Co to jest ryzyko? Psychologia decyzji i ryzyka wykład 9 DR BEATA BAJCAR ZAKŁAD PSYCHOLOGII I ERGONOMII Działanie, które może przynieść niepowodzenie, stratę; Przedsięwzięcie, którego wynik jest niepewny, nieznany Możliwość wystąpienia odchylenia faktycznego wyniku od wyniku planowanego Możliwość poniesienia straty lub osiągnięcia korzyści mniejszych lub zaplanowane Niebezpieczeństwo niezrealizowania celu założonego przy podejmowaniu określonej decyzji Synonim/konkretyzacja niepewności Niepewność, jakiej doświadczają decydenci, gdy nie są w stanie przewidzieć konsekwencji swoich decyzji Skąd się bierze ryzyko? Ryzyko w ujęciu ilościowym Sytuacje deterministyczne Sytuacje ryzykowne Sytuacje niepewne Dwa niezależne wymiary ryzyka: Szacowanie szans (prawdopodobieństw) Szacowanie wielkości konsekwencji Dotyczy to wielu sytuacji rzeczywistych o wyraźnych charakterystykach liczbowych Trudności w traktowaniu wymiarów ilościowych ryzyka jako niezależnych Oceny ryzyka w ujęciu ilościowym Ryzyko w sensie jakościowym Ryzyko jako zmienna fenomenologiczna Ryzyko to globalny stan umysłu, który zespala wiele obiektywnych i subiektywnych (poznawczych, emocjonalnych i motywacyjnych) aspektów procesu podejmowania decyzji Przy ocenie ryzyka nie bez znaczenia są nie tylko cechy sytuacji, ale także cechy osób Uniwersalność ocen ryzyka Ludzie potrafią ocenić ryzyko nawet jeśli nie poda im się instrukcji Oceny ryzyka są stałe w czasie Podobieństwo ocen ryzyka dokonywanych przez różnych ludzi Oceny ryzyka mają dobrze określone cechy formalne Wymiary jakościowe ryzyka badania w nurcie psychometrycznym 1
Wymiary jakościowe ryzyka wg badań Slovica Bardziej podstawowe czynniki wpływające na oceny ryzykowności Wiedza niewiedza Wpływ brak wpływu Dobrowolność przymus Typowość nowość Abstrakcyjność konkretność Odroczenie natychmiastowość Chroniczność gwałtowność Lokalność globalność Odwracalność nieodwracalność Przyjemność - lęk Ryzyko budzące lęk powaga konsekwencji, lęk, katastrofalność, dobrowolność, kontrolowalność Nieznane ryzyko nowość, wiedza, odroczenie konsekwencji w czasie Poziom narażenia na ryzyko liczba osób potencjalnie narażona na dany rodzaj zagrożenia Taka struktura ma charakter uniwersalny ujawnia się bez względu na rodzaj ocenianej aktywności i osoby dokonujące oceny Wybierz jedną z opcji, która bardziej Ci odpowiada Wybierz jedną z opcji, która bardziej Ci odpowiada A. Otrzymanie z całkowitą pewnością (tzn. prawdopodobieństwem równym 100%) kwoty równej 2400zł B. Otrzymanie z prawdopodobieństwem 25% kwoty równej 10 000zł lub z prawdopodobieństwem 75% nieotrzymanie niczego A. Stracenie z całkowitą pewnością (tzn. prawdopodobieństwem równym 100%) kwoty równej 7500zł B. Otrzymanie z prawdopodobieństwem 75% kwoty równej 10 000zł lub z prawdopodobieństwem 25% nieotrzymanie niczego Wyobraź sobie że jesteś doradcą finansowym... Wyobraź sobie że jesteś doradcą finansowym...... Twój klient zainwestował 60 000zł w portfel akcji, i wkrótce potem nastąpił krach na giełdzie. Masz do wyboru dwie strategie, i jedną z nich możesz mu zaproponować Gdy wybierzesz strategię A, twój klient na pewno zachowa 20 000zł Gdy wybierzesz strategię B, jest prawdopodobieństwo równe 1/3, że twój klient uratuje całą kwotę, to znaczy 60 000 zł, oraz prawdopodobieństwo równe 2/3, że nie uratuje niczego... Twój klient zainwestował 60 000zł w portfel akcji, i wkrótce potem nastąpił krach na giełdzie. Masz do wyboru dwie strategie, i jedną z nich możesz mu zaproponować Gdy wybierzesz strategię A, twój klient na pewno straci 40 000zł Gdy wybierzesz strategię B, jest prawdopodobieństwo równe 1/3, że twój klient nic nie straci zł, oraz prawdopodobieństwo równe 2/3, że straci wszystko, czyli całą kwotę 60 000zł 2
