s. Stanisława Pociecha Dyrektor Dom Dziecka im. Ojca Świętego Piusa XI w Chotomowie

Warszawa, 19 września 2017 r. WOJEWODA MAZOWIECKI WPS-IX.431.1.12.2017.JK s. Stanisława Pociecha Dyrektor Dom Dziecka im. Ojca Świętego Piusa XI w Chotomowie WYSTĄPIENIE POKONTROLNE Na podstawie art. 186 pkt 3 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2017 r. poz. 697, z późn. zm.), zwanej dalej ustawą, oraz zgodnie z Planem Kontroli Zewnętrznych Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego na rok 2017, zespół inspektorów Wydziału Polityki Społecznej Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie: Joanna Królikowska - starszy inspektor wojewódzki oraz Anna Kutera starszy inspektor wojewódzki, przeprowadzili w dniach 29 31 maja, 1 czerwca, 7 8 czerwca 2017 r. kontrolę kompleksową w trybie zwykłym w Domu Dziecka im. Ojca Świętego Piusa XI w Chotomowie. Zakres kontroli obejmował przestrzeganie standardów opieki i wychowania w placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz działań placówki na rzecz powrotu dziecka do rodziny biologicznej, utrzymywania z nią kontaktów, zaspokajania potrzeb dziecka i respektowania jego praw, przestrzegania przepisów określających zasady działania placówki opiekuńczowychowawczej, jak również zgodności zatrudnienia pracowników z kwalifikacjami określonymi w ww. ustawie w okresie od dnia 1 stycznia 2016 r. do dnia kontroli. Wyniki kontroli zostały przedstawione w arkuszu ustaleń kontroli, podpisanym przez siostrę dyrektor bez zastrzeżeń w dniu 7 września 2017 r. Na podstawie art. 197d ww. ustawy oraz na podstawie rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 21 sierpnia 2015 r. w sprawie przeprowadzania kontroli przez wojewodę oraz wzoru legitymacji uprawniającej do przeprowadzania kontroli (Dz. U. z 2015 r. poz. 1477) przekazuję niniejsze wystąpienie pokontrolne. Dom Dziecka im. Ojca Świętego Piusa XI w Chotomowie jest placówką opiekuńczo-wychowawczą typu socjalizacyjnego z miejscami interwencyjnymi i obejmuje: 1

- 2 grupy wychowawcze w budynku głównym: grupa przedszkolno szkolna (do 3 klasy szkoły podstawowej) oraz grupa szkolna (4 6 klasa szkoły podstawowej). - 2 grupy wychowawcze w budynku interwencyjnym (grupa tzw. interwencyjna dzieci w wieku gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym) oraz grupa usamodzielnienia. Podmiotem prowadzącym jest Zgromadzenie Sióstr Służebniczek Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej Prowincja Łódzka. Placówka działa na podstawie Decyzji Wojewody Mazowieckiego Nr 33/2011 z dnia 15 marca 2011 r. Dom Dziecka im. Ojca Świętego Piusa XI w Chotomowie jest wpisany do Rejestru placówek opiekuńczo wychowawczych, regionalnych placówek opiekuńczo terapeutycznych oraz interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych województwa mazowieckiego pod pozycją 71. W okresie objętym kontrolą w placówce przebywało 47 dzieci, natomiast w dniu kontroli umieszczonych było 31 wychowanków w wieku od 3 do 20 lat, z czego 2 przebywało poza placówką w ośrodkach terapii uzależnień. Placówka posiada stronę internetową www.ddch.pl na której umieszczone są zdjęcia wychowanków z uroczystości organizowanych w Domu. W okresie objętym kontrolą na stanowisku dyrektora placówki zatrudniona była s. Stanisława Pociecha. W przypadku nieobecności obowiązki dyrektora placówki przejmowała księgowa. Placówka działa na podstawie m.in.: Dokumentu dotyczącego statusu prawnego i działalności Zgromadzenia Sióstr Służebniczek NMP NP., Regulaminu Organizacyjnego Domu Dziecka im. Ojca Świętego Piusa XI w Chotomowie,. Działalność jednostki jest dodatkowo uregulowana zbiorem procedur postępowania w sytuacjach zagrożenia w Domu Dziecka w Chotomowie wprowadzonych Zarządzeniem Dyrektora Domu Dziecka w Chotomowie z dnia 16 grudnia 2016 r. Ww. dokumenty zostały opracowane w oparciu o ww. ustawę oraz rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie instytucjonalnej pieczy zastępczej (Dz. U. Nr 292, poz. 1720). Zespół kontrolujący placówkę stwierdził, że w regulaminie organizacyjnym przywołano nieaktualny publikator ww. ustawy. Zapisy dotyczące: wieku dzieci, dla których przeznaczona jest placówka nie są dostosowane do obowiązujących przepisów (art. 95 ust 1 i 2 ww. ustawy). Regulamin organizacyjny placówki zawiera także niepoprawne nazewnictwo ośrodków adopcyjnych. Dodatkowo zapisy, które nie zapewniają małoletniej w ciąży warunków pobytu odpowiednio do jej potrzeb oraz stałej opieki psychologicznej i ginekologiczno położniczej, 2

