Rafał Muster Uniwersytet Śląsi w Katowicach WYODRĘBNIANIE ZAWODÓW DEFICYTOWYCH I NADWYŻKOWYCH INSTRUMENTEM DOSTOSOWANIA KIERUNKÓW KSZTAŁCENIA DO POTRZEB RYNKU PRACY? REFLEKSJA KRYTYCZNA Wprowadzenie Na współczesnym, szybo zmieniającym się rynu pracy coraz więszego znaczenia nabiera dostosowywanie oferty eduacyjnej do rzeczywistych potrzeb rynu pracy. Ważną rolę w Polsce w zaresie diagnozy zmian następujących na rynu pracy przypisano publicznym służbom zatrudnienia powiatowym i wojewódzim urzędom pracy oraz Ministerstwu Pracy i Polityi Społecznej. Instytucje te, na podstawie jednolitej metodologii wyodrębniają zawody deficytowe i nadwyżowe na rynach loalnych, regionalnych oraz rajowym rynu pracy. Tym samym, monitoring prowadzony jest w uładzie trójszczeblowym: powiat-województwo-raj. Oddzielne analizy przeprowadzane są dla ażdego z 379 powiatów w Polsce. Podobne badania z tym, że na poziomie 16 województw przeprowadzają wojewódzie urzędy pracy. Natomiast Ministerstwo Pracy i Polityi Społecznej dane statystyczne z loalnych rynów pracy agreguje na poziomie raju. Analiza za pierwsze półrocze ma charater diagnostyczny, natomiast analiza za cały ro diagnostyczno-prognostyczny. Monitoring pełni dwie zasadnicze funcje: desryptywną i normatywną. Funcja desryptywna pozwala opisać rzeczywistość loalnego rynu pracy, oncentrując się przede wszystim na różnych aspetach jego nierównowagi w zaresie popytu i podaży na pracę. Natomiast funcja normatywna acentuje formułowanie ocen i wniosów dla sys-
84 Rafał Muster temu ształcenia zawodowego, szolenia bezrobotnych, poradnictwa zawodowego i służyć ma pełniejszemu dopasowaniu strumienia popytu na pracę i podaży pracy 1. Pionierem badań w zaresie wyodrębniania zawodów deficytowych i nadwyżowych w Polsce był Mieczysław Kabaj. Po raz pierwszy metodologia monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżowych (MZDiN) została opracowana w 1995 rou w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych 2. Osiem lat później (2003) w Departamencie Rynu Pracy Ministerstwa Pracy i Polityi Społecznej opracowano, a ro później zaimplementowano w publicznych służbach zatrudnienia nieco zmodyfiowany w porównaniu do metodologii M. Kabaja sposób identyfiacji deficytów i nadwyże na rynu pracy 3. M. Kabaj monitoring zawodów deficytowych i nadwyżowych oreśla jao proces systematycznego śledzenia, obserwowania zjawis zachodzących na rynu pracy, formułowanie ocen, wniosów i ostrzeżeń dla systemu ształcenia zawodowego i szolenia bezrobotnych 4. Natomiast w zaleceniach metodycznych MPiPS monitoring zawodów deficytowych i nadwyżowych jest procesem systematycznego obserwowania zjawis zachodzących na rynu pracy, dotyczących ształtowania popytu na pracę i podaży zasobów pracy w przeroju terytorialno-zawodowym oraz formułowanie na tej podstawie ocen, wniosów i rótotrwałych prognoz niezbędnych dla prawidłowego funcjonowania systemów szolenia bezrobotnych oraz ształcenia zawodowego 5. Przedstawione definicje monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżowych bardzo wyraźnie acentują onieczność obserwowania zjawis zachodzących na zmieniającym się rynu pracy. Kolejnym wspólnym omponentem przytoczonych oreśleń definicyjnych jest wyciąganie na jego podstawie ocen oraz wniosów dotyczących ształcenia zawodowego i szolenia bezrobotnych 6. W pratycznych działaniach publicznych służb zatrudnienia dane z monitoringu można z powodzeniem wyorzystać w procedurze planowania szoleń dla bezrobotnych. Powiatowe urzędy pracy opierając 1 2 3 4 5 6 Zalecenia metodyczne do prowadzenia monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżowych. MPiPS, Warszawa 2003, s. 5. M. Kabaj: Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżowych (MZDiN) oraz trójstronne umowy szoleniowe (TUS). W: Podstawowe problemy restruturyzacji zatrudnienia w maroregionie południowym. Red. J. Siemianowicz. Śląsa Wyższa Szoła Zarządzania, Katowice 1996, s. 49. R. Muster: Zawody deficytowe w województwie śląsim analiza trendów zmian w latach 2006-2008. Politya Społeczna 2009, nr 2, s. 15. M. Kabaj: Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu w Unii Europejsiej i w Polsce. SCHOLAR, Warszawa 2004, s. 243. Zalecenia metodyczne..., op. cit., s. 6. R. Muster: Cele prowadzenia badań rynu pracy. Możliwości wyorzystania Programu Operacyjnego Kapitał Ludzi 2007-2013 w zaresie monitorowania rynu pracy. Humanizacja Pracy 2008, nr 1, s. 173.
