Skutek prawa UE. 1. Zasady określające relacje prawa UE i prawa krajowego. Art. 89.

Podstawy prawa Unii Europejskiej, r.a. 2017/18 Administracja zaoczna 1. st., 2. Rok Dr Anna Czaplińska Skutek prawa UE 1. Zasady określające relacje prawa UE i prawa krajowego Metody przyjmowania prawa międzynarodowego w wewnętrznym porządku prawnym: monizm i dualizm. Rozwiązania przyjęte w polskim porządku prawnym - przepisy Konstytucji RP Art. 9. Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego. Art. 87. 1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. ( ) Art. 89. 1. Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy: 1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych, 2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji, 3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej, 4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym, 5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy. 2. O zamiarze przedłożenia Prezydentowi Rzeczypospolitej do ratyfikacji umów międzynarodowych, których ratyfikacja nie wymaga zgody wyrażonej w ustawie, Prezes Rady Ministrów zawiadamia Sejm. 3. Zasady oraz tryb zawierania, ratyfikowania i wypowiadania umów międzynarodowych określa ustawa. 1

Art. 90. 1. Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. 2. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej, o której mowa w ust. 1, jest uchwalana przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. 3. Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy może być uchwalone w referendum ogólnokrajowym zgodnie z przepisem art. 125. 4. Uchwałę w sprawie wyboru trybu wyrażenia zgody na ratyfikację podejmuje Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Art. 91. 1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. 2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. 3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. 2. Skutek bezpośredni prawa UE Skutek bezpośredni z normy prawa (międzynarodowego) bezpośrednio wynikają prawa i obowiązki dla jednostek; bezpośrednio = bez pośrednictwa prawa krajowego. Koncepcja norm samowykonalnych (self-executing) Sąd Najwyższy USA, sprawa Foster & Elam v Neilson z 1829 r. UE (EWG) sprawa 26/62 van Gend en Loos ( ) Wspólnota stanowi nowy porządek prawny w prawie międzynarodowym, na rzecz którego państwa ograniczyły, jakkolwiek tylko w wąskich dziedzinach, swoje prawa suwerenne, i którego normy znajdują zastosowanie nie tylko do państw członkowskich, ale i pochodzących z nich jednostek; ( ) w związku z tym prawo wspólnotowe, niezależne od ustawodawstwa państw członkowskich, nie tylko nakłada na jednostki zobowiązania, lecz może również być źródłem uprawnień stanowiących element statusu 2

prawnego tych jednostek; ( ) nie muszą to być uprawnienia nadane wprost w traktacie, lecz że powstają one również jako skutek zobowiązań, które traktat nakłada w sposób ściśle określony zarówno na jednostki, jak i na państwa członkowskie oraz instytucje wspólnotowe; Przesłanki sprawa 26/62 van Gend en Loos ( ) art. 12 ustanawia jasny i bezwarunkowy zakaz, nie będący zobowiązaniem do działania, lecz do niedziałania; ( ) państwa nie zgłosiły do tego zobowiązania zastrzeżeń uzależniających jego wykonanie od wydania jakiegokolwiek aktu prawa wewnętrznego; ( ) stosowanie art. 12 nie wymaga działań prawodawczych ze strony państw. Norma jest bezpośrednio skuteczna, jeśli jest: 1) jasna i precyzyjna 2) bezwarunkowa 3) zupełna (kompletna) Skutek bezpośredni traktatów - w stosunkach wertykalnych sprawa 26/62 van Gend en Loos - w stosunkach horyzontalnych sprawa 43/75 Defrenne 1) Na zasadę równości wynagrodzeń ustanowioną w art. 119 można powoływać się przed sądami krajowymi, które zobowiązane są chronić uprawnienia podmiotów prawa wynikające z tego postanowienia, szczególnie w przypadku dyskryminacji mającej źródło bezpośrednio w przepisach prawa lub układach zbiorowych pracy, a także w przypadku nierównego wynagradzania kobiet i mężczyzn za taką samą pracę wykonywaną w tym samym zakładzie lub jednostce organizacyjnej, publicznej lub prywatnej. 2) Artykuł 119 winien być w pełni stosowany w starych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1962 r., czyli od początku drugiego etapu okresu przejściowego, a w nowych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1973 r., czyli od dnia wejścia w życie traktatu akcesyjnego. Pierwszego z tych terminów nie zmieniła uchwała państw członkowskich z dnia 30 grudnia 1961 r. Bezpośredni skutek rozporządzeń - w stosunkach wertykalnych sprawa 34/73 Variola 3

3. Rozporządzenie, ze względu na jego szczególny charakter oraz miejsce w systemie źródeł prawa wspólnotowego, jest bezpośrednio skuteczne ze skutkiem natychmiastowym i przyznaje podmiotom indywidualnym prawa, które sądy krajowe mają obowiązek chronić. Bezpośrednie stosowanie rozporządzenia oznacza, że jego wejście w życie oraz stosowanie na korzyść lub przeciwko tym podmiotom jest niezależne od przyjęcia jakiegokolwiek środka recypującego jego treść do prawa krajowego. Przepis prawa krajowego, który powtarza treść bezpośrednio stosowalnego przepisu prawa wspólnotowego, nie ma żadnego wpływu na bezpośrednie stosowanie tego przepisu lub na wynikającą z Traktatu jurysdykcję Trybunału. ( ) 5. Nie można uchwalać krajowych przepisów, które sprzeciwiałyby się bezpośredniemu stosowaniu rozporządzeń i innych przepisów wspólnotowych w krajowych porządkach prawnych, bez narażenia na szwank szczególnego charakteru norm wspólnotowych oraz podstawowej zasady nadrzędności prawa wspólnotowego. W szczególności, dotyczy to daty, od której przepisy wspólnotowe uzyskają moc obowiązującą i przyznają prawa podmiotom indywidualnym. Swoboda państw członkowskich, w braku bezpośredniego upoważnienia, do wprowadzania różnych terminów wejścia w życie przepisów wspólnotowych, zostaje wyłączona ze względu na konieczność zapewnienia jednolitego i równoczesnego stosowania prawa wspólnotowego na obszarze Wspólnoty. - w stosunkach horyzontalnych sprawa C-253/00 Muñoz Rozporządzenia 1035/72 i 2200/96 w sprawi wspólnej organizacji rynku owoców i warzyw należy interpretować tak, że przestrzeganie przepisów dotyczących norm jakościowych mających zastosowanie do owoców i warzyw powinno być zabezpieczone możliwością wszczęcia procesu cywilnego przez jednego przedsiębiorcę przeciwko przedsiębiorcy konkurencyjnemu. ( ) [T]oczące się przed sądami krajowymi procesy między konkurującymi przedsiębiorcami mogą w szczególny sposób przyczynić się do rzetelności wymiany handlowej i przejrzystości rynków we Wspólnocie. Bezpośredni skutek decyzji - sprawa 9/70 Grad 1. Generalne wyłączenie możliwości powołania się przez zainteresowaną osobę na obowiązek wynikający z decyzji byłoby sprzeczne z wiążącym skutkiem przyznanym decyzji przez art. 189 [249 / 288 TFUE] TWE. W sprawach, w których organy wspólnotowe nałożyły decyzją na państwo lub wszystkie państwa obowiązek działania w określony sposób, skuteczność takiego środka zostałaby osłabiona, gdyby obywatele państw-adresatów nie mogli powołać się na treść decyzji przed sądami, zaś sądy krajowe nie mogłyby brać jej pod uwagę jako części prawa wspólnotowego. 4

Aczkolwiek skutki decyzji nie mogą być identyczne ze skutkami przepisów zawartych w rozporządzeniu, różnica ta nie wyłącza tego, że rezultat końcowy, a mianowicie prawo jednostki do powoływania się na treść decyzji przed sądami, może być taki sam jak w przypadku bezpośrednio skutecznych przepisów rozporządzenia. W każdej sprawie należy upewnić się czy charakter, geneza oraz treść przepisów wskazują, że mogą one wywoływać bezpośrednie skutki w stosunkach prawnych pomiędzy adresatem aktu a podmiotami trzecimi. Bezpośredni skutek dyrektyw - sprawa 41/74 van Duyn 12 zważywszy jednakże, że o ile zgodnie z art. 189 rozporządzenia są bezpośrednio stosowane, a w związku z tym ze swej natury mogą być bezpośrednio skuteczne, o tyle nie wynika stąd, by innym rodzajom aktów określonych w tym artykule nie można było nigdy przypisać podobnej skuteczności; że wykluczenie z zasady możliwości powoływania się przez zainteresowanych na zobowiązania nałożone na mocy dyrektywy byłoby niezgodne z charakterem wiążącym, jaki nadaje jej art. 189; że w szczególności w sytuacji gdy w drodze dyrektywy instytucje wspólnotowe zobowiązały państwa członkowskie do określonego postępowania, brak możliwości powołania się przez podmioty prawa na ten akt przed sądem oraz brak możliwości uwzględnienia go przez sądy krajowe jako elementu prawa wspólnotowego ograniczyłby jego skuteczność ( effet utile ); że art. 177, pozwalający sądom krajowym zwrócić się do Trybunału z pytaniem o ważność lub wykładnię każdego bez rozróżnienia aktu instytucji oznacza również, iż podmioty prawa muszą móc powoływać się na te akty przed wspomnianymi sądami; że należy w każdym przypadku zbadać, czy charakter, logika i sformułowanie rozpatrywanego przepisu mogą powodować jego bezpośrednią skuteczność w stosunkach między państwami członkowskimi a jednostkami; - sprawa 8/81 Becker 8 ( ) na państwach będących adresatami dyrektywy ciąży zobowiązanie rezultatu, które musi zostać wykonane w terminie wyznaczonym przez samą dyrektywę. 19 Wynika stąd, że we wszystkich przypadkach prawidłowego wykonania dyrektywy wywiera ona skutki wobec jednostek poprzez przepisy wykonawcze wydane przez dane państwo członkowskie (wyrok z dnia 6 maja 1980 r. w sprawie 102/79 Komisja przeciwko Belgii, Rec. str. 1473). 5

20 Natomiast problemy szczególnego rodzaju powstają, w przypadku gdy państwo członkowskie nie zapewniło poprawnego wykonania przepisów dyrektywy, a w szczególności, w przypadku gdy przepisy dyrektywy nie zostały wykonane mimo upływu terminu wyznaczonego do jej wykonania. 21 Z utrwalonego orzecznictwa Trybunału, a w ostatnim czasie z wyroku z dnia 5 kwietnia 1979 r. w sprawie 148/78 Ratti, Rec. str. 1629, wynika, że o ile na mocy art. 189 rozporządzenia są bezpośrednio stosowane, a w konsekwencji ze względu na swój charakter mogą być bezpośrednio skuteczne, o tyle jednak nie wynika z tego, że inne kategorie aktów, do których odnosi się ten artykuł, nie mogą nigdy wywołać analogicznych skutków. 22 Byłoby bowiem niezgodne z wiążącym charakterem, jaki mają dyrektywy na mocy art. 189, aby jednostki pozbawione były możliwości powoływania się na obowiązki ustanowione w dyrektywie. 23 Zwłaszcza w przypadku gdyby władze wspólnotowe nałożyły dyrektywą na państwa członkowskie obowiązek podjęcia określonych działań, skuteczność ( effet utile ) takiego aktu zostałby osłabiony, gdyby zainteresowane podmioty nie mogły powołać się na ten akt przed sądem, a sądy krajowe nie mogły uwzględnić go jako elementu prawa wspólnotowego. 24 W konsekwencji państwo członkowskie, które nie wydało w wyznaczonym terminie przepisów wykonawczych wymaganych przez dyrektywę, nie może przeciwstawiać jednostkom niewykonania przez samo to państwo obowiązków ciążących na nim na mocy dyrektywy. 25 W ten sposób, jeśli przepisy dyrektywy z punktu widzenia ich treści wydają się bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, to wobec braku w wyznaczonych terminach przepisów wykonawczych można się na nie powołać wobec wszelkich przepisów prawa krajowego niezgodnych z dyrektywą, bądź też jeśli ich charakter pozwala określić uprawnienia, jakich jednostki mogą dochodzić od państwa. W przypadku dyrektyw skutek bezpośredni jest wyjątkiem, środkiem pozwalającym na złagodzenie negatywnych dla jednostki skutków niewykonania obowiązku prawidłowej implementacji dyrektywy przez P-CZ. Uzasadnienie bezpośredniego skutku dyrektyw - wiążący charakter aktu - zasada efektywności (effet utile) - art. 177 TWE dziś art. 267 TFUE: procedura pytania prejudycjalego - zasada estoppel (zasada zaufania): non concedit venire contra factum proprium Przesłanki bezpośredniego skutku dyrektyw 1) upływ terminu implementacji 2) brak implementacji lub nieprawidłowa implementacja 6

3) norma dyrektywy jest wystarczająco jasna i precyzyjna oraz bezwarunkowa (brak kryterium zupełności!) 4) z dyrektywy wynikają prawa dla jednostki lub jednostka powołuje się na dyrektywę przeciwko sprzecznym z nią postanowieniom prawa krajowego 5) tylko w stosunkach jednostka-państwo: jednostka może powołać bezpośrednio dyrektywę tylko przeciwko państwu, nigdy przeciwko innej jednostce (!!!) - zawsze w stosunkach wertykalnych - w stosunkach horyzontalnych kiedy drugą stroną stosunku prawnego jest państwo (np. w roli pracodawcy) sprawa 152/84 Marshall lub podmiot państwowy ( emanacja państwa ) sprawa C-188/89 Foster i in. p. British Gas: dyrektywa może zostać powołana przeciwko ciału, niezależnie od jego formy prawnej, które stało się odpowiedzialne, na podstawie środka przyjętego przez państwo, za wykonywanie zadań służby publicznej pod kontrolą państwa i wyposażone zostało w tym celu w specjalne uprawnienia wykraczające poza te, które wynikają ze zwykłych norm stosowanych w stosunkach między jednostkami. Bezpośredni skutek umów międzynarodowych UE - Mogą być stosowane bezpośrednio, jeżeli normy ich spełniają kryteria bezpośredniej skuteczności mogą być przedmiotem pytania prejudycjalnego sprawa 181/73 Haegeman Umowa zawarta przez Radę na podstawie art. 228 i 238 Traktatu EWG jest, w zakresie dotyczącym Wspólnot, aktem jednego z organów Wspólnot w rozumieniu podpunktu (b) pierwszego punktu art. 177. Z chwilą wejścia w życie jej postanowienia tworzą integralną część prawa Wspólnot sprawa 87/75 Bresciani Postanowienie umowy zawartej przez Wspólnotę z państwem trzecim musi być uważane za bezpośrednio skuteczne, kiedy uwzględniając jego brzmienie oraz przedmiot i cel umowy, zawiera ono jednoznaczne i precyzyjne zobowiązanie, którego wykonanie nie wymaga przyjmowania dodatkowych środków prawnych sprawa 104/81 Kupferberg Ponieważ zgodnie z art. 228(2) Traktatu państwa członkowskie i instytucje Wspólnot są w równym zakresie związane umowami międzynarodowymi, do których zawarcia uprawnione są te 7

instytucje. Państwa członkowskie zapewniając wykonanie umowy międzynarodowej, wypełniają nie tylko swoje zobowiązanie wobec zainteresowanego państwa trzeciego, lecz również i przede wszystkim wobec Wspólnoty, która przejęła odpowiedzialność za zgodne z prawem wykonanie umowy. W tym znaczeniu postanowienia umowy stanowią integralną część składową wspólnotowego porządku prawnego. Ze względu na tego rodzaju wspólnotowy charakter prawny postanowienia traktatowe nie mogą wywoływać w ramach Wspólnoty różnych skutków prawnych w zależności od tego czy mają być w praktyce stosowane przez instytucje wspólnotowe lub państwa członkowskie, a w tym ostatnim przypadku w zależności od tego, jaki skutek przyznaje zawartym umowom międzynarodowym w krajowym porządku prawnym prawo każdego z państw członkowskich. Jest więc sprawą Trybunału Sprawiedliwości zagwarantowanie w ramach jego kompetencji do wykładni postanowień umowy jednolitości ich stosowania w całej Wspólnocie. - Brak skutku bezpośredniego: sprawa 21 24/72 International Fruit Company art. XI GATT nie może nadawać obywatelom Wspólnoty praw, których mogą dochodzić przed sądami, sprawa 70/87 FEDIOL v. Komisja Z faktu, że niektóre postanowienia GATT nie mogą przyznawać obywatelom we Wspólnocie praw, których mogliby oni dochodzić przed sądem, nie wynika, że obywatele ci w postępowaniu przed Trybunałem Wspólnot nie mogą powoływać się na przepisy GATT w celu ustalenia, czy działania, których dotyczą ich skargi, nie stanowią nieuczciwych praktyk. 3. Prymat prawa UE Rozwiązywanie konfliktów między normami prawa reguły kolizyjne: hierarchia źródeł prawa w danym porządku, lex posterior, lex specialis Jak rozstrzygnąć konflikt między normą prawa UE a normą prawa krajowego? Zasada prymatu (pierwszeństwa) prawa UE jest regułą kolizyjną sprawa 4/64 Costa p. ENEL ( ) w odróżnieniu od zwyczajnych umów międzynarodowych traktat EWG ustanowił własny porządek prawny, który został włączony do systemu prawnego państw członkowskich po jego wejściu w życie i który ma charakter wiążący dla sądów krajowych; bowiem państwa, ustanawiając na czas nieokreślony Wspólnotę wyposażoną we własne instytucje, w osobowość i zdolność prawną, w zdolność do występowania we własnym imieniu w obrocie międzynarodowym, a w szczególności w rzeczywiste uprawnienia władcze, wynikające z 8

ograniczenia kompetencji i przeniesienia uprawnień z tych państw na Wspólnotę, ograniczyły, jakkolwiek w wąskich dziedzinach, swoje suwerenne prawa i stworzyły w ten sposób system prawa mający zastosowanie do nich samych oraz do pochodzących z nich jednostek; ( ) w związku z włączeniem do prawa każdego z krajów członkowskich przepisów pochodzenia wspólnotowego, a bardziej ogólnie ze względu zarówno na brzmienie, jak ducha traktatu, państwa nie mogą uznawać pierwszeństwa przed porządkiem prawnym, jaki przyjęły na zasadach wzajemności, jednostronnego, późniejszego przepisu, którego w związku z tym nie mogą temu porządkowi prawnemu przeciwstawiać; moc wiążąca prawa wspólnotowego nie może bowiem różnić się w poszczególnych państwach w zależności od ich późniejszego wewnętrznego ustawodawstwa, gdyż zagroziłoby to realizacji celów traktatu, o której mowa w art. 5 akapit drugi, i powodowałoby dyskryminację zabronioną na mocy art. 7; ( ) zobowiązania podjęte na podstawie traktatu ustanawiającego Wspólnotę nie miałyby charakteru bezwarunkowego, lecz jedynie ewentualny, gdyby mogły zostać zakwestionowane w drodze późniejszych aktów ustawodawczych umawiających się stron Konsekwencje zasady prymatu sprawa 106/77 Simmenthal 14 ( ) bezpośrednie stosowanie oznacza z tego punktu widzenia, iż normy prawa wspólnotowego winny wywierać w całości właściwe im skutki prawne, w sposób jednolity we wszystkich państwach członkowskich, od momentu wejścia w życie i przez cały okres obowiązywania; ( ) 17 ponadto, zgodnie z zasadą pierwszeństwa prawa wspólnotowego bezpośrednio stosowane postanowienia traktatu oraz akty wydawane przez instytucje nie tylko powodują w stosunku do prawa krajowego państw członkowskich, od chwili wejścia w życie, nieskuteczność z mocy prawa wszelkich sprzecznych z nimi obowiązujących przepisów prawa krajowego, ale także jako integralne elementy porządku prawnego obowiązującego na terytorium każdego z państw członkowskich, mające wyższą moc prawną uniemożliwiają stanowienie nowych, ważnych aktów prawa krajowego, gdyby były one niezgodne z normami wspólnotowymi; 18 bowiem uznanie jakiejkolwiek mocy prawnej krajowych aktów normatywnych naruszających zakres uprawnień ustawodawczych Wspólnoty lub z innego względu niezgodnych z przepisami prawa wspólnotowego oznaczałoby zaprzeczenie mocy wiążącej zobowiązań podjętych w sposób bezwarunkowy i nieodwołalny przez państwa członkowskie na mocy traktatu i zakwestionowanie tym samym fundamentów Wspólnoty; ( ) 21 ( ) z całości powyższych rozważań wynika, iż każdy sąd krajowy orzekający w ramach swoich kompetencji ma obowiązek stosować w całości prawo 9

wspólnotowe i zapewnić ochronę uprawnień wynikających z tego prawa dla jednostek, odmawiając zastosowania jakiegokolwiek przepisu prawa krajowego, który byłby ewentualnie z nim sprzeczny, zarówno wcześniejszego, jak późniejszego od normy wspólnotowej; 22 ( ) w związku z tym sprzeczne z wymogami wynikającymi z samej natury prawa wspólnotowego byłyby wszelkie przepisy obowiązujące w krajowym porządku prawnym oraz wszelka praktyka legislacyjna, administracyjna lub sądowa, powodujące ograniczenie skuteczności tego prawa poprzez odmowę przyznania sądowi, w którego kompetencji leży jego zastosowanie, uprawnienia do uczynienia, w momencie stosowania tego prawa, wszystkiego, co niezbędne do pominięcia krajowych przepisów ustawowych stojących na przeszkodzie pełnej skuteczności prawa wspólnotowego; 23 ( ) byłoby tak, gdyby w przypadku sprzeczności między przepisem prawa wspólnotowego a ustawą krajową rozstrzygnięcie tego konfliktu zastrzeżone było dla innego organu niż sąd, który ma zastosować prawo wspólnotowe, wyposażonego we własne uprawnienia dyskrecjonalne, nawet gdyby wynikające stąd przeszkody dla pełnej skuteczności tego prawa były tylko przejściowe; 24 ( ) sąd krajowy, mający w ramach swoich kompetencji za zadanie zastosować przepisy prawa wspólnotowego, zobowiązany jest zapewnić pełną skuteczność tych norm, nie stosując w razie konieczności, z mocy własnych uprawnień, wszelkich, nawet późniejszych, sprzecznych z nimi przepisów ustawodawstwa krajowego, i nie można przy tym wymagać od niego wnioskowania ani oczekiwania na zniesienie tych przepisów w drodze ustawodawczej lub w jakimkolwiek innym trybie konstytucyjnym; Prymat stosowania a nie obowiązywania! Sprzeczność z prawem UE nie powoduje automatycznie nieważności / derogacji prawa krajowego to należy do władz krajowych! Jakie organy krajowe są związane zasadami skutku bezpośredniego i prymatu? - sądy krajowe - sprawa C-103/88 Fratelli Constanzo p. Comune di Milano (...) gdy spełnione są warunki, zgodnie z którymi jednostka może powołać dyrektywę przed sądem krajowym (...), wszystkie organy administracyjne, włączając organy zdecentralizowane takie jak samorządowe władze miejskie (municipalities), są zobowiązane do stosowania tych postanowień. Wszystkie krajowe organy administracyjne, centralne, lokalne, samorządowe mają obowiązek stosować prawo unijne i niestosować sprzecznego z nim prawa krajowego, a jednostki mogą się powoływać na 10

praw unijne przeciwko nim. Prymat nad wszystkimi źródłami prawa krajowego sprawa C-224/97 Ciola (decyzje administracyjne), sprawa C-285/98 Tanja Kreil (konstytucja?). Status zasady prymatu w TL Deklaracja nr 17 dołączona do TL 17. Deklaracja odnosząca się do pierwszeństwa Konferencja przypomina, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Traktaty i prawo przyjęte przez Unię na podstawie Traktatów mają pierwszeństwo przed prawem Państw Członkowskich na warunkach ustanowionych przez wspomniane orzecznictwo. 4. Skutek pośredni prounijna wykładnia prawa krajowego Skutek pośredni oznacza obowiązek interpretacji prawa krajowego zgodnie z treścią i celem prawa UE (wykładnia zgodna / lojalna / przyjazna / przychylna itp.). Początek skutek dyrektyw sprawa 14/83 von Colson. Granice skutku pośredniego sprawa 80/86 Kolpinghuis. Podsumowanie reguł i warunków odnoszących się do skutku pośredniego sprawa C-212/04 Adeneler 108 Należy przypomnieć, że stosując prawo wewnętrzne, sądy krajowe zobowiązane są tak dalece, jak jest to możliwe, dokonywać jego wykładni w świetle brzmienia i celu rozpatrywanej dyrektywy, by osiągnąć przewidziany w niej rezultat, a zatem dostosować się do art. 249 akapit trzeci WE (zob. w szczególności wyrok z dnia 5 października 2004 r. w sprawach połączonych od C-397/01 do C-403/01 Pfeiffer i in., Rec. str. I-8835, pkt 113 i cytowane tam orzecznictwo). Obowiązek zgodnej wykładni dotyczy wszystkich krajowych przepisów prawnych, zarówno wcześniejszych, jak i późniejszych w stosunku do rozpatrywanej dyrektywy (zob. w szczególności wyroki z dnia 13 listopada 1990 r. w sprawie C-106/89 Marleasing, Rec. str. I-4135, pkt 8, i w ww. sprawie Pfeiffer i in., pkt 115). ( ) 110 Spoczywający na sądzie krajowym obowiązek odniesienia się do treści dyrektywy przy dokonywaniu wykładni i stosowaniu odpowiednich przepisów prawa krajowego jest ograniczony przez ogólne zasady prawa, w szczególności zasadę pewności prawa i braku retroaktywności prawa, i nie może służyć jako podstawa dla dokonywania wykładni prawa krajowego contra legem (zob. podobnie wyrok z dnia 16 czerwca 2005 r. w sprawie C-105/03 Pupino, Rec. p. I-5285, pkt 44 i 47). 111 Zasada zgodnej wykładni wymaga jednakże, by sądy krajowe czyniły wszystko co leży w zakresie ich kompetencji, uwzględniając wszystkie przepisy prawa 11

krajowego i stosując uznane w porządku krajowym metody wykładni, by zapewnić pełną skuteczność rozpatrywanej dyrektywy i dokonać rozstrzygnięcia zgodnego z realizowanymi przez nią celami (zob. ww. wyrok w sprawie Pfeiffer i in., pkt 115, 116, 118 i 119). ( ) 113 W celu bardziej precyzyjnego określenia daty, w której po stronie sądu krajowego powstaje obowiązek stosowania zasady zgodnej wykładni, należy podkreślić, że obowiązek ten, wynikający z art. 10 akapit drugi WE i art. 240 akapit trzeci WE, jak i z samej dyrektywy, został nałożony w szczególności w przypadku braku bezpośredniej skuteczności postanowień dyrektywy, czy to wobec okoliczności, że odpowiedni przepis dyrektywy nie jest wystarczająco jasny, precyzyjny i bezwarunkowy dla bezpośredniej skuteczności, czy też wobec okoliczności, że stronami sporu są wyłącznie jednostki. 114 Należy dodać, że przed upływem terminu na dokonanie transpozycji dyrektywy państwom członkowskim nie można zarzucić, że nie ustanowiły jeszcze w swych porządkach prawnych środków wykonujących dyrektywę (zob. wyrok z dnia 18 grudnia 1997 r. w sprawie C-129/96 Inter-Environnement Wallonie, Rec. str. I-7411, pkt 43). 115 Wynika z tego, że w razie spóźnionej transpozycji dyrektywy ciążący na sądach krajowych ogólny obowiązek dokonywania wykładni prawa krajowego w sposób zgodny z dyrektywą powstaje z chwilą upływu terminu na dokonanie transpozycji dyrektywy. ( ) 117 ( ) przewidziany w art. 10 akapit drugi WE, art. 249 akapit trzeci i w samej dyrektywie obowiązek podjęcia przez państwo członkowskie wszelkich środków koniecznych dla osiągnięcia rezultatu wskazanego w tej dyrektywie, wiąże wszystkie władze krajowe, włącznie z władzą sądowniczą w zakresie jej właściwości (zob. w szczególności ww. wyroki w sprawie Inter- Environnement Wallonie, pkt 40, i Pfeiffer i in., pkt 110 oraz cytowane tam orzecznictwo). ( ) 123 ( ) począwszy od daty wejścia w życie dyrektywy sądy państw członkowskich zobowiązane są tak dalece jak jest to możliwe do powstrzymania się od dokonywania wykładni prawa wewnętrznego w sposób, który poważnie zagrażałby po upływie terminu dla jej transpozycji osiągnięciu wskazanego w niej rezultatu. 124 W świetle powyższych rozważań na pierwsze pytanie należy odpowiedzieć, że w razie dokonania transpozycji dyrektywy do porządku prawnego danego państwa członkowskiego po terminie oraz przy braku bezpośredniej skuteczności odpowiednich przepisów tejże dyrektywy, sądy krajowe są zobowiązane, z chwilą upływu terminu transpozycji, do dokonywania wykładni prawa wewnętrznego tak dalece jak jest to możliwe, w świetle brzmienia dyrektywy i realizowanego przez nią celu, tak by osiągnięte zostały rezultaty wskazane dyrektywą, przychylając się do najbardziej zgodnej z tym celem wykładni przepisów krajowych oraz do przedstawienia rozstrzygnięcia zgodnego z postanowieniami tej dyrektywy. 12

5. Incydentalny skutek dyrektyw Brak skutku bezpośredniego dyrektyw w stosunkach między jednostkami. P-CZ mają jednak obowiązek niestosowania przepisów krajowych naruszających dyrektywy także w stosunkach między jednostkami to jest incydentalny skutek dyrektywy sprawa C-194/94 CIA Security International (brak notyfikacji przepisów krajowych Komisji obowiązek notyfikacji wynika z dyrektywy powoduje ich nieskuteczność), sprawa C-201/02 Delena Wells (PCz wydając decyzję zezwalającą przedsiębiorcy prywatnemu na prowadzenie kamieniołomu nie dopełniło wynikającego z dyrektywy obowiązku oceny wpływy działalności na środowisko D. Wells występuje przeciwko władzom, a te w konsekwencji muszą zawiesić działalność kamieniołomu) dyrektywa nie tworzy w takich sytuacjach ani praw, ani obowiązków dla jednostek nie dochodzi do bezpośredniego zastosowania dyrektywy, ale do niekorzystnego oddziaływania dyrektywy na prawa jednostki (ETS w sprawie C- 201/02 Delena Wells). 6. Obiektywny skutek dyrektyw Obiektywny skutek dyrektywy polega na obowiązku uwzględniania przez sądy krajowe dyrektywy z urzędu w celu zapewnienia jej pełnej efektywności, w związku z badaniem zgodności prawa krajowego (ustawy, decyzji administracyjnej itp.) z dyrektywą. - sprawy C-240/98 i C-244/98 Océano Grupo Editorial SA (czy sąd z urzędu może podnieść niezgodność warunku umowy subskrypcji encyklopedii ustalającego właściwość sądu siedziby przedsiębiorstwa zamiast sądu miejsca zamieszkania konsumenta z dyrektywą, jeśli sam konsument tego zarzutu nie podniósł) 7. Odpowiedzialność odszkodowawcza państwa członkowskiego za naruszenie prawa UE Zasada odpowiedzialności odszkodowawczej P-CZ za naruszenie prawa WE / UE została sformułowana w sprawach C-6/90 i C-9/90 Francovich i Bonifaci i in. 31 Należy przede wszystkim przypomnieć, że traktat EWG ustanowił własny porządek prawny, włączony do systemu prawnego państw członkowskich i wiążący dla ich sądów, którego podmiotami są nie tylko państwa członkowskie, lecz także pochodzące z nich jednostki i który 13

nie tylko nakłada na jednostki zobowiązania, lecz może również być źródłem uprawnień stanowiących element statusu prawnego tych jednostek; nie muszą to być uprawnienia nadane wprost w traktacie, lecz powstają one również jako skutek zobowiązań, które traktat nakłada w sposób ściśle określony zarówno na jednostki, jak i na państwa członkowskie oraz instytucje wspólnotowe (zob. wyrok z dnia 5 lutego 1963 r. w sprawie 26/62 Van Gend en Loos, Rec. str. 3, i wyrok z dnia 15 lipca 1964 r. w sprawie 6/64 Costa, Rec. str. 1141). 32 Trzeba również przypomnieć, że jak wynika z utrwalonego orzecznictwa, do sądów krajowych, które w ramach swoich kompetencji mają za zadanie stosować przepisy prawa wspólnotowego, należy zapewnienie skuteczności tych norm i ochrona wynikających z nich uprawnień jednostek (zob. w szczególności wyrok z dnia 9 marca 1978 r. w sprawie 106/77 Simmenthal, Rec. str. 629, pkt 16, i wyrok z dnia 19 czerwca 1990 r. w sprawie C-213/98 Factortame, Rec. str. I-2433, pkt 19). 33 Należy stwierdzić, że brak możliwości uzyskania przez jednostki odszkodowania w przypadku spowodowania uszczerbku dla ich uprawnień poprzez naruszenie prawa wspólnotowego, które może być przypisane państwu członkowskiemu prowadziłoby do podważenia pełnej skuteczności norm wspólnotowych oraz osłabienia ochrony praw, których są one źródłem. 34 Możliwość dochodzenia naprawienia przez państwo członkowskie szkody jest szczególnie niezbędna w sytuacji, gdy jak w niniejszej sprawie, skuteczność norm wspólnotowych jest uzależniona od działania tego państwa, w związku z czym jednostki nie mogą, w braku tego działania, powoływać się przed sądami krajowymi na uprawnienia, jakie przyznaje im prawo wspólnotowe. 35 Jak stąd wynika, zasada odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone jednostkom poprzez naruszenie prawa wspólnotowego, które może być mu przypisane, jest nieodłączną częścią systemu traktatu. 36 Obowiązek naprawienia przez państwo członkowskie szkody znajduje również podstawę w art. 5 traktatu, zgodnie z którym państwa członkowskie zobowiązane są podjąć wszelkie działania o charakterze ogólnym lub jednostkowym, niezbędne w celu wykonania zobowiązań, jakie ciążą na nich na mocy prawa wspólnotowego. Wśród zobowiązań tych znajduje się zaś obowiązek usunięcia niezgodnych z prawem skutków naruszenia prawa wspólnotowego (zob., w odniesieniu do analogicznego postanowienia art. 86 traktatu EWWiS, wyrok z dnia 16 grudnia 1960 r. w sprawie 6/60 Humblet, Rec. str. 1125). 37 Z całości powyższych rozważań wynika, ze prawo wspólnotowe ustanawia zasadę, zgodnie z którą państwa członkowskie zobowiązane są naprawić szkody wyrządzone jednostkom poprzez naruszenie prawa wspólnotowego, które może być mu przypisane. Przesłanki odpowiedzialności - naruszenie obowiązku implementacji dyrektywy sprawy C-6/90 i C-9/90 14

Francovich 1) rezultatem przewidzianym przez dyrektywę jest przyznanie praw jednostkom 2) treść tych praw da się określić na podstawie przepisów dyrektywy 3) istnieje związek przyczynowy między naruszeniem prawa przypisanym PCz a szkodą poniesioną przez jednostkę - sprawy poł. C-46/93 Brasserie du Pecheur i C-48/93 Factortame naruszenie bezpośrednio skutecznej normy Traktatu przez prawodawcę krajowego bezprawność legislacyjna zasada odpowiedzialności państwa nie może zostać wyłączona, jeżeli naruszenie dotyczy bezpośrednio stosowanych przepisów prawa wspólnotowego, bezpośrednie stosowanie stanowi tylko gwarancję minimum odpowiedzialność powstaje we wszystkich przypadkach naruszenia prawa wspólnotowego (...) bez względu na to, jaki organ państwowy pogwałcił normy wspólnotowe. Przesłanki 1) norma, na którą powołuje się skarżący musi mieć na celu przyznanie praw jednostce 2) naruszenie jest wystarczająco poważne (władze prawodawcze w sposób oczywisty i rażący przekroczyły granice swobody uznania) 3) bezpośredni związek przyczynowy między naruszeniem a szkodą można przyjąć, że są to ogólne przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej. Aby ustalić, czy naruszenie jest wystarczająco istotne należy wziąć pod uwagę: 1) stopień jasności i precyzyjności naruszonej normy; 2) zakres swobody oceny pozostawionej przez naruszoną normę organom państwowym lub wspólnotowym; 3) zamierzony lub niezamierzony charakter popełnionego czynu lub wyrządzonej szkody; 4) dopuszczalny lub niedopuszczalny błąd co do prawa; 5) możliwość ewentualnego przyczynienia się przez organy wspólnotowe do naruszenia; 6) przyjęcie lub utrzymywanie przez władze państwowe praktyk sprzecznych z prawem wspólnotowym. 15

- Odpowiedzialność za akty administracyjne i inne naruszenia sprawa C-5/94 Hedley Lomas (Hiszpania narusza dyrektywę dotyczącą warunków uboju, stąd Wielka Brytania odmawia licencji eksportowych na eksport do Hiszpanii czym sama narusza dyrektywę) (...) jeśli państwo członkowskie, które dokonało naruszenia postanowień prawa wspólnotowego przyznających prawa jednostkom, w czasie popełniania naruszenia nie miało prawnej możliwości wyboru lub miało ograniczone możliwości działania według swojego uznania lub nie miało ich wcale, jakiekolwiek naruszenie prawa wspólnotowego może być wystarczające do uznania, iż miało miejsce wystarczająco poważne naruszenie, co jest przesłanką konieczną do powstania obowiązku naprawienia szkody jednostce. - Odpowiedzialność za orzeczenia sądowe sprawa C-224/01 Gerhard Köbler p. Austrii (niewłaściwa wykładnia i zastosowanie wcześniejszego wyroku ETS przez sąd krajowy) potwierdzenie przesłanek dotyczących bezprawności legislacyjnej. ( ) W przedmiocie warunków odpowiedzialności państwa 51 Co się tyczy przesłanek, które muszą wystąpić, aby państwo członkowskie było zobowiązane do naprawienia szkody wyrządzonej jednostkom w związku z przypisywanym mu naruszeniem prawa wspólnotowego, z orzecznictwa Trybunału wynika, że istnieją trzy takie przesłanki, a mianowicie: naruszona norma prawna jest dla jednostek źródłem uprawnień, naruszenie jest wystarczająco istotne i istnieje bezpośredni związek przyczynowy między naruszeniem ciążącego na państwie zobowiązania a poniesioną przez poszkodowanego szkodą ( ). 52 Odpowiedzialność państwa za szkody spowodowane orzeczeniem sądu