są niezgodnie z 18 ust. 4 ww. rozporządzenia oraz które ograniczają przyjmowania dzieci chorych, upośledzonych, uzależnionych, niedostosowanych społecznie bądź zdemoralizowanych. Nie uwzględnia również współpracy placówki z asystentem rodziny. W katalogu sytuacji kryzysowych i trudnych wychowawczo Zbioru procedur postępowania w sytuacjach zagrożenia w Domu Dziecka w Chotomowie stwierdzono brak zapisu regulującego postępowanie w sytuacji niewłaściwego zachowania wychowawcy wobec dziecka. Informacje o niezbędnych zmianach przekazano dyrektorowi podczas podpisywania arkusza. W okresie objętym kontrolą w placówce odbyły się 3 kontrole: 11.02.2016 r. w zakresie przestrzegania przepisów przeciwpożarowych, w tym realizacji obowiązków nałożonych decyzjami Komendanta Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej z dn. 27.08.2010 r., na skutek stwierdzonych nieprawidłowości dyrektor złożył wyjaśnienia w wyniku których 14.03.2016 r. Komendant Powiatowy Państwowej Straży Pożarnej umorzył w całości postępowanie administracyjne w przedmiocie przestrzegania przepisów przeciwpożarowych. Jednocześnie wydano upomnienia dotyczące: zapewnienia przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę do zewnętrznego gaszenia pożarów; zapewnienia stosowania w budynkach hydrantów z wężami półsztywnymi. Dyrektor placówki złożyła pisemne wyjaśnienia odnośnie realizacji obowiązków nałożonych decyzjami z dn. 27.08.2010 r.; 9.06.2016 r. ocena stanu sanitarnego placówki, kontrola Państwowej Stacji Sanitarno Epidemiologicznej nie wniosła uwag, nie stwierdzono nieprawidłowości; 16-17.06.2016 r. w ramach nadzoru merytorycznego i finansowego w Domu Dziecka Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie zaleciło wprowadzenie czytelnych podpisów i dat w dokumentacji; Podczas kontroli sprawdzono również realizację zaleceń pokontrolnych wydanych po kontroli problemowej przeprowadzonej w dniach 18, 19, 21 czerwca 2013 r. przez pracowników Wydziału Polityki Społecznej Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego. Dokumentacja wychowawcza prowadzona w placówce nie we wszystkich przypadkach prowadzona była zgodnie z rozporządzeniem w sprawie instytucjonalnej pieczy zastępczej oraz nie zawsze posiadała daty sporządzenia oraz podpisy. Jak wyjaśniła dyrektor placówki opracowano procedury badania lekarskiego wychowanków powracających po długotrwałym oddaleniu się bez zgody dyrektora. Zalecenia dotyczące: procesu usamodzielnienia (ze szczególnym uwzględnieniem dokumentacji usamodzielnienia), wykreślenia z ewidencji wychowanków, którzy opuścili placówkę, 3

organizowania spotkań zespołu do spraw okresowej oceny sytuacji dla nowo umieszczanego dziecka, kwalifikacji wychowawców zatrudnionych w placówce określonych w art. 98 ust. 1 pkt. 1 ww. ustawy, a także dostępu do adresów instytucji, do których wychowankowie mogą się zwrócić w swoich sprawach, zostały zrealizowane. Standard świadczonych usług. Sprawdzono na podstawie oglądu placówki, analizy dokumentacji 21 wychowanków placówki (nr 1, 4, 7-9, 13, 17-19, 26, 31-33, 38-45 z wykazu wychowanków), a także rozmowy z dyrektorem i wychowawcami. W dniu kontroli standard świadczonych usług w zakresie limitu miejsc nie był zgodny z art. 230 ust. 1 ww. ustawy. Limit miejsc wynosi 30, na listę wychowanków wpisanych było 31 dzieci. W okresie kontrolnym 2-krotnie wystąpiono do Wojewody Mazowieckiego o wydanie zezwolenia, o którym mowa w art. 230 ust. 2 ww. ustawy: w pierwszym przypadku uzyskano zezwolenie, natomiast w drugim umorzono postępowanie z uwagi na brak przesłanek wymienionych w art. 95 ust. 3a ww. ustawy. W październiku 2016 r., styczniu oraz lutym 2017 r. nastąpiło przekroczenie limitu miejsc do 32. Organ prowadzący nie zwrócił się do wojewody z wnioskiem o wydanie zgody ze względu na brak okoliczności, o których stanowi art. 95 ust. 3a ww. ustawy. W okresie objętym kontrolą do placówki przyjęto łącznie 5 dzieci poniżej 10 roku życia, które zostały przyjęte ze starszym rodzeństwem zgodnie z art. 95 ust. 1 ww. ustawy. W trakcie kontroli dokonano oglądu budynków, w których mieści się placówka. Ustalono, że wychowankowie zajmowali pokoje 2-, 3-, i 4-osobowe wyposażone odpowiednio do ich wieku i potrzeb. Dzieciom zapewniono dostęp do łazienek, miejsce do nauki i spożywania posiłków, wspólną przestrzeń mieszkalną (salon/uczelnia). W placówce znajdowała się kuchnia główna oraz w każdej grupie aneks kuchenny, do którego dzieci miały całodobowy dostęp. Ponadto wychowankowie placówki posiadali do dyspozycji m.in.: jadalnię, uczelnię z funkcją świetlicy, pokój odwiedzin, bawialnię dla dzieci najmłodszych. Placówka spełnia standard określony w art. 106 ust. 2a ww. ustawy tzn. w budynkach oraz na terenie nieruchomości gruntowej nie mieści się inna jednostka organizacyjna wymieniona w przywołanym przepsie. W okresie objętym kontrolą, zapewniano całodobowy dostęp do żywności wskazanej w 18 ust. 1 pkt 9 ww. rozporządzenia. Posiłki dla dzieci młodszych z grup 1 i 2 były przygotowywane przez kucharkę w budynku głównym. Wychowankowie grupy 3 w tygodniu odbierali obiad z kuchni 4