WYODRĘBNIANIE ZAWODÓW DEFICYTOWYCH 85 się na zidentyfiowanych deficytach mogą doposażyć bezrobotnych w pożądane na rynu ompetencje w stosunowo rótim oresie czasu. Z olei w dłuższym horyzoncie czasu gromadzone dane empiryczne stwarzają podstawy dla doonywania wyboru zawodów i specjalności, tóre mają istotne znaczenie dla gospodari. Monitoring zawodów należy zatem uznać za dogodne narzędzie w zaresie dostosowania szolnictwa do bieżących i perspetywicznych potrzeb rynu pracy 7. Tym bardziej co acentuje się w literaturze przedmiotu że istniejący system statystyi rynu pracy jest całowicie nieprzydatny dla potrzeb oordynacji ształcenia zawodowego i szolenia bezrobotnych 8. Do innych celów wyorzystania danych z monitorowania rynu pracy można zaliczyć efetywniejsze wyorzystanie środów finansowych przeznaczanych na atywizację rynu pracy, merytoryczne uzasadnienie realizacji oreślonych programów trafiających w zapotrzebowanie firm i instytucji, tworzenie strategii rozwoju gminy/powiatu/regionu czy dostarczanie potencjalnym inwestorom informacji o walifiacjach zawodowych osób na loalnych rynach pracy 9. 1. Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżowych Konieczność wyodrębniania zawodów deficytowych i nadwyżowych wynia z jednej strony ze stosownych zapisów ustawowych, z drugiej ja wspomniano już wcześniej z potrzeby posiadania wiedzy o procesach zachodzących na rynu pracy, dzięi czemu suteczniej podejmowane będą działania z zaresu atywizacji poszuujących pracy. Niezwyle istotnym celem monitorowania rynu pracy będzie również dostosowywanie ierunów ształcenia do wymogów zmieniającego się rynu pracy i z pewnością pewne elementy metodologii monitoringu można wyorzystać w modyfiacji oferty eduacyjnej. Monitorowanie rynu pracy w Polsce ma taże swoje umocowanie prawne i wynia ze stosownych zapisów ustawowych 10. Zgodnie z atualnie stosowaną metodologią, przez publiczne służby zatrudnienia, przy oreślaniu, czy zawód jest deficytowy, nadwyżowy lub w równowadze, bierze się pod uwagę natężenie dwóch zmiennych. Po pierwsze, jest to napływ ofert pracy w oreślonych zawodach do powiatowych urzędów pracy, a po drugie rejestrujący się bezrobotni. Oddzielne analizy ja zaznaczono 7 B. Łuaszewicz: Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżowych w rejonie Zabrza, Gliwic, Knurowa i Pysowic. W: Podstawowe problemy, op. cit., s. 122. 8 M. Kabaj: Monitoring zawodów deficytowych, op. cit., s. 46. 9 R. Muster: Cele prowadzenia badań rynu pracy, op. cit., s. 76-79. 10 Art. 9, ust. 1, pt. 9; art. 37, ust. 1, pt. 4; art. 64, ust. 1, pt. 2 Ustawy z dnia 20 wietnia 2004 rou o promocji zatrudnienia i instytucjach rynu pracy. Dz.U. 2008, nr 69, poz. 415 z późn. zm.