Teoria perspektywy Teoria perspektywy w zakresie użyteczności (1) Stworzona przez Daniela Kahnemana i Amosa Tversky ego i Daniela Kahnemana (1979) Opisuje efekt niestałości preferencji człowieka dokonującego wyborów dotyczących zysków i strat Składa się z dwóch części Część dotycząca użyteczności Część dotycząca prawdopodobieństw Teoria perspektywy w zakresie użyteczności (2) Teoria perspektywy w zakresie prawdopodobieństw (1) Preferencje finansowe są wrażliwe na kontekst unikamy ryzyka w warunkach zysków i preferujemy ryzyko w warunkach strat Przejawiamy silną awersję do ponoszenia strat Szacujemy nasze wyniki finansowe względem punktu odniesienia, który może zmieniać się p pewnym czasie, co powoduje, że zyski i straty sa względne A: 1:1000 szansa na wygranie $5000 B: pewna wygrana w wysokości $5 A: 1:1000 szansa na stratę $5000 B: pewna strata $5 Teoria perspektywy w zakresie prawdopodobieństw (2) Teoria perspektywy w zakresie prawdopodobieństw (3) Średnie i wysokie wartości prawdopodobieństwa Bardzo niskie wartości prawdopodobieństwa ZYSK Awersja do ryzyka Skłonność do ryzyka STRATA Skłonność do ryzyka Awersja do ryzyka 3
Indywidualne uwarunkowania skłonności do podejmowania ryzyka Pojęcie sytuacji Motywacja osiągnięć Umiejscowienie kontroli Temperament (poziom potrzeby pobudzenia) Styl myślenia pojęciowego Zmienne demograficzne płeć, wiek, uwarunkowania kulturowe, socjoekonomiczne Ryzyko instrumentalne i stymulujące Potoczna interpretacja pojęcia sytuacja Interpretacja psychologiczna Umysł + otoczenie Model poznawczy sytuacji Dynamiczność sytuacji Wymiary sytuacji Złożoność Zmienność Obiektywne wymiary otoczenia Niepewność stan umysłu Niepewność Niepewność to stan umysłu poznającego (kategoryzującego) otoczenie i działającego w nim Sytuacje: Deterministyczne Ryzykowne Niepewne Każda sytuacja decyzyjna sprowadza się do rozwiązywania problemu niepewności Źródła niepewności (Kahnemann, Tversky, 1982) Niepewność zewnętrzna wynikająca z braku lub niekompletności wiedzy o obiektywnie istniejących cechach i mechanizmach powstawania zdarzeń Może być reprezentowana w umyśle jako rozkład zdarzeń lub jako niepowtarzalne (wyjątkowe) zdarzenie jednostkowe Niepewność wewnętrzna Wynikające ze świadomości własnych ograniczeń poznawczych, typu umysłowości, braku kompetencji, doświadczeń itp. Może mieć formę niepewności wnioskowanej lub doświadczanej Co to jest hazard? Z arabskiego Az-ahr kostka, gra w kości Angielski - Ryzyko, niebezpieczeństwo Francuski los, przypadek, traf 24 Hazard to zaangażowanie w grę, której wynik zależy w całości lub części od losu, i w której stawkami są pieniądze lub dobra materialne Hazard kojarzy się z działalnością moralnie dwuznaczną 4
Hazard na przestrzeni dziejów Nowy Testament Hinduska Mahabharata Średniowiecze bardzo popularna gra w kości, kary ustanowione przez Alfonsa X Mądrego Wiek XIX i początek wieku XX hazard zakazany w Europie i USA Zmiana stosunku do hazardu od lat 70-tych Gry losowe są bardzo popularne w USA, Wielkiej Brytanii, Holandii, Hiszpanii, Kanadzie, Australii... 25 Psychologiczne wyjaśnienie fenomenu hazardu 26 Dlaczego ludzie angażują się w często bardzo niekorzystne dla siebie gry? Dlaczego robią to, pomimo ponoszenia strat i oczywistej świadomości, że pokaźne zyski przemysłu hazardowego biorą się z pieniędzy przegranych przez graczy? 