i przenosili do aneksu kuchennego w drugim budynku, a w weekendy przygotowywali samodzielnie. Grupa usamodzielnienia dokonywała zakupów spożywczych i przygotowywała wszystkie posiłki samodzielnie w aneksie. Przenoszenie gorących posiłków pomiędzy budynkami przez dzieci może narażać je na poparzenie i taka praktyka powinna być wyeliminowana. Dzieci były objęte podstawową opieką zdrowotną oraz opieką specjalistów w zależności od potrzeb. Leki przechowywano w zamykanych na klucz szafkach w pokojach wychowawców, podawane były przez wychowawców. Informacje o zaleconych lekach wpisywano w zeszycie raportów. W toku czynności kontrolnych stwierdzono sporadyczne wpisy o podaniu dzieciom leków. W przypadku wychowanków przyjmujących leki psychotropowe nie była prowadzona ewidencja wydawania leków. Wychowankowie realizowali obowiązek szkolny na odpowiednim dla siebie poziomie. Wychowawcy oraz pedagog utrzymywali kontakt ze szkołami, a także razem z wolontariuszami pomagali w nauce. W zależności od potrzeb wychowankowie uczestniczyli w zajęciach pozalekcyjnych i rekreacyjno-sportowych, m.in. zajęciach plastycznych, tanecznych, ceramicznych, muzycznych. Dzieciom, które wymagały udziału w zajęciach specjalistycznych, placówka organizowała na swoim terenie tj.: zajęcia SI, terapię psychologiczną, socjoterapię, korepetycje. Zakupy odzieży odbywały się systematycznie. Podręczniki i przybory szkolne kupowano w miarę potrzeb. Środki higieny i kosmetyki zamawiano 1 raz w miesiącu, które pobierano od wychowawców. Wychowankowie otrzymywali kieszonkowe w wysokości 30 zł (przedszkole/1-3 klasa szkoły podstawowej), 40 zł (4-6 klasa szkoły podstawowej oraz gimnazjum), 50 zł (szkoły ponadgimnazjalne). Wychowankowie gimnazjum i liceum, którzy nie stosowali używek mogli mieć zwiększone kieszonkowe o 20 zł. W placówce dopuszczało się zwiększenie lub zmniejszenie kieszonkowego w zależności od liczby uzyskanych punktów (max 200 pkt.). Punkty przyznawano codziennie przez wychowawców w każdej grupie. Zasady przyznawania kieszonkowego (ocenione punktowo) określono w Regulaminie kieszonkowego dla wychowanków. W 3 wskazano, że wychowankowie kwitują odbiór kieszonkowego na imiennej liście, która jednocześnie stanowi dowód księgowy. Jak poinformowała dyrektor placówki, zdarzały się sytuacje gdy wychowankowie kwitowali daną kwotę kieszonkowego, a faktycznie do własnej dyspozycji otrzymali kwotę pomniejszoną. Różnica 5

przekazywana była do tzw. koperty grupowej. Pieniądze z koperty grupowej wydatkowano w terminie późniejszym na np. wspólne wyjścia do kina, na pizzę. W 4 pkt 2b Regulaminu kieszonkowego wskazano zasady przyznawania kieszonkowego, które m.in. obejmują: stosunek do wydawanych poleceń i ich wykonywanie. Powyższa zasada jest zbyt ogólna i wynika z niej, że kieszonkowe przysługiwało dziecku, które wykonywało wszystkie wydane polecenia dorosłego, nie uwzględniając przy tym zdania dziecka i może naruszać art. 4 pkt 7 ww. ustawy, który zapewnia dziecku umieszczonemu w placówce ochronę w przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie dziecka. Ponadto wskazane w 4 pkt 4c czynniki mające wpływ na wysokość kieszonkowego wzbudziły zastrzeżenia kontrolerów i także wymagają doprecyzowania bądź usunięcia podejmowanie dodatkowych prac na rzecz grupy i placówki (pomoc przy dzieciach, w kuchni, sprzątanie poszczególnych miejsc nie objętych obowiązkiem dbałości o czystość w pomieszczeniach należących do domu). Zgodnie z 13 ust. 2 pkt 1 i 2 ww. rozporządzenia organizując pracę wychowawczą dyrektor placówki bierze pod uwagę konieczność zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa, a także prowadzenia przez wychowawców indywidualnej pracy z dzieckiem oraz pracy z grupą dzieci. W związku z tym pomoc przy dzieciach nie może być obowiązkiem innych wychowanków. Zapisy regulaminu wskazują, że wychowankowie otrzymywali minimalną kwotę kieszonkowego w danym miesiącu, co jest zgodne z 18 ust. 1 pkt 8 ww. rozporządzenia. Analiza list kieszonkowego od stycznia 2016 do kwietnia 2017 r. wykazała, że wychowankowie kwitowali kieszonkowe w wysokości 20 90 zł. Za najmłodsze dzieci podpisywał się wychowawca prowadzący. Jednak z list nie wynika, jaką kwotę dziecko otrzymało do własnej dyspozycji, a jaka została przeznaczona na cele grupy. Podczas czynności kontrolnych przedłożono podpisane imiennie torebki z kieszonkowym dzieci z grup młodszych, które były przechowywane u pedagoga. Kontrolując sposób sprawowanej opieki stwierdzono, że liczba pracowników sprawujących opiekę w godzinach nocnych jest zgodna z przepisami 11 ust. 1 ww. rozporządzenia. W porach nocnych w każdym budynku przebywa po 1 wychowawcy, przeprowadzany jest 1 obchód nocny, co jest niezgodne z 12 ust. 2 ww. rozporządzenia zgodnie z którym osoby sprawujące opiekę w godzinach nocnych są obowiązane co najmniej trzykrotnie w ciągu nocy przeprowadzić obchód. Dodatkowo dokonywanie obchodów nocnych nie znalazło potwierdzenia w dokumentacji prowadzonej w placówce. Z analizy grafików wynika, że w dni nauki szkolnej w godzinach 8:00 14:00 w grupie interwencyjnej oraz usamodzielnienia nie było pracowników pedagogicznych. Dyrektor placówki 6