86 Rafał Muster wcześniej są sporządzane na poziomie powiatów, województw i raju. Natomiast lasyfiowanie osób do oreślonych zawodów doonywane jest na podstawie potwierdzonych walifiacji świadectwem szolnym lub innym doumentem bądź stażem pracy minimum ro w tym zawodzie 11. Niżej zaprezentowano wzór matematyczny wyorzystywany przy obliczeniach intensywności nadwyżi bądź deficytu zawodów na podstawie metodologii wypracowanej w Departamencie Rynu Pracy MPiPS. Wsaźni intensywności nadwyżi (deficytu) zawodów gdzie: O I B I W = n, I W n, I średnia miesięczna liczba zgłoszonych ofert pracy w zawodzie w pierwszym półroczu lub całym rou, średnia miesięczna liczba zarejestrowanych bezrobotnych w zawodzie w pierwszym półroczu lub całym rou. Do oreślenia natężenia nadwyżi lub deficytu w oreślonych zawodach bierze się pod uwagę stosune średniomiesięcznego napływu ofert pracy do średniomiesięcznego napływu osób bezrobotnych w poszczególnych zawodach na oreślonym rynu pracy (loalny, regionalny lub rajowy). Zgodnie z ministerialną metodologią przyjęto, że zawody o wsaźniu: W n, < I 0,9, to zawody nadwyżowe (im niższa wartość wsaźnia, tym więsza nadwyża, czyli trudniej znaleźć pracę w danym zawodzie), 0,9 W n, I 1,1, to zawody zrównoważone (podobna ilość ofert pracy i liczba rejestrujących się osób bezrobotnych), W n, > I 1,1, to zawody deficytowe (im wyższa wartość wsaźnia, tym więsza deficytowość, czyli łatwiej znaleźć pracę w danym zawodzie). Jeżeli wsaźni intensywności nadwyżi przyjmuje najniższą wartość i wynosi 0,0000 wówczas mamy do czynienia z sytuacją napływu w danym zawodzie osób bezrobotnych, natomiast w tym samym oresie (pierwsze lub cały ro) nie wpływa do powiatowego urzędu pracy w tym zawodzie żadna oferta O B I I (1) 11 A. Danel, R. Muster: Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżowych w Tychach i powiecie bieruńso-lędzińsim (styczeń 2003-czerwiec 2005). W: Eduacja całożyciowa ompetencje cywilizacyjne a regionalny ryne pracy. Red. P. Roje-Adame, B. Pactwa. Śląsie Wydawnictwa Nauowe, Tychy 2006, s. 135.
WYODRĘBNIANIE ZAWODÓW DEFICYTOWYCH 87 pracy. Z olei, gdy mamy do czynienia z sytuacją odwrotną tzn. nie nabywają statusu bezrobotnego przedstawiciele oreślonego zawodu, natomiast wpływają do urzędu pracy w tym zawodzie oferty pracy, wówczas pojawia się oreślenie MAX. Są to tzw. zawody MAX deficytowe. Jedna w pratyce najczęściej zawodami MAX deficytowymi są te, w tórych pojawiają się sporadycznie oferty pracy, przy jednoczesnym brau rejestrujących się bezrobotnych. Na podstawie doonywanych analiz statystycznych można stwierdzić, że na rynach pracy dominują zawody nadwyżowe (ooło 70-80% zawodów). Zazwyczaj (ooło 10-15%) pojawiających się zawodów i specjalności na loalnych rynach pracy w Polce wyazuje deficytowość. Najrzadziej (ooło 5% zawodów) spotyana jest sytuacja, w tórej popyt na pracę i podaż zasobów pracy w tym samym zawodzie ształtuje się na podobnym poziomie 12. Jeżeli wystąpi taa sytuacja, wówczas mamy do czynienia z zawodami w równowadze. Przygotowywany raport z pierwszego półrocza ma charater diagnostyczny i w głównej mierze bazuje na analizie danych statystycznych (rejestrowani bezrobotni i wpływające oferty pracy), co jest merytoryczną podstawą do wyodrębniania zawodów deficytowych, w równowadze i nadwyżowych. Natomiast raport z całego rou, oprócz roli diagnostycznej, pełni zadanie prognostyczne. Bazuje z jednej strony na analogicznych wsaźniach, tóre wyorzystywane są w raporcie z pierwszego półrocza, ale dodatowo wzbogacony jest o wynii badań anietowych