27 Wyjaśnienie na gruncie behawioryzmu Warunkowanie instrumentalne wzmocnienia pozytywne powodują chętne angażowanie się w daną sytuację Wzmocnienia nieregularne (losowe) są dużo bardziej skuteczne niż regularne Wady tego podejścia: Nie da się go stosować do wszystkich gier Nie tłumaczy, dlaczego ludzie w ogóle zaczynają grać Nie tłumaczy, dlaczego ludzie stosują nieoptymalne strategie Nie tłumaczy różnic indywidualnych Wyjaśnienie na gruncie psychoanalizy Model hazardu amerykański psychoterapeuta i lekarz Edmund Bergler (1957) Struktura osobowości id, ego, superego Id zasada przyjemności, superego zasada rzeczywistości 28 Hazardzista nieświadomie chce przegrać to narcystyczny neurotyk, który nieświadomie buntuje się przeciwko zasadzie rzeczywistości Świadomość Nieświadomość Model hazardu wg Berglera 29 Chce wygrać Bunt przeciwko rzeczywistości Poczucie winy chce przegrać GRA PRZEGRANA Wady podejścia Berglera Zbyt wyrafinowane 30 Niemożność weryfikacji empirycznej zgodnei ze współcześnie przyjętymi w nauce kryteriami Twierdzenie że każdy hazardzista to narcystyczny neurotyk, jest za daleko idące tego typu wytłumaczenie może być trafne w stosunku do małej grupy ludzi zaburzonych psychicznie, ale nie dotyczy większości graczy Rozczarowanie Masochistyczna świat jest niesprawiedliwy przyjemność 5
Wyjaśnienie na gruncie psychologii poznawczej 31 Hazard patologiczny 32 Badania nad podejmowaniem decyzji w warunkach niepewności od początku prowadzone były z wykorzystaniem prostych loterii Teoria normatywna (SEU) vs. teoria deskryptywna (teoria perspektywy) Myślenie heurystyczne Heurystyki dostępności, reprezentacji i kotwiczenia Pozorne korelacje (np. stereotypy, myślenie magiczne) Wady tego podejścia trudno ocenić, z jakim błędem mamy do czynienia w danej chwili W USA ok.. 3% populacji ma poważne problemy z hazardem, dalsze 8% jest klasyfikowane jako zagrożone wystąpieniem tych problemów w przyszłości Fazy hazardu Faza zwycięstw Faza strat Faza desperacji Faza utraty nadziei Diagnozowanie hazardu patologicznego (wg DSM-IV) Absorbujące myślenie o hazardzie wcześniejszym i przyszłym Spadek wrażliwości konieczność zwiększenia zaangażowania w grę, by osiągnąć ten sam poziom satysfakcji Rozdrażnienie przy próbie przerwania gry Hazard jako ucieczka od własnych problemów Odgrywanie się Okłamywanie innych w kwestii swojej aktywności Nieudane próby kontrolowania swojej gry Popełnianie czynów przestępczych by np. zdobyć pieniądze na grę Narażenie na szwank ważnej relacji osobistej lub zawodowej jako efekt hazardu Poleganie na pomocy innych osób, by poprawić swą złą sytuację finansową wywołaną hazardem 33 Uzależnienie od hazardu Hazard nie poddaje się prostej analogii z innymi uzależnieniami hazard jest niematerialny Jedna z najważniejszych cech patologicznych odgrywanie się (chasing) szczególnie narażone na odgrywanie się są osoby impulsywne, braz natomiast związku z poszukiwaniem pobudzenia Skuteczność leczenia od 8 do 80% Programy wykluczenia Terapia i farmakologia 34 Wprocesie powstawania uzależnienia mamy do czynienia ze złożoną interakcją procesów poznawczych, społecznych, biologicznych i motywacyjnych Badania nad hazardem Hazard losowość + strategia 36 Problemy atmosfera badania i dobór próby Badania Andersona i Browna (1984) Pomiar wzrostu tętna Pomiar cech temperamentu Badania eksperymentalne pozwalają na wyjaśnienie procesów decyzyjnych, ale nie procesów fizjologicznych 25 20 15 10 5 0 S-L H-L H-K Losowość - ignorujemy zasady rachunku prawdopodobieństwa Strategia Ujemna wartość oczekiwana gier hazardowych Kryterium Kelly ego jaką stawkę obstawiać Systemy Martingale Jedyna gra losowa, w której stosując legalne strategie, możemy uzyskać grę o dodatniej wartości oczekiwanej, to blackjack 35 6
Podsumowanie dlaczego warto badać hazard? Gry losowe odegrały dużą rolę w powstaniu współczesnej nauki, odcisnęły też piętno na literaturze, sztuce i języku Gry losowe stają się jedną z najważniejszych rozrywek zachodu Hazard jest wciąż wyzwaniem dla badaczy zajmujących się problemem racjonalności ludzkich zachowań Hazard ma znaczenie także dla rozwoju prawa i ekonomii 37 RYZYKO W ZARZĄDZANIU Plan wykładu Rodzaje ryzyka w zarządzaniu 1. Racjonalne kryteria oceny ryzyka 2. Niestałość preferencji względem ryzyka 3. Teoria perspektywy 4. Konsekwencje teorii perspektywy 5. Percepcja ryzyka 6. Osobowość a podejmowanie ryzyka ryzyko finansowe (źródła zdobywania kapitału, inwestowanie zysków) ryzyko działania na rynku globalnym (np. ryzyko zmiany kursów walutowych) ryzyko makroekonomiczne ryzyko polityczne ryzyko zmian prawnych ryzyko decyzji kadrowych Wybór inwestycji - ilustracja Ilościowe wymiary ryzyka P(zysk) W(zysk) P(strata) W(strata) A 0.2 + 80 0.8-20 B 0.8 + 20 0.2-80 C 0.5 + 50 0.5-50 1. Wielkość straty (wielkość stawki) 2. Prawdopodobieństwo straty (np. kasyno) 3. Oczekiwana strata (np. inwestowanie) 4. Wartość oczekiwana 5. Wariancja (np. giełda) D 0.5 + 100 0.5-100 7
Wariancja jako miara ryzyka - przykład Teoria perspektywy Niestałość Preferencji ryzyka Zadanie 1 Epidemia (1) Zadanie 1 Epidemia (1) W pewnym mieście wybuchła epidemia groźnej choroby i specjaliści przypuszczają, że może ona spowodować śmierć 600 osób, które zostały zarażone. Sztab ekspertów przygotował dwa programy ratunkowe i trzeba wybrać jeden z nich: W pewnym mieście wybuchła epidemia groźnej choroby i specjaliści przypuszczają, że może ona spowodować śmierć 600 osób. Sztab ekspertów przygotował dwa programy ratunkowe i trzeba wybrać jeden z nich: PROGRAM 1: zostanie na pewno uratowanych 200 osób PROGRAM 1: 1: zostanie na pewno na pewno uratowanych 200 osób 200 osób PROGRAM 2: mamy szansę równą 1/3, że uda się uratować wszystkie 600 osób i szansę równą 2/3, że nie uda się uratować nikogo. PROGRAM 2: mamy szansę równą 1/3, że uda się uratować wszystkie 600 osób i szansę równą 2/3, że nie uda się uratować nikogo. Zadanie 1 Epidemia (2) Zadanie 1 Epidemia (2) W pewnym mieście wybuchła epidemia groźnej choroby i specjaliści przypuszczają, że może ona spowodować śmierć 600 osób, które zostały zarażone. Sztab ekspertów przygotował dwa programy ratunkowe i trzeba wybrać jeden z nich: W pewnym mieście wybuchła epidemia groźnej choroby i specjaliści przypuszczają, że może ona spowodować śmierć 600 osób, które zostały zarażone. Sztab ekspertów przygotował dwa programy ratunkowe i trzeba wybrać jeden z nich: PROGRAM 1: na pewno umrze 400 osób PROGRAM 1: na pewno umrze 400 osób PROGRAM 2: mamy szansę równą 1/3, że nikt nie umrze i szansę równą 2/3, że umrą wszystkie zarażone osoby. PROGRAM 2: mamy szansę równą 1/3, że nikt nie umrze i szansę równą 2/3, że umrą wszystkie zarażone osoby. PROGRAM 2: mamy szansę równą 1/3, że nikt nie umrze i szansę równą 2/3, że umrą wszystkie zarażone osoby. 8
Zadanie 2 Loterie (1) Zadanie 2 Loterie (1) Wyobraź sobie, że bierzesz udział w loterii i możesz wybrać jeden z dwóch wariantów: Wyobraź sobie, że bierzesz udział w loterii i możesz wybrać jeden z dwóch wariantów: WARIANT 1: Dostać na pewno 500 zł. WARIANT 1: 1: Dostać na na pewno 500 500 zł. zł. WARIANT 2: Zagrać w grę, w której rzuca się monetą. Gdy wypadnie orzeł wygrywasz 1000 zł., gdy wypadnie reszka nie wygrywasz nic. WARIANT 2: Zagrać w grę, w której rzuca się monetą. Gdy wypadnie orzeł wygrywasz 1000 zł., gdy wypadnie reszka nie wygrywasz nic. Zadanie 2 Loterie (2) Zadanie 2 Loterie (2) Wyobraź sobie, że bierzesz udział w loterii i możesz wybrać jeden z dwóch wariantów: Wyobraź sobie, że bierzesz udział w loterii i możesz wybrać jeden z dwóch wariantów: WARIANT 1: Stracić na pewno 500 zł. WARIANT 1: Stracić na pewno 500 zł. WARIANT 2: Zagrać w grę, w której rzuca się monetą. Gdy wypadnie orzeł tracisz 1000 zł., gdy wypadnie reszka nie tracisz nic. WARIANT 2: Zagrać w grę, w której rzuca się monetą. Gdy wypadnie orzeł tracisz 1000 zł., gdy wypadnie reszka nie tracisz nic. TEORIA PERSPEKTYWY Funkcja użyteczności w teorii perspektywy 1. Wybory ludzi są niestałe i zależą od przyjętej perspektywy (kontekstu) zyski 2. Wybory zmieniają się w zależności od tego, czy działamy w kontekście zysków, czy w kontekście strat - 100-50 +50 + 100 3. Funkcja użyteczności ma inny kształt w strefie zysków niż w strefie strat straty 9
TEORIA PERSPEKTYWY - Właściwości 1. Wybór zależy od przyjętej perspektywy (zyski lub straty) Teoria perspektywy zastosowania 2. Ludzie wykazują awersję do ponoszenia strat 3. Zyski lub straty są szacowane w zależności od przyjętego punktu odniesienia 1. Codzienne decyzje (np. Badania nad zachowaniem taksówkarzy w Nowym Jorku) 2. Decyzje menedżerskie (unikanie strat) 3. Decyzje inwestycyjne (sprzedawanie akcji taniejących i akcji drożejących) 4. Niechęć do realizowania strat (efekt utopionych kosztów ) Efekt utopionych kosztów - przykład Jako prezydent dużej firmy lotniczej zainwestowałeś 10 milionów dolarów w pewien projekt badawczy. Jego celem było zbudowanie samolotu, który w krótkim czasie pokonywałby trasę między Europą i Ameryką. Gdy wasz projekt był w 80% ukończony, konkurencyjna firma ogłosiła, że właśnie wprowadza na rynek identyczny samolot, który, jak się okazuje, jest dodatkowo dużo bardziej ekonomiczny w eksploatacji od waszego. Czy w tej sytuacji byłbyś skłonny ponieść pozostałe 20% kosztów, aby ukończyć pracę nad waszym projektem, czy raczej zdecydowałbyś o natychmiastowym zakończeniu prac? Utopione koszty w inwestowaniu - ucieczka przed żalem 1. Żal - emocja negatywna 2. Uczucie doznawane wtedy, gdy wariant przez nas odrzucony przynosi lepsze efekty niż ten, który wybraliśmy 3. Uczucie ujawniające się po zmianie rutynowego sposobu działania 4. Żal nie jest równoznaczny z rozczarowaniem. Przykład Wojciech posiadał w swoim portfelu inwestycyjnym akcje spółki X. W czasie ostatniego półrocza rozważał możliwość ich sprzedaży i w zamian za to zakupu akcji spółki Y, ale ostatecznie zrezygnował z tej transakcji pozostając przy akcjach X. Obecnie oblicza, że gdyby jednak kupił akcje firmy Y, jego zysk byłby wyższy o 20.000 złotych. Paweł, który był właścicielem papierów spółki Y, na podstawie własnej analizy rynku, podjął jakiś czas temu decyzję o ich sprzedaży i kupieniu akcji X. Gdyby nie dokonywał takiej zamiany, jego zysk byłby obecnie większy o 20.000 złotych. Andrzej, podobnie jak Paweł, wymienił akcje Y na akcje X, ale, w przeciwieństwie do Pawła, który decydował samodzielnie, dokonał wyboru kierując się sugestią swojego doradcy finansowego. Emocja żalu a efekt predyspozycji 1. Wskazania teorii normatywnej: kupować akcje drożejące, sprzedawać akcje taniejące (podatki) 2. Inwestorzy wykazują dokładnie odwrotną tendencję, tzn. przetrzymują akcje taniejące i nerwowo sprzedają akcje drożejące 10
Badanie: T. Odean (2000) Analizowane wskaźniki 1. Okres badania: 1987 1993 2. Dane: 10.000 rachunków inwestycyjnych 3. Ponad 162 tysiące transakcji 4. Zagregowanie wielokrotnych transakcji w zakresie tego samego waloru Proporcja Zrealizowanych Zysków (PZZ): Zrealizowane Zyski / [Zrealizowane zyski + Papierowe Zyski] Proporcja Zrealizowanych Strat (PZS) Zrealizowane Straty / [Zrealizowane Straty + Papierowe Straty] Efekt predyspozycji Wyniki (Odean, 2000) Efekt Predyspozycji efekty finansowe (Odean, 2000) Cały rok Grudzień Styczeń- Listopad PZS 0.098 0.128 0.094 PZZ 0.148 0.108 0.152 Różnica -0.050 0.020-0.058 t-studenta -35 4.3-38 Dodatkowa stopa zwrotu dla akcji sprzedanych Dodatkowa stopa zwrotu dla papierowych strat Wynik finansowy (84 dni) Wynik finansowy (252 dni) Wynik finansowy (504 dni) 0.47% 2.35% 6.45% -0.56% -1.06% 2.87% Różnica 1.03% 3.41% 3.58% Teoria perspektywy a księgowanie umysłowe Wyobraź sobie, że postanowiłaś/postanowiłeś wybrać się do kina, aby obejrzeć pewien film i kupiłaś/kupiłeś już bilet w cenie 20 zł. Gdy weszłaś/wszedłeś do kina okazało się, że zgubiłaś/zgubiłeś swój bilet. W kieszeni znajdujesz jednak banknot 20 złotowy. Czy wydasz następne 20 zł, aby kupić nowy bilet, czy raczej zrezygnujesz z obejrzenia filmu? A teraz wyobraź sobie, że postanowiłaś/postanowiłeś wybrać się do kina, aby obejrzeć pewien film, ale jeszcze nie masz biletu. Wychodząc z domu, zabierasz ze sobą dwa banknoty 20 złotowe. Gdy wchodzisz do kina, stwierdzasz, że zgubiłaś/zgubiłeś 20 zł. Czy w tej sytuacji przeznaczysz drugie 20 zł na bilet, czy raczej zrezygnujesz z obejrzenia filmu? Zasady księgowania umysłowego (1) Osoba A otrzymała bilety uprawniające do udziału w dwóch grach. W pierwszej grze ta osoba wygrała 50$, a w drugiej grze 25$. Osoba B otrzymała bilet uprawniający do udziału w jednej grze i wygrała w niej 75$. Która osoba jest bardziej zadowolona? Typowe odpowiedzi: A: 64%; B: 18%; Bez różnicy: 17% Zasada 1: Rozdzielaj zyski. 11
Zasady księgowania umysłowego (2) Osoba A otrzymała od urzędu skarbowego pismo z informacją, że popełniła błąd w zeznaniu podatkowym i musi dopłacić 100$. Tego samego dnia ta osoba otrzymała jeszcze jeden list z wiadomością, że popełniła błąd w spłacie kredytu i musi wpłacić 50$. Błędy te nie spowodowały żadnych dodatkowych reperkusji finansowych. Osoba B odebrała jeden list z informacją, że błąd w zeznaniu podatkowym spowodował konieczność dopłaty kwoty równej 150$. Błąd ten nie spowodował żadnych dodatkowych reperkusji finansowych. Która osoba jest bardziej niezadowolona? Typowe odpowiedzi: A: 75%; B: 16%; Bez różnicy: 8% Zasada 2: Łącz straty. Zasady księgowania umysłowego (3) Osoba A po raz pierwszy zdecydowała się na kupno losu loteryjnego i wygrała 100$. Tego samego dnia przypadkowo pobrudziła dywan w wynajmowanym pokoju i musiała zapłacić właścicielowi mieszkania 80$. Osoba B też kupiła bilet na loterii i wygrała 20$. Która osoba jest bardziej zadowolona? Typowe odpowiedzi: A: 29%; B: 72%; Bez różnicy: 6% Zasada 3: Łącz mniejszą stratę z większym zyskiem. Zasady księgowania umysłowego (4) Osoba A poniosła stratę, związaną z uszkodzeniem jej samochodu na parkingu. Naprawa kosztowała ją 200$. Tego samego dnia osoba A dowiedziała się, że w lokalnej loterii sportowej wygrała 25$. Samochód osoby B także został uszkodzony i koszt naprawy wyniósł 175$. Która osoba jest bardziej niezadowolona? Typowe odpowiedzi: A: 25%; B: 70%; Bez różnicy: 5% Zasada 4: Wydzielaj mniejszy zysk z większej straty. Zadanie Wyobraź sobie, że jesteś agentem ubezpieczeniowym i masz dokonać wyboru oceny stopnia zagrożeń związanych z wykonywaniem przez ludzi różnych typów działalności i wykorzystywania różnych technologii. Najbardziej niebezpiecznemu działaniu lub technologii przypisz - 1, kolejnemu - 2 aż do 15. Nie można więcej niż jednemu przypadkowi przypisać tej samej rangi. Rozwiązanie wpisz do kolumny nr 1. Zadanie Lp I Z E [E-I] [E-Z] [I-Z] 1 Energia atomowa 2 Napoje alkoholowe 3 Praca policjanta 4 Pestycydy 5 Operacje chirurgiczne 6 Praca w straży pożarnej 7 Stosowanie antybiotyków 8 Wspinaczka górska 9 Jazda rowerem 10 Energia elektryczna 11 Pływanie 12 Promieniowanie rentgenowskie 13 Jazda pociągiem 14 Polowania 15 Szczepienia ochronne Suma Suma Suma Zadanie Lp I Z E [E-I] [E-Z] [I-Z] 1 Energia atomowa 14 2 Napoje alkoholowe 1 3 Praca policjanta 7 4 Pestycydy 8 5 Operacje chirurgiczne 2 6 Praca w straży pożarnej 9 7 Stosowanie antybiotyków 4 8 Wspinaczka górska 15 9 Jazda rowerem 10 10 Energia elektryczna 3 11 Pływanie 11 12 Promieniowanie rentgenowskie 6 13 Jazda pociągiem 12 14 Polowania 13 15 Szczepienia ochronne 5 Suma Suma Suma 12
PSYCHOLOGIA PERCEPCJI RYZYKA Subiektywna ocena ryzyka Ignorowanie danych frekwencyjnych Niedocenianie ryzyka poważnych zagrożeń Przecenianie ryzyka małych zagrożeń Jakościowe wymiary oceny ryzyka Wpływ dostępności psychicznej Wybiórczość pamięci - NOWOŚĆ ZNANE, TYPOWE Wpływ nastawień Rola emocji NOWE, NIETYPOWE - WIEDZA WIEDZA - KONTROLOWALNOŚĆ KONTROLA, WPŁYW BRAK WIEDZY BRAK WPŁYWU 13
- ODWRACALNOŚĆ ODWRACALNE - DYSTANS CZASOWY SKUTKI ODDALONE W CZASIE NIEODWRACALNE SKUTKI NATYCHMIASTOWE - DOBROWOLNOŚĆ DOBROWOLNE - LĘK - ZAGROŻENIE BRAK LĘKU NIEDOBROWOLNE SILNY LĘK - KATASTROFALNOŚĆ NIEWIELE OSÓB NARAŻONYCH - KORZYSTNOŚĆ SPRAWIEDLIWY ROZKŁAD KORZYŚCI WIELE OSÓB NARAŻONYCH NIESPRAWIEDLIWY ROZKŁAD KORZYŚCI 14
Jakościowa ocena ryzyka i zysku finansowego (Analitycy finansowi) Zmienne Ryzyko Zysk Lęk 0.97 Zmienność 0.17 0.82 Wiedza 0.07 Przewidywalność 0.40 Horyzont czasu 0.27 R-kwadrat 98% 91% Wymiary ilościowe a wymiary jakościowe (Indywidualni inwestorzy) Wartość R-kwadrat w % 80 70 60 50 40 30 20 10 58 71 75 0 Wymiary ilościowe Wymiary Wymiary ilościowe psychologiczne i wymiary psychologiczne Rodzaj wymiarów oceny ryzyka Jakościowa ocena ryzyka instrumentów pochodnych (Indywidualni inwestorzy) Instrumenty pochodne są oceniane jako: powodujące większe straty, związane z możliwością wystąpienia katastrofalnych strat, cechujące się większym prawdopodobieństwem straty, wywołujące silniejszy niepokój, słabo znane, trudniejsze do kontrolowania, związane z mniejszą dobrowolnością zaangażowania się Różnice indywidualne w percepcji i podejmowaniu ryzyka czy niektórzy ludzie zawsze ryzykują? czy skłonność do ryzyka jest cechą osobowości? czy podejmowania ryzyka można się nauczyć? jak temperament kształtuje gotowość do ryzykowania? Typowe cechy ryzykantów i asekurantów Osobowość a podejmowanie ryzyka RYZYKANCI: impulsywni szukający zmian dążący do kontrolowania lubiący konkurencję skoncentrowani na zyskach tolerujący błędy ASEKURANCI: refleksyjni unikający zmian przekonani o braku wpływu unikający konkurowania skoncentrowani na stratach nietolerujący błędów Motywacja osiągnięć Umiejscowienie kontroli Impulsywność Poszukiwanie wrażeń 15
Ryzyko stymulujące a ryzyko instrumentalne Przykład Czy skłonność do podejmowania ryzyka jest dobra czy zła dla firmy? (1) Osoba A musi najpóźniej do jutra mieć 10 tysięcy złotych, a obecnie posiada tylko 3 tysiące. Decyduje się pójść do kasyna i zagrać o te pieniądze. Ta osoba raczej nie lubi ryzyka, ale wie, że jest to jedyna szansa (2) zdobycia potrzebnej kwoty. Osoba B przechodzi obok kasyna. Działając pod wpływem impulsu podekscytowania wchodzi do środka i stawia 3 tysiące złotych oczekując wygranej w wysokości 10 tysięcy. Determinanty podejmowania ryzyka Właściwości IPR i SPR Niektóre osoby podejmują ryzyko tylko wtedy, gdy muszą Instrumentalne podejmowanie ryzyka Instrumentalne P.R. Kontrolowalne Stymulujące P.R. Automatyczne Niektóre osoby podejmują ryzyko, ponieważ to lubią Stymulujące podejmowanie ryzyka Maksymalizacja użyteczności Procesy poznawcze Maksymalizacja przyjemności Procesy emocjonalne Ostrożne wybory (dłuższa perspektywa czasowa) Impulsywne wybory (krótsza perspektywa czasowa) Przetwarzanie świadome bardziej istotne Przetwarzanie nieświadome bardziej istotne Jakościowe wymiary oceny ryzyka Wpływ dostępności psychicznej Wybiórczość pamięci Wpływ nastawień Rola emocji Wymiary jakościowe ryzyka wg badań Slovica Wiedza niewiedza Wpływ brak wpływu Dobrowolność przymus Typowość nowość Abstrakcyjność konkretność Odroczenie natychmiastowość Chroniczność gwałtowność Lokalność globalność Odwracalność nieodwracalność Przyjemność - lęk 16
- NOWOŚĆ ZNANE, TYPOWE - WIEDZA WIEDZA NOWE, NIETYPOWE BRAK WIEDZY - KONTROLOWALNOŚĆ KONTROLA, WPŁYW - ODWRACALNOŚĆ ODWRACALNE BRAK WPŁYWU NIEODWRACALNE - DYSTANS CZASOWY SKUTKI ODDALONE W CZASIE - DOBROWOLNOŚĆ DOBROWOLNE SKUTKI NATYCHMIASTOWE NIEDOBROWOLNE 17
- LĘK - ZAGROŻENIE BRAK LĘKU - KATASTROFALNOŚĆ NIEWIELE OSÓB NARAŻONYCH SILNY LĘK WIELE OSÓB NARAŻONYCH - WYOBRAŻALNOŚĆ ABSTRAKCYJNE KONSEKWENCJE - ZASIĘG ZAGROŻENIA LOKALNE KONKRETNE KONSEKWENCJE GLOBALNE - KORZYSTNOŚĆ SPRAWIEDLIWY ROZKŁAD KORZYŚCI NIESPRAWIEDLIWY ROZKŁAD KORZYŚCI Jakościowa ocena ryzyka i zysku finansowego (Analitycy finansowi) Zmienne Ryzyko Zysk Lęk 0.97 Zmienność 0.17 0.82 Wiedza 0.07 Przewidywalność 0.40 Horyzont czasu 0.27 R-kwadrat 98% 91% 18
Wymiary ilościowe a wymiary jakościowe (Indywidualni inwestorzy) Wartość R-kwadrat w % 80 70 60 50 40 30 20 10 58 71 75 0 Wymiary ilościowe Wymiary Wymiary ilościowe psychologiczne i wymiary psychologiczne Rodzaj wymiarów oceny ryzyka Jakościowa ocena ryzyka instrumentów pochodnych (Indywidualni inwestorzy) Instrumenty pochodne są oceniane jako: powodujące większe straty, związane z możliwością wystąpienia katastrofalnych strat, cechujące się większym prawdopodobieństwem straty, wywołujące silniejszy niepokój, słabo znane, trudniejsze do kontrolowania, związane z mniejszą dobrowolnością zaangażowania się Różnice indywidualne w percepcji i podejmowaniu ryzyka Typowe cechy ryzykantów i asekurantów czy niektórzy ludzie zawsze ryzykują? czy skłonność do ryzyka jest cechą osobowości? czy podejmowania ryzyka można się nauczyć? jak temperament kształtuje gotowość do ryzykowania? RYZYKANCI: impulsywni szukający zmian dążący do kontrolowania lubiący konkurencję skoncentrowani na zyskach tolerujący błędy ASEKURANCI: refleksyjni unikający zmian przekonani o braku wpływu unikający konkurowania skoncentrowani na stratach nietolerujący błędów Typowe cechy ryzykantów i asekurantów Typowe cechy ryzykantów i asekurantów RYZYKANCI (PREFEROWANIE RYZYKA) spontaniczni systematyczni impulsywni refleksyjni elastyczni powściągliwi przekonani o posiadaniu kontroli nad sytuacją skoncentrowani na pozytywnych wynikach ASEKURANCI (PREFEROWANIE OSTROŻNOŚCI) przekonani o braku kontroli skoncentrowani na negatywnych wynikach Skoncentrowani na zyskach Skoncentrowani na stratach RYZYKANCI ASEKURANCI (PREFEROWANIE RYZYKA) (PREFEROWANIE OSTROŻNOŚCI) dążą do podejmowania konkurencji obawiający się porażki tolerują błędy nie tolerują błędów Lubiący konkurencję Unikający konkurowania łatwo akceptują wady samokrytyczni nastawieni na nowe informacje unikają zasady prób i błędów preferujący częste zmiany preferujący rutynę i stałość preferujący nowości preferujący stabilność i znane sytuacje 19