człowiek i Środowisko 1996, nr 20.
Perspektywy euroregionalizacji polskiego pogranicza... 17 Z kolei trzy etapy rozwoju struktury euroregionu wyróżnia Zbigniew Przybyła. Należą do nich 7 : etap koncepcji euroregionu, etap organizacji, etap funkcjonowania. Jak się wydaje, rozwiniętą postacią tego podziału jest sekwencyjność etapów życia klastra. Należy przypomnieć, że klaster jako przypadek sieci terytorialnych stanowi szczególny przykład współpracy transgranicznej. Do etapów tych należą: etap embrionalny, etap wzrostu, etap dojrzałości, etap upadku (schyłku). Szczególnie interesujące stadium funkcjonowania klastra stanowi etap ostatni, czyli upadku (schyłku). Występuje on w momencie, kiedy produkty czy usługi oferowane przez określony klaster dają się zastąpić innymi produktami lub usługami znacznie lepszymi i tańszymi, które są udziałem innych, nowych firm działających w otoczeniu dotychczasowego klastra 8. Wynika z tego, że dominującym wynikiem schyłku funkcjonowania dojrzałego klastra są podmioty oferujące podobne lub lepsze możliwości realizacji istniejącego popytu za niższą cenę. Można sądzić, że analogiczny sposób myślenia daje się obecnie zastosować do kategorii euroregionu. Bez ryzyka popełnienia błędu można stwierdzić, że wartość zaprezentowanej systematyki posiada wyłącznie charakter poznawczy, w praktyce kontaktów przygranicznych występują bowiem najprzeróżniejsze konfiguracje wyszczególnionych etapów. Trudna do wyobrażenia jest tak faza całkowitego braku stosunków, jak i względnie enigmatycznego etapu pełnej (?) integracji, a zwłaszcza jej interpretacji. Wątpliwości te w stopniu znaczącym potwierdza informacja z Podręcznika współpracy transgranicznej, że pozytywne przejawy stosunków przygranicznych w państwach Unii Europejskiej ograniczyły się do etapu współpracy 9. Ze współczesnych uwarunkowań geopolitycznych zarazem wynika, że szczególne znaczenie w procesie rozwoju Unii Europejskiej będą miały wstępne 7 Z. Przybyła, Problemy współpracy ekonomicznej..., s. 38. 8 www.pi.gov.pl/klastry/chapster_86406.asp (21.01.2014). 9 Podręcznik współpracy transgranicznej, Rada Europy 2000.
18 Zbigniew Przybyła fazy integracji przestrzennej związane z takimi krajami Europy Wschodniej, jak: Ukraina, Białoruś, Mołdawia, Rosja itp. Tym samym po raz kolejny akcentując pomostowe znaczenie euroregionów w realizacji polityki sąsiedztwa (Neighbourhood Policy) i dokonując analizy ich funkcjonowania, nie sposób nie zadać pytania na temat ich miejsca i znaczenia w sytuacji rozwoju procesu integracji europejskiej. Innymi słowy chodzi o przyszłość euroregionów. Pytanie to nie jest nowe, zaś próba uzyskania na nie odpowiedzi z góry zakłada jej dyskusyjność. Pomocna w uzyskaniu odpowiedzi na to pytanie wydaje się być teoria tak zwanego regionu stykowego 10. W sposób poglądowy transformację euroregionalnej współpracy transgranicznej ilustruje rysunek 1. Obszar przygraniczny (stykowy) Region przygraniczny 1 Region przygraniczny 2 Region przygraniczny Region transgraniczny (euroregion) Stadia poziomu integracji niski zaawansowany wysoki REGION ZINTEGROWANY Rysunek 1. Ewolucja euroregionalnej współpracy transgranicznej Źródło: opracowanie własne na podstawie: Z. Rykiel, Rozwój regionów stykowych w teorii i badaniach empirycznych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1991, s. 15. W świetle teorii regionu stykowego jako ostateczny efekt historycznie determinowanego i osiągniętego dostatecznie wysokiego poziomu integracji regionów przygranicznych powstanie region zintegrowany. Region taki, w założeniu 10 Z. Rykiel, Rozwój regionów stykowych w teorii i badaniach empirycznych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,Wrocław 1991.
Perspektywy euroregionalizacji polskiego pogranicza... 19 odpowiadający obecnemu kształtowi przestrzennemu euroregionu, hipotetycznie stanowić będzie jedność społeczno-gospodarczą zbliżoną w najwyższym stopniu do kategorii regionu wewnętrznego kraju. Pogląd taki choć intuicyjny wynika z braku szerszych interpretacji pojęcia regionu zintegrowanego oraz jak można przypuszczać, logicznej sekwencji osiągnięcia ostatecznego stadium zintegrowania. Budzą się tu jednak wątpliwości. W rzeczywistości procesy integracyjne w regionach współpracy na styku granic państwowych nie przebiegają równomiernie. Dominującą cechą tych procesów jest z jednej strony stymulująca rola więzi ekonomicznych i szybki rozwój, z drugiej zaś inercyjność i opóźnienia charakterystyczne dla sfery stosunków społecznych (świadomościowych). Potwierdzają to ciągle aktualne problemy integracji społeczeństw występujące w kontaktach przygranicznych krajów o dłuższej tradycji współdziałania Europy Zachodniej (uprzedzenia Holendrów i Francuzów wobec Niemców itp.). Trudno przypuścić, że w przewidywalnym okresie czasu nastąpi swoiste ujednolicenie na tle istniejących różnic mentalności, tradycji kulturalnych, języka, religii itd., będących, co warto podkreślić, cechą wartościowej odrębności. Pomijamy tu istotne aspekty, na przykład tożsamości narodowej, patriotyzmu. Obserwowana inercja stosunków społecznych uzasadnia zatem wątpliwości, czy region w pełni zintegrowany nie jest wyłącznie konstrukcją teoretyczną. Odpowiadając bezpośrednio na postawione powyżej pytanie, można przypuścić, że w warunkach pogłębiającej się integracji krajów Unii Europejskiej euroregion staje się kategorią historyczną. Jego znaczenie jest szczególnie istotne w okresie inicjatyw i rozwoju współpracy przygranicznej, jednak w warunkach istnienia granic i rozwiązywania problemów społeczno-gospodarczych z nimi związanych. Wydaje się, że w perspektywie czasu zanika jego istotna rola pomostowa, zaś w miarę pogłębiania się więzi o charakterze ekonomicznym oraz uzyskiwania consensusu społecznej akceptacji i autentycznego partnerstwa wśród mieszkańców pogranicza przy zachowaniu cech odrębności narodowych integrująca rola instytucji euroregionu stanie się po prostu zbędna 11. Rekapitulacja Potwierdzeniem wątpliwości kojarzonych z obecnym statusem euroregionów są wspomniane wcześniej, zauważalne i intensyfikujące się zjawiska ich nadmiernej instytucjonalizacji wyrażające się między innymi w rozbudowie 11 Z. Przybyła, Pomostowe znaczenie euroregionów na pograniczu polskim w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Biznesu, Piła 2000.
20 Zbigniew Przybyła i komplikowaniu struktury organizacyjnej, nadmiernym mnożeniu stanowisk i innych przejawach biurokracji. Przykładem tego jest aktualna struktura 17 tak zwanych eurexów, czyli grup roboczych euroregionu Nysa, w porównaniu z wyjściowym (1991 rok) stanem 7 grup oraz 13 grup w 2004 roku. Warto zauważyć także, że w owej strukturze nie występuje Nauka, która przez długi okres funkcjonowania euroregionu reprezentowała współpracę przygraniczną placówek szkolnictwa wyższego zlokalizowanych na jego terenie. Fakt ten jest merytorycznie niezrozumiały, również wobec inicjatorskiej roli szkół wyższych w powołaniu euroregionu Nysa. Do innych dyskusyjnych przejawów działań tej instytucji należy na przykład nadmiar opracowań planistycznych o charakterze strategicznym realizowanych przez specjalnie powołany Zespół Projektowy ze stanowiskiem menedżera ds. projektów euroregionu Nysa. Ramy objętościowe tekstu nie pozwalają na szerszy komentarz w tej kwestii 12. Jak się wydaje, rolę inicjatorską i koordynującą współdziałania ponadgranicznego w stadium osiągniętego wysokiego poziomu integracji z powodzeniem mogą przejąć organy samorządu regionalnego i lokalnego, agencje rozwoju terytorialnego i inne instytucje sektora publicznego i prywatnego w obrębie właściwych obszarów współpracy. Uzupełniającym uzasadnieniem tej propozycji jest wcześniej przedstawienie przyczyny schyłkowości klastrów. Można sądzić, że dotychczasową rolę euroregionów ekwiwalentnie realizować mogą istniejące komórki organizacyjne na obu lokalnych poziomach samorządu terytorialnego, a także szczeblu regionalnym. Koncentrując uwagę na szczególnie istotnym w kontaktach przygranicznych szczeblu lokalnym, warto przypomnieć, że na przykład w strukturach organizacyjnych gminy miejskiej Jelenia Góra problematyką tą zajmują się dwa wydziały Wydział Promocji i Polityki Informacji oraz Wydział Funduszy Europejskich. Odpowiednikiem organizacyjnym przykładowej gminy wiejskiej, którą stanowi Podgórzyn, jest Referat Rozwoju. Na szczeblu Starostwa Powiatu Jelenia Góra funkcjonują w badanym zakresie: Wydział Promocji, Turystyki i Sportu oraz Referat ds. Rozwoju zajmujący się funduszami zagranicznymi. Sugerowana eliminacja euroregionów jako swoistego pośrednika w relacjach przygranicznych pozwoli na uefektywnienie kontaktów, zmniejszenie stopnia ich formalizacji. Wobec tego istnieje uzasadniona potrzeba rozważenia rozwiązań alternatywnych w stosunku do istniejących, do których pretenduje niniejsze opracowanie. 12 www.euroregion-nysa.pl (21.05.2014); Strategia Rozwoju Euroregionu 2014 2020.
Perspektywy euroregionalizacji polskiego pogranicza... 21 Bibliografia Borys T., Panasiewicz Z., Panorama Euroregionów, Urząd Statystyczny w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 1997. Europejska konwencja ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi (Dz.U. z 10 lipca 1993 roku, nr 61, poz. 287). Lewiński S., Współpraca transgraniczna etapowanie rozwoju, Człowiek i Środowisko 1996, nr 20. Malendowski W., Ratajczak M., Euroregiony pierwszy krok do integracji europejskiej, Atlas, Wrocław 1998. Matykowski A., Mizgalski A., Przesłanki rozwoju społeczno-gospodarczego pogranicza polsko-niemieckiego, Problemy współpracy regionalnej w polsko-niemieckim obszarze przygranicznym, Biuletyn KPZK przy PAN 1996, z. 171. Piskozub A., Euroregiony południowo-wschodniego obrzeża Bałtyku. Trzy fazy dojrzewania euroregionu, http://geopolityka.net/euroregiony-poludniowo-wschodniegoobrzeza_baltyku/. Podręcznik współpracy transgranicznej, Rada Europy 2000. Przybyła Z., Mikrorestruktyzacja Euroregionu Nysa, w: Spójność społeczna, gospodarcza i terytorialna w polityce Unii Europejskiej, red. M. Klamut, E. Pancer-Cybulska, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 1099, Wrocław 2005. Przybyła Z., Pomostowe znaczenie euroregionów na pograniczu polskim w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Biznesu, Piła 2000. Przybyła Z., Problemy współpracy ekonomicznej regionów przygranicznych np. euroregionu Nysa, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 708, Wrocław 1995. Rykiel Z., Rozwój regionów stykowych w teorii i badaniach empirycznych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1991. Strategia Rozwoju Euroregionu 2014 2020. Źródła internetowe: www.pi.gov.pl/klastry/chapster_86406.asp. /http/gospodarka.nat/euroregiony południowo-wschodniego obrzeża Bałtyku. www.euroregion-nysa.pl. www.euroregion-nysa.pl.