przeprowadzonych corocznie w szołach ponadgimnazjalnych. Badania w szołach mają charater całościowy i przeprowadzane są we wszystich placówach ponadgimnazjalnych funcjonujących na terenie działania poszczególnych powiatowych urzędów pracy. Celem anietowania szół jest uzysanie pełnej informacji o tegorocznych i przyszłorocznych absolwentach poszczególnych ierunów. Na tej podstawie po wprowadzeniu zebranych danych ze szół ponadgimnazjalnych do specjalnej apliacji system omputerowy generuje tabelaryczne zestawienia, po pierwsze, absolwentów zarejestrowanych jao bezrobotni w urzędzie pracy według szół i zawodów w danym rou (t) oraz o przewidywanych absolwentach w przyszłym rou (t+1), a po drugie struturę zawodową absolwentów według poziomu wyształcenia i zawodów w rou bieżącym (t) następnym i (t+1). Pratya poazuje, że najczęściej za sporządzanie raportów monitoringowych odpowiedzialni są pośrednicy pracy. Tymczasem uzasadnione byłoby zatrudnienie w ażdym powiatowym urzędzie pracy analitya rynu pracy, do tó- 12 R. Muster: Procesy zachodzące na rynu pracy województwa śląsiego w oresie transformacji w perspetywie socjologicznej. W: 20 lat transformacji w aspecie regionalnym. Śląs. Reflesje socjologów. Red. U. Swadźba. UŚ, Katowice 2011, s. 73-74.
88 Rafał Muster rego podstawowych obowiązów należałoby m.in. pisanie raportów z zaresu zawodów deficytowych i nadwyżowych. Dodatowo tai pracowni mógłby odpowiadać za sprawozdawczość statystyczną. Nie jest natomiast wsazane dodatowe obciążanie pośredniów pracy obowiązami sporządzania raportów z zawodów deficytowych i nadwyżowych. Najlepiej, gdyby taie analizy doonywał odpowiednio przeszolony socjolog lub eonomista. Pracowni urzędu pracy analizujący procesy zachodzące na rynu pracy powinien posiadać odpowiednie walifiacje do analizy danych ilościowych 13, a taże umiejętność rytycznego spojrzenia na dane statystyczne dotyczące m.in. intensywności wsaźnia deficytu bądź nadwyżi oreślonych zawodów i specjalności. Bra rytycznej reflesji ze strony osób sporządzających raporty monitoringowe impliować będzie przeazywaniem informacji o zawodach deficytowych i nadwyżowych bez stosownego omentarza 14. 2. Słabe strony metodologii wyodrębniania zawodów deficytowych i nadwyżowych Stosowana w Polsce metodologia wyodrębniania zawodów deficytowych i nadwyżowych ma taże pewne ograniczenia. Trudności związane z problemem rzetelnego wyłaniania zawodów deficytowych i nadwyżowych wyniają z tego, iż: część bezrobotnych jest niepoprawnie rejestrowana w urzędach pracy, lasyfiacja zawodów i specjalności jest bardzo rozbudowana, słada się aż z 2360 różnych odów zawodowych w związu z tym pracownicy odpowiedzialni za rejestrację bezrobotnych niejednorotnie mają łopot z odpowiednim przyporządowaniem im właściwego odu zawodu, jedynie część z ofert zatrudnienia trafia do urzędów pracy (o. 30-40%), poza tym wśród nich dominują oferty z tzw. wtórnego rynu pracy; oferty te dotyczą pracy w niepełnym wymiarze czasu, zatrudnienia sezonowego, pochodzą od firm oferujących mało atracyjne waruni płacy i pracy, boryających się z problemem flutuacji pracowniów firmy te zazwyczaj nie tworzą nowych miejsc pracy, lecz nieustannie uzupełniają brai adrowe, czasami te same oferty wielorotnie zgłaszane są do tego samego urzędu pracy i to w stosunowo rótim czasie, 13 J. Liwińsi, U. Sztandersa: Raport ońcowy. Analiza sytuacji na wybranych powiatowych rynach pracy oraz stworzenie metodologii badania loalnego rynu pracy w Polsce. MPiPS, Warszawa 2006, s. 86. 14 R. Muster: Zawody deficytowe, op. cit., s. 20.