wyjaśniła, że dzieci, które z uwagi na późniejsze godziny rozpoczęcia zajęć lekcyjnych nie wyszły do szkół, w tym czasie przebywały w budynku głównym placówki. W związku z powyższym tę część zadania oceniono: pozytywnie pomimo nieprawidłowości Sposób organizacji i dokumentowania pracy wychowawczej prowadzonej w placówce. W trakcie kontroli inspektorzy dokonali analizy dokumentacji dotyczącej 21 wychowanków placówki (nr 1, 4, 7-9, 13, 17-19, 26, 31-33, 38-45 z wykazu wychowanków). W placówce prowadzona jest następująca dokumentacja: Diagnoza psychofizyczna sporządzana przez psychologów, 2 diagnozy (poz. 9,17 z wykazu wychowanków) nie zawierały daty opracowania, 15 diagnoz zostało opracowanych w okresie do miesiąca od przyjęcia dziecka do placówki. W 1 przypadku (poz. 1 z wykazu wychowanków) stwierdzono brak diagnozy w teczce wychowanka. Zgodnie z 14 ust. 1 ww. rozporządzenia niezwłocznie po przyjęciu dziecka do placówki opiekuńczo-wychowawczej sporządza się diagnozę psychofizyczną dziecka. Analiza diagnoz wykazała, że nie zawierały one wszystkich elementów i wskazań określonych w 14 ust. 3 i ust. 4 ww. rozporządzenia, w szczególności mocnych stron dziecka, a także wskazań dotyczących pracy z rodziną, pracy przygotowującej dziecko do umieszczenia w rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka oraz przygotowania dziecka do usamodzielnienia. Ponadto w przypadku 2 wychowanków (poz. 9,17 z wykazu wychowanków) diagnozy wymagały aktualizacji ze względu na długoletni pobyt dzieci w placówce. Plan pomocy dziecku - opracowany przez wychowawcę na okres 6 miesięcy (np. 1.01.2016 30.06.2016), opatrzony podpisami wychowawcy i dziecka, nie wszystkie plany posiadały daty sporządzenia, w przypadku jednego wychowanka plan pomocy dziecku obejmował okres od 17.10.2016 30.06.2017 r. Plany modyfikowano w terminach wskazanych w 15 ust. 5 pkt 1 ww. rozporządzenia. Zawierały cele główne pracy z dzieckiem, które są zgodne obowiązującymi przepisami prawa i dotyczą umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej/rodzinie przysposabiającej, powrotu dziecka do rodziny, usamodzielnienia. W celu realizacji ww. celu opracowano działania długo i krótkoterminowe. W 2 przypadkach stwierdzono brak wyznaczenia celu głównego (poz. 40, 41 z wykazu wychowanków), w 1 przypadku cel pracy obejmował jednocześnie umieszczenie w rodzinie zastępczej oraz powrót do rodziny (poz. 32 z wykazu wychowanków). Analiza dokumentacji wykazała, że plany były opracowywane i modyfikowane przed zespołami ds. okresowej oceny sytuacji dziecka. 7

Karta pobytu była uzupełniana co miesiąc przez wychowawcę prowadzącego, opatrzona jego podpisami i datami. Wpisy niekiedy były zbyt ogólne bądź potoczne, ale zawierały także pełne informacje we wskazanych obszarach. Na podstawie analizy dokumentów stwierdzono, że wpisy w kartach nie uwzględniały wszystkich obszarów wskazanych w 17 ust. 1 pkt 2 ww. rozporządzenia oraz nie były uzupełniane w terminach określonych w 17 ust. 4 ww. rozporządzenia dla wychowanków umieszczonych w ramach miejsc interwencyjnych. Karty udziału w zajęciach specjalistycznych: Karta pracy psychologicznej daty spotkań indywidualnych z opisem tematu zajęć (nieczytelne podpisy psychologa) oraz Karta uczestnictwa w zajęciach dodatkowych wypełniania przez wychowawcę prowadzącego zawierająca informacje o rodzaju zajęć dodatkowych oraz czasie ich trwania. Zgodnie z 17 ust. 1 pkt 3 ww. rozporządzenia w placówce dla każdego dziecka opracowano Kartę udziału w zajęciach prowadzonych przez psychologa, pedagoga lub osobę prowadzącą terapię, z opisem ich przebiegu. W wyniku czynności kontrolnych stwierdzono brak opisu przebiegu zajęć w Kartach udziału w zajęciach specjalistycznych, a także brak podpisów osób wypełniających. Z informacji udzielonych przez dyrektora wynika, że opis przebiegu zajęć znajduje się w dzienniku psychologa, który nie został okazany podczas kontroli. Arkusz obserwacji pedagogicznych prowadzony w postaci Miesięcznych raportów pracy pedagoga w Domu Dziecka w Chotomowie opatrzony datami dziennymi oraz opisem czynności/ustaleń. W okresie objętym kontrolą pedagog dokonywał od 2 do 14 wpisów miesięcznie Raport nie był prowadzony indywidualnie dla każdego wychowanka, zawierał wpisy zbiorowe. Pedagog opracował również dla 4 wychowanków Indywidualny plan pracy wychowawczej na rok 2016/2017 określający realny stan dziecka oraz zaplanowane rozwiązania korygowania błędów w codziennym funkcjonowaniu dziecka. Ewidencja dzieci zawierała informacje wskazane w 17 ust. 5 pkt 2 ww. rozporządzenia. W związku z powyższym tę część zadania oceniono: pozytywnie pomimo nieprawidłowości Praca na rzecz powrotu dziecka do rodziny lub regulacji jego sytuacji prawnej. Sprawdzono na podstawie analizy dokumentacji dotyczącej 21 wychowanków placówki (nr 1, 4, 7-9, 13, 17-19, 26, 31-33, 38-45 z wykazu wychowanków), regulaminu placówki, notatek służbowych pedagoga i pracownika socjalnego oraz rozmowy z dyrektorem oraz pedagogiem. 8

Zadania placówki w zakresie utrzymywania więzi z rodzicami oraz innymi bliskimi w celu tworzenia warunków ich powrotu do rodziny określono w 7 pkt. 2 regulaminu organizacyjnego placówki. W ramach współpracy placówka realizowała działania zmierzające do podjęcia przez rodziny terapii uzależnień, poszukiwania zatrudnienia, zmiany mieszkania. Oferowała pomoc psychologiczną w zakresie umiejętności wychowawczo opiekuńczych. Pracownicy placówki współpracowali z instytucjami działającymi na rzecz rodzin (ośrodkami pomocy społecznej, kuratorami). Z rodzinami ustalano zasady współpracy z placówką, w tym możliwość odwiedzin dziecka. Spotkania dzieci z grup młodszych z rodzicami odbywały się w przeznaczonym do tego celu pokoju, dzieci ze starszych grup mogły być odwiedzane w swoich pokojach. Odwiedziny rodziców w roku szkolnym możliwe były jedynie w soboty i niedziele. W dni wolne od nauki spotkania odbywać się mogły cały tydzień, po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym. Dyrektor placówki oświadczyła, że w placówce w ciągu tygodnia nie ogranicza się kontaktu dzieci z rodzinami. W dni powszednie rodzice dzwonią do dzieci, natomiast wizyty rodziców są utrudnione z przyczyn niezależnych od placówki; dzieci wracają ze szkoły późno, odrabiają lekcje, później mają kolację i przygotowują się do spania. Niezależnie od tych okoliczności, gdy rodzice pojawiają się w placówce mają możliwość spotkania się z dzieckiem, o ile dziecko wyraża chęć. Jedynym przypadkiem, kiedy rodzic nie może się spotkać z dzieckiem to sytuacja, że jest pod wpływem alkoholu. Oceniono, że taki sposób postępowania narusza art. 4 pkt 3 ww. ustawy. Przepustki do domu monitorowano przez pracowników placówki. Wizyty pracowników placówki w domach rodzinnych wychowanków były niezapowiedziane. Wszystkie wyjścia odnotowano w kartach kontaktów z rodzinami. Z wizyt sporządzano notatki służbowe. Wszystkie dzieci z uregulowaną sytuacją prawną zostały zgłoszone do ośrodka adopcyjnego zgodnie z art. 100 ust. 4 ww. ustawy. W okresie objętym kontrolą w przypadku 2 dzieci (poz. 18, 26 z wykazu wychowanków), co do których wystąpiła zasadność zastosowania art. 100 ust. 4a ww. ustawy, dyrektor placówki nie wystąpiła do sądu z wnioskiem o wszczęcie z urzędu postępowania o wydanie zarządzeń wobec dziecka celem zbadania zaistnienia warunków umożliwiających powrót do rodziny albo umieszczenie w rodzinie przysposabiającej. Placówka na bieżąco współpracowała z powiatowym centrum pomocy rodzinie, z kuratorami, ośrodkami pomocy społecznej i dzielnicowym, spotykając się na posiedzeniach Zespołu do spraw okresowej oceny sytuacji dziecka. W związku z powyższym tę część zadania oceniono: pozytywnie pomimo nieprawidłowości 9

Zasadność dalszego pobytu dziecka w placówce Sprawdzono na podstawie analizy dokumentacji (11 protokołów posiedzeń zespołów do spraw okresowej oceny sytuacji dziecka) oraz rozmowy z dyrektorem. Zespoły do spraw okresowej oceny sytuacji dziecka odbywały się z zachowaniem terminów określonych w art. 138 ust. 1 ww. ustawy. W okresie objętym kontrolą w placówce odbyły się 3 główne zespoły w terminach: 25 maja 2016; 23 listopada 2016 r.; 23 maja 2017 r. W posiedzeniach zespołu uczestniczyli: pracownicy placówki - dyrektor, wychowawcy, psycholog, pedagog, pracownik socjalny, przedstawiciel powiatowego centrum pomocy rodzinie, szkoły, ośrodka adopcyjnego, ośrodka pomocy społecznej, policji, kuratorzy, rodzice. Posiedzenia zespołów odbywały się w szkołach, w placówce oraz w siedzibie powiatowego centrum pomocy rodzinie. Z posiedzeń zespołów sporządzane były protokoły Zawierały opis sytuacji rodzinnej, dane o dziecku oraz wnioski określone nie dla wszystkich wychowanków. Wnioski dotyczące zasadności dalszego pobytu dziecka w placówce nie były przesyłane do sądu. Obowiązek przesyłania wynika z art. 138 ust. 2 ww. ustawy. Dla dziecka nowo przyjętego pierwszy zespół odbył się w okresie do miesiąca od przyjęcia dziecka do placówki. W przypadku dzieci zgłaszanych do ośrodków adopcyjnych zespół sporządzał opinie dotyczące zasadności przysposobienia wskazane w art. 139 a ww. ustawy. Jak poinformowała dyrektor, prowadzone były rozmowy z dziećmi na temat gotowości umieszczenia w rodzinach zastępczych bądź adopcyjnych, a ich zdanie było brane pod uwagę. Informacje o wysłuchaniu nie znajdują odzwierciedlenia w powadzonej dokumentacji. W protokołach z zespołów do spraw okresowej oceny sytuacji dziecka nie odnotowano informacji o przedstawieniu i uwzględnieniu zdania dziecka, o którym stanowi treść art. 4a ww. ustawy. W związku z powyższym tę część zadania oceniono: pozytywnie pomimo nieprawidłowości Zakres i jakość działań zmierzających do usamodzielnienia wychowanków Sprawdzono na podstawie analizy dokumentacji (teczek osobowych poz. 17,18,19 z wykazu wychowanków), rozmowy z dyrektorem, wychowawcą i pedagogiem. W placówce funkcjonuje grupa usamodzielnienia. Osobą odpowiedzialną za proces usamodzielnienia jest wychowawca pedagog. Udzielał poradnictwa i wsparcia, prowadził rozmowy indywidualne z wychowankami, a w przypadku trudnych sytuacji, naruszających zasady życia społecznego i regulamin placówki sporządzał kontrakt socjalny z wychowankiem. Pracownicy placówki w codziennej pracy wychowawczej podejmowali działania zmierzające do zwiększenia samodzielności i zaradności życiowej wychowanków, w tym oszczędzania. 10

Wszystkich wychowanków grupy usamodzielnienia obowiązywały dyżury: sprzątania w pokojach oraz przestrzeni wspólnych, pranie, zakupy i przygotowywanie posiłków. W okresie objętym kontrolą w procesie usamodzielnienia pozostawało 11 wychowanków, przy czym w 2016 r. 3 wychowanków opuściło placówkę, a w 2017 r. do dnia kontroli 2 wychowanków. W kontrolowanym okresie: 2 wychowanków objęto pomocą w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych (mieszkanie chronione), 5 wychowanków uzyskało pomoc pieniężną na kontynuowanie nauki, 5 wychowanków objęto pomocą na zagospodarowanie w formie rzeczowej. Łącznie 5 wychowanków brało udział w specjalistycznych kursach i szkoleniach (9 - w 2016 r. i 3 - w 2017 r.). Wyznaczenie opiekuna usamodzielnienia oraz opracowanie Indywidualnego programu usamodzielniania odbyło się z zachowaniem terminów wskazanych w przepisach. Dokumenty zostały zatwierdzone przez dyrektora Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie. IPU były weryfikowane w zależności od potrzeb i zmieniającej się sytuacji wychowanka. Przed opracowaniem IPU przesyłano do Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Legionowie informacje o wychowanku zmierzającym do usamodzielnienia, przewidywanym terminie opuszczenia placówki, rodzaju oczekiwanej pomocy, informację o wyborze opiekuna usamodzielnienia oraz zgodę dyrektora placówki na pobyt dziecka w placówce W związku z powyższym tę część zadania oceniono: pozytywnie Stan zatrudnienia, struktura i kwalifikacje pracowników zatrudnionych w placówce Sprawdzono na podstawie rozmowy z dyrektorem placówki oraz analizy dokumentacji i akt osobowych wszystkich pracowników pedagogicznych placówki. Ustalono, że placówka zatrudnia odpowiednią liczbę pracowników merytorycznych do opieki nad dziećmi, która pozwala na prawidłową realizację 10 ust. 1 oraz 16 ust. 1 ww. rozporządzenia. Pracownicy merytoryczni zatrudnieni w placówce posiadali kwalifikacje określone w art. 97 ust. 3 oraz art. 98 ust. 1 ww. ustawy. W wyniku czynności kontrolnych stwierdzono brak oświadczeń pracowników wskazanych w art. 97 ust. 3 pkt 3 5 oraz art. 98 ust. 3 pkt 1 3 ww. ustawy. W teczkach osobowych znajdowały się oświadczenia o zachowaniu poufności oraz o utrzymaniu w tajemnicy danych osobowych. W przypadku 4 pracowników (poz. 9,10,12,15 z wykazu pracowników) stwierdzono brak ważnego zaświadczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do pracy, natomiast 1 osoba posiadała zaświadczenie nieadekwatne do zajmowanego stanowiska (poz. 16 z wykazu pracowników). 11

W okresie objętym kontrolą placówka korzystała z pomocy wolontariuszy. Z informacji uzyskanych od dyrektora placówki wynika, że wolontariusz był przyporządkowany do konkretnego dziecka. Porozumienia podpisywano niezwłocznie, najczęściej przy drugim spotkaniu, gdy wolontariusz deklarował chęć współpracy. Dyrektor placówki podpisała 14 porozumień o współpracy w zakresie m.in.: pomocy wychowankom przy odrabianiu lekcji, prowadzenia zajęć reedukacyjnych, pomoc dla wychowawcy grupy szkolnej w opiece nad dziećmi, korepetycji z j. angielskiego, zajęć fizjoterapeutycznych. W porozumieniach określono termin obowiązywania współpracy. W wyniku czynności kontrolnych stwierdzono brak oświadczeń wolontariuszy wskazanych w art. 98 ust. 3 pkt 1 3 w związku z art. 99 ust. 4, a także brak akceptacji dyrektora placówki opiekuńczo wychowawczej i pozytywnej opinii organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, o których mowa w art. 96 ww. ustawy. W związku z powyższym tę część zadania oceniono: pozytywnie z nieprawidłowościami Przestrzeganie i wykonywanie praw dziecka Sprawdzono na podstawie rozmowy z dyrektorem, wychowawcami oraz dziećmi, a także na podstawie analizy dokumentów organizacyjnych oraz ankiet wypełnionych przez kadrę i wychowanków. W regulaminie organizacyjnym w rozdziale II Cele i zadania placówki w 7 pkt 1 d) zamieszczono zapisy Dom Dziecka stwarza wychowankom warunki umożliwiające wykonywanie praktyk religijnych, pogłębienie życia religijnego, uzupełnienie wiedzy z zakresu religii oraz przygotowanie do życia w rodzinie w świetle zasad wiary katolickiej. Zapis ten ogranicza prawa dziecka określone w art. 4 pkt 10 ww. ustawy, w szczególności prawo do tożsamości religijnej i kulturowej, wobec tego wymaga uzupełnienia w kontekście jednoczesnego poszanowania godności i tożsamości oraz prawa do wolności sumienia i wyznania. W załączniku nr 1 do Regulaminu określającym prawa i obowiązki wychowanków wskazano zapisy do których dzieci nie powinny być zobowiązane i należy je doprecyzować np.: podporządkowanie się poleceniom wychowawcy, udział w pracach domu mających na celu jego odpowiednie utrzymanie. Wśród kar wymieniono działania, które w obecnym zapisie mają charakter zbyt ogólny oraz naruszają prawa dziecka określone w art. 4 ww. ustawy, w szczególności prawo do utrzymywaniem osobistych kontaktów z rodzicami, m. in. zakaz wyjścia na przepustkę. Powyższa konsekwencja jest tak ogólna, że sugeruje zakaz wyjścia zarówno do rówieśników, jak i do rodziny. Zapis dotyczący upomnienia wymaga uszczegółowienia, ponieważ treść 12

konsekwencji jest zbyt ogólna i może sugerować np.: upomnienie udzielone w obecności całej grupy, a to narusza prawo dziecka do ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem. Konsekwencja w postaci zatrzymania lub ograniczenia kieszonkowego z jednoczesnym przeznaczeniem go na dobro wspólne powinna być doprecyzowana poprzez określenie dokładnego terminu wypłacenia wstrzymanego kieszonkowego (nie dłuższego niż miesiąc), a ograniczenie winno zagwarantować wypłatę kwoty minimalnej określonej w 18 ust. 1 pkt 8 rozporządzenia. W zachowaniach podlegających nagrodzie wskazano zapisy, które trudno wykonać i ocenić ich realizację, a także zapisy, co do których dzieci nie powinny być zobowiązane, np. wykonywanie dodatkowej pracy fizycznej. Katalog nagród zawiera: publiczną pochwałę, dodatkowy kredyt zaufania, słodki bonus, rzeczowy upominek, pierwszeństwo w korzystaniu z atrakcyjnej formy rekreacji i wypoczynku. Numery alarmowe, numer telefonu zaufania, numer do Rzecznika Praw Dziecka znajdowały się na tablicach w pokojach wychowawców. Jak poinformowała dyrektor, za nieprzestrzeganie regulaminu placówki, brak szacunku do innych, wagary ponoszone są konsekwencje w postaci np. zakazu opuszczania przez weekend placówki (w tym zakaz wyjścia do domu). Pomimo uzyskanych wyjaśnień, że w tym czasie rodziny mogą odwiedzić dziecko w placówce, konsekwencja pozostania wychowanka w placówce w dalszym ciągu stanowi naruszenie prawa dziecka, o którym mowa w art. 4 pkt 3 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Wizerunek wychowanków był udostępniany na stronie internetowej placówki. Dokumentacja osobowa wychowanków nie zawierała zgody opiekunów prawnych na publikację wizerunku dzieci. W placówce obchodzono święta oraz urodziny dzieci, na które mogli zaprosić kolegów. Dzieci doładowywały telefony komórkowe najczęściej z kieszonkowego, młodsze grupy oddawały je na czas odrabiania lekcji oraz na noc. Wychowankowie grup starszych posiadali telefony całodobowo pod warunkiem, że nie korzystali z nich podczas zajęć szkolnych. Podopieczni mieli dostęp do Internetu stacjonarnego w placówce. Dzieci mogły wychodzić do znajomych w dni nauki szkolnej po wywiązaniu się z obowiązków szkolnych oraz domowych i podczas weekendów. Wyjścia odnotowywano w zeszycie przepustek. Dzieci z młodszych grup zabierane były przez rodziców na spacery. W czasie weekendów organizowano grupowe wyjścia np.: do kina, do Mc Donald, na lody. W niedzielę dzieci brały obowiązkowy udział we Mszy Świętej, za wyjątkiem osób chorych, które pozostawały w placówce. Jeśli wychowanek odmawiał pójścia do Kościoła, to także pozostawał w placówce. Informacja ta nie została potwierdzona w ankietach wypełnionych przez wychowanków. Podczas czynności kontrolnych przeprowadzono rozmowę z 6 wychowankami 13

podczas której nie wskazano sytuacji, które świadczyłyby o łamaniu praw dziecka. Analiza ankiet, wypełnionych przez 5 wychowanków wykazała, że w placówce stosowano konsekwencje (za nieprzestrzeganie regulaminu, ucieczki, przeklinanie, niewykonanie dyżuru, spóźnienie). Konsekwencje w postaci braku przepustki (2 odpowiedzi), 2 wychowanków wskazało, że zdarzyło się, że ktoś za karę nie pojechał do rodziców/osób bliskich. 4 dzieci udzieliło odpowiedzi, że w placówce zdarzały się bójki między wychowankami, w większości przypadków zgłaszano takie sytuacje do wychowawców, co skutkowało konsekwencją w postaci rozmowy z dyrektorem. Wszyscy wychowankowie wskazali także, że zdarzały się kłótnie z wychowawcami (z powodu: zakazu wyjścia, dyżuru, różnie). W jednej z ankiet wskazano dyrektora placówki jako osobę pomagającą rozwiązać konflikt. Dzieci zakwestionowały możliwość odmówienia udziału w praktykach religijnych, 1 wychowanek nie wiedział czy ma możliwość odbywania praktyk religijnych zgodnie z wyznaniem. Analiza ankiet wypełnionych przez dzieci wykazała niepokojące sytuacje, wskazujące na łamanie praw dziecka w postaci zakazu wyjazdu wychowanka do rodziny oraz braku możliwości odmówienia praktyk religijnych. W trakcie czynności kontrolnych 8 pracownikom placówki rozdano ankietę dotyczącą realizacji praw dzieci w placówce. Na podstawie ankiet uzyskano następujące informacje: w placówce stosowane były konsekwencje za nieprzestrzeganie regulaminu tj.: ograniczenie lub zakaz korzystania z TV/ komputera, ograniczenie słodyczy, nadrabianie zaległości szkolnych w weekend, wstrzymanie wyjścia. Konsekwencje wyznaczał wychowawca / dyrektor placówki. W jednostce została opracowana procedura postępowania w przypadku wystąpienia przemocy rówieśniczej lub w przypadku stosowania przemocy kadry wobec wychowanków i była realizowana poprzez: konsekwencje (wezwanie policji, izolację agresywnego wychowanka, rozmowy dyscyplinujące, konsultacje psychiatryczne, przeniesienie agresywnego wychowanka do innego pomieszczenia, wezwanie pogotowia). W 1 ankiecie wskazano, że miało miejsce przytrzymanie agresywnego wychowanka w chwili zagrożenia zdrowia lub życia. Z analizy wszystkich ankiet wypełnionych przez pracowników wynika, że w placówce miały miejsce sytuacje niewłaściwego zachowania wychowanków wobec wychowanków, które były wyjaśniane na bieżąco. W dwóch ankietach odpowiedzi zaznaczono w sposób uniemożliwiający interpretację. W związku z powyższym tę część zadania oceniono: pozytywnie z nieprawidłowościami Na podstawie art. 197d ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2017 r. poz. 697, z późn. zm.) oraz na podstawie rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 21 sierpnia 2015 r. w sprawie przeprowadzania kontroli 14

przez wojewodę oraz wzoru legitymacji uprawniającej do przeprowadzania kontroli (Dz. U. z 2015 r. poz. 1477) i wobec stwierdzonych nieprawidłowości kieruję do Siostry Dyrektor następujące zalecenia pokontrolne: 1. Usunąć z Regulaminu placówki zapisy ograniczające przyjmowanie dzieci chorych, upośledzonych, uzależnionych, niedostosowanych społecznie bądź zdemoralizowanych. 2. Dostosować zapisy Regulaminu dotyczące zapewnienia małoletniej w ciąży warunków pobytu odpowiednich do jej potrzeb oraz stałej opieki psychologicznej i ginekologiczno położniczej, zgodnie z 18 ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie instytucjonalnej pieczy zastępczej (Dz. U. Nr 292, poz. 1720). 3. Doprecyzować zapisy Regulaminu tak, aby: nie ograniczały praw dziecka określonych w art. 4 ustawy z dnia 9 czerwca 2016 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2017 r., poz. 697, z późn. zm.), w szczególności prawa do wolności sumienia i wyznania oraz prawo do utrzymywania osobistych kontaktów z rodzicami. treść konsekwencji nie naruszała prawa dziecka do ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem. 4. Pozyskać zgody rodziców/opiekunów prawnych wychowanków na publikację wizerunku dzieci. 5. W regulaminie kieszonkowego: doprecyzować zapisy: stosunek do wydawanych poleceń i ich wykonywanie w taki sposób, aby nie budził wątpliwości co do poszanowania podmiotowości dziecka; usunąć zapisy: podejmowanie dodatkowych prac na rzecz grupy i placówki (pomoc przy dzieciach) pomoc przy dzieciach nie może być obowiązkiem innych wychowanków; 6. W każdym miesiącu wypłacać wychowankom kieszonkowe w wysokości ustalonej w Regulaminie i wskazanej jednoznacznie na listach wypłat kieszonkowego. 7. Dokonywać i systematycznie dokumentować obchody nocne wskazane w 12 ust. 2 ww. rozporządzenia. 8. W diagnozie psychofizycznej uwzględniać elementy i wskazania określone w 14 ust. 3 i ust. 4 ww. rozporządzenia, opatrywać datami dziennymi oraz aktualizować diagnozy dzieci przebywających długo w placówce. 9. Opracowując plan pomocy dziecku wyznaczać cel pracy z dzieckiem zgodny z 15 ust. 3 pkt 2 ww. rozporządzenia. 15

10. W karcie pobytu dziecka uwzględniać wszystkie obszary wskazane w 17 ust. 1 pkt 2 ww. rozporządzenia. 11. Przestrzegać terminu uzupełniania karty pobytu zgodnie z 17 ust. 4 ww. rozporządzenia. 12. Prowadzić kartę udziału w zajęciach specjalistycznych zgodnie z 17 ust. 1 pkt 3 ww. rozporządzenia. 13. Nie stosować konsekwencji w postaci zakazu wyjścia na przepustki do domu, które naruszają prawa dziecka wskazane w art. 4 pkt 3 ww. ustawy. 14. Występować do sądu z wnioskiem o wszczęcie z urzędu postępowania, o którym mowa w art. 100 ust. 4a ww. ustawy. 15. Po dokonaniu okresowej oceny sytuacji dziecka formułować wniosek dotyczący zasadności dalszego pobytu dziecka i przesyłać do sądu zgodnie z art. 138 ust. 2 ww. ustawy. 16. Odebrać od pracowników merytorycznych oświadczenia dotyczące wymogów wynikających z art. 97 ust. 3 pkt 3-5 oraz art. 98 ust. 3 pkt 1-3 ww. ustawy. 17. Zobowiązać pracowników nie posiadających aktualnych zaświadczeń lekarskich o braku przeciwwskazań do pracy, wskazanych w art. 98 ust. 3 pkt 4 ww. ustawy, do ich pozyskania. 18. Odebrać od wolontariuszy oświadczenia potwierdzające spełnienie wymagań określonych w art. 96 i 98 ust. 3 w związku z art. 99 ust. 4 ww. ustawy. 19. Zgodnie z 13 ust. 2 pkt 1 i 2 ww. rozporządzenia zapewnić opiekę wychowankom z budynku drugiego przebywającym w wyjątkowych sytuacjach w budynku głównym organizując pracę wychowawczą. Uwagi i wnioski Ponadto należy: 1. Przy najbliższej zmianie dokumentów organizacyjnych jednostki uaktualnić publikator ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, a także dostosować zapisy i terminologię do aktualnie obowiązujących przepisów. 2. Rozszerzyć katalog procedur postępowania w sytuacjach zagrożenia o niewłaściwe zachowanie wychowawcy wobec wychowanka. 3. Przeprowadzić z wychowankami rozmowę dotyczącą dobrowolności odbywania praktyk religijnych. 4. Opracować procedurę dotyczącą podawania i ewidencjonowania leków, ze szczególnym uwzględnieniem leków psychotropowych. 5. Dokumentować sposób realizacji art. 4a ww. ustawy. 6. Tworzoną w placówce dokumentację opatrywać datami dziennymi ich powstania. 16

7. Zapewnić przenoszenie posiłków z budynku głównego do budynku interwencyjnego przez pracowników. Ponadto informuję, że z uwagi na stwierdzone podczas kontroli naruszenia art. 230 ust. 1 ww. ustawy, dotyczące umieszczenia w placówce dzieci ponad limit wystąpię o wyjaśnienia do podmiotu prowadzącego Dom Dziecka w Chotomowie. Jednocześnie zobowiązuję s. Dyrektor do przekazania, w terminie 30 dni od daty otrzymania niniejszego wystąpienia pokontrolnego, pisemnej informacji o sposobie realizacji zaleceń pokontrolnych. Jednocześnie przypominam, że w przypadku osób, które nie realizują zaleceń pokontrolnych mają zastosowanie przepisy art. 198 ww. ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Stosownie do postanowień art. 197d ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2017 r. poz. 697) oraz 14 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 21 sierpnia 2015 r. w sprawie przeprowadzania kontroli przez wojewodę oraz wzoru legitymacji uprawniającej do przeprowadzania kontroli (Dz. U. z 2015 r. poz. 1477) kontrolowana jednostka może w terminie 7 dni od dnia otrzymania wystąpienia pokontrolnego, zgłosić do wojewody mazowieckiego zastrzeżenia do wydanego wystąpienia lub/i do zawartych w nim zaleceń pokontrolnych na adres: Mazowiecki Urząd Wojewódzki, Wydział Polityki Społecznej, Plac Bankowy 3/5, 00-950 Warszawa. W przypadku nieuwzględnienia zgłoszonych zastrzeżeń, kontrolowana jednostka jest obowiązana w terminie 30 dni od dnia otrzymania stanowiska wojewody w tej sprawie powiadomić o sposobie realizacji zaleceń pokontrolnych Wydział Polityki Społecznej Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie, a w przypadku ich uwzględnienia należy mieć na uwadze zmiany wynikające z powyższego faktu. z up. WOJEWODY MAZOWIECKIEGO Wioletta Kucharska Dyrektor STARSZY INSPEKTOR WOJEWÓDZKI Wydziału Polityki Społecznej Joanna Królikowska 17