WYODRĘBNIANIE ZAWODÓW DEFICYTOWYCH 89 nie wszystie osoby bezrobotne (z różnych przyczyn) z danego loalnego rynu pracy rejestrują się we właściwym ze względu na miejsce zamieszania urzędzie pracy, część bezrobotnych rejestrujących się w powiatowych urzędach pracy nie jest w ogóle zainteresowana podjęciem pracy, status bezrobotnego jest dla nich waruniem oniecznym posiadania ubezpieczenia zdrowotnego czy orzystania z różnych transferów socjalnych oferowanych przez ośrodi pomocy społecznej, część bezrobotnych z olei nie jest zainteresowana podjęciem pracy w związu z wyonywaniem pracy w szarej strefie, w rejestrach powiatowych urzędów pracy figurują taże bezrobotni, tórych walifiacje zawodowe uległy dezatualizacji i nie mogą podjąć pracy w zawodzie przypisanym im podczas rejestracji 15. Pratya działalności publicznych służb zatrudnienia często wsazuje, że występują duże rozbieżności pomiędzy wsazaniami monitoringu a odczuciami doświadczonych pośredniów pracy dotyczących fatycznej deficytowości bądź nadwyżowości w oreślonych zawodach i specjalnościach. Dlatego warto zastanowić się nad tym (nie sięgając do monitoringu), przedstawiciele tórych zawodów i specjalności mają najwięsze szanse i najwięsze problemy, by wejść w sferę zatrudnienia na loalnym rynu pracy. Można chociażby postulować zrobienie listy ilunastu zawodów, w tórych najłatwiej i najtrudniej o pracę na terenie działania danego powiatowego urzędu pracy bazując na wiedzy i doświadczeniu pośredniów pracy. Zestawienie to można porównać z wyniami monitoringu, a następnie szuać przyczyn pojawiających się rozbieżności. Raporty uzupełnione o taą analizę będą wówczas wzbogacone o informacje, tóre nie zawsze wychodzą w obliczeniach statystycznych, a są niezwyle cenne w analizach rynu pracy. 3. Reomendacje zmian metodologii zawodów deficytowych i nadwyżowych W celu zwięszenia trafności prowadzonych analiz na rynu pracy na podstawie metodologii wyodrębniania zawodów deficytowych i nadwyżowych można reomendować: wyodrębnienie w struturach urzędów pracy stanowis analityów rynu pracy, profesjonalizację adry urzędów pracy odpowiedzialnej za analizy rynu pracy (szolenia, studia podyplomowe), 15 Idem: Wyorzystanie metodologii wyodrębniania zawodów deficytowych i nadwyżowych w działalności publicznych służb zatrudnienia. Humanizacja Pracy 2007, nr 3-4, s. 121-122.
90 Rafał Muster zaangażowanie pośredniów pracy odpowiedzianych za ontaty w terenie z pracodawcami w proces anietyzacji przedsiębiorców 16, częstsze ontrole (taże wewnętrzne) w powiatowych urzędach pracy z zaresu poprawności rejestrowania osób bezrobotnych oraz wprowadzania w system omputerowy ofert pracy, ujednolicenie lasyfiacji odów zawodów i specjalności, tórymi posługują się publiczne służby zatrudnienia oraz oświata 17, rozszerzenie metodologii wyodrębniania zawodów deficytowych i nadwyżowych o cylicznie realizowane badania wśród pracodawców na loalnych rynach pracy, wypracowanie ujednoliconego schematu raportu opracowania monitoringu dla powiatu, województwa i raju. Podsumowanie Niewątpliwie należy dążyć do dostosowywania systemu eduacji do potrzeb gospodari. Cały system szolnictwa zbyt wolno reaguje na potrzeby rynu pracy i tworzy tym samym źródło napływu adry, na tórej usługi nie ma zapotrzebowania 18. W celu dostosowywania strumienia podaży do popytu na pracę przydatne oażą się wielopłaszczyznowe badania rynu pracy, tórego w opinii A. Barczaa nie można planować, ale można obserwować i monitorować. Obserwowanie regionalnego i loalnych rynów pracy jest podstawą do formułowania i realizowania nie tylo polityi gospodarczej, lecz przede wszystim społecznej 19 w tym strategii oświatowej. Jednaże waruniem sine qua non dostosowywania oferty eduacyjnej do potrzeb gospodari będzie cyliczność podejmowanych przedsięwzięć badawczych oraz ich metodologiczna poprawność. Bezwzględnie należy zmodyfiować i udosonalić system gromadzenia materiału empirycznego o rynu pracy przez publiczne służby zatrudnienia 20, gdyż ten atualnie obowiązujący w postaci monitoringu zawodów deficytowych 16 Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że postulat badań wśród pracodawców w ramach metodologii wyodrębniania zawodów deficytowych i nadwyżowych był zgłaszany w projecie metodologii z 1997 rou (patrz M. Kabaj: Strategie i programy, op. cit., s. 244). 17 Jednaże ten postulat obecnie wydaje się szczególnie trudny do realizacji. Wynia to z fatu, że liczba zawodów w lasyfiacji, tórą posługują się publiczne służby zatrudnienia jest dziesięciorotnie więsza niż w lasyfiacji oświatowej. 18 L.A. Gruszczyńsi: Bezrobocie i ryne pracy jao przedmiot badań socjologicznych. W: Eduacja całożyciowa, op. cit., s. 27. 19 A. Barcza: Huśtawa na rynu pracy. Gospodara Śląsa 1999, nr 3. 20 R. Muster: Ryne pracy województwa śląsiego stan obecny oraz trendy rozwoju. Studia Socjologiczne 2009, nr 4, s. 207.
WYODRĘBNIANIE ZAWODÓW DEFICYTOWYCH 91 i nadwyżowych nie spełnia swojej podstawowej, apliacyjnej funcji. Opisuje zbyt wąsi fragment rynu pracy postulować można chociażby rozszerzenie metodologii o badania pracodawców na powiatowych rynach pracy. Tym bardziej, że to przecież przedsiębiorcy reują popyt na walifiacje i potencjał adrowy. Cyliczność tych badań mogłaby sutować trafniejszym przewidywaniem trendów rozwoju rynów pracy w uładach loalnych i regionalnych. Jednaże co należy wyraźnie podreślić badanie pracodawców jest trudnym zadaniem. Pracodawcy raczej niechętnie biorą udział w tego typu badaniach, poza tym trudno im oreślić spodziewane zapotrzebowanie na nowych pracowniów czy też nie chcą wypowiadać się na temat planowanych reducji adr. Nie bez znaczenia będzie taże onieczność przeonania loalnych decydentów do sięgania po wynii prowadzonych badań i analiz, wówczas powinna wzrosnąć ich wartość pratycznej użyteczności. Oddzielnym problemem byłaby onieczność przeonania dyretorów placówe eduacyjnych oraz adry dydatycznej do bardziej elastycznego reagowania na zachodzące zmiany na rynu pracy modelując treści realizowanego programu ształcenia. Zatem, czy monitoring zawodów deficytowych i nadwyżowych może być instrumentem dostosowywania ierunów ształcenia do potrzeb rynu pracy? Ta, ale pod waruniem modyfiacji atualnie stosowanej metodologii w publicznych służbach zatrudnienia na podstawie np. reomendacji omówionych w niniejszym artyule. THE METHODOLOGY OF DEFICIT AND SURPLUS LINES OF LEARNING HOW TO ADAPT TO THE NEEDS OF THE LABOR MARKET? CRITICAL REFLECTION Summary The article presents the methodological assumptions extraction of deficit and surplus used by the public employment services in labor maret analysis. Labor maret analysis based on the same methodological assumptions are conducted twice a year at the level of county, state and country. However, the methodology used can in fact describe a small part of the labor maret, focusing on the analysis of reported job vacancies to the District Labour Offices and the registering of unemployed persons. On this basis, the indicators are calculated deficit and surplus. The article shows weanesses the methodology and presents the recommendations of change so that the analysis conducted in the labor maret could be a real instrument of adjusting the direction and content of education to labor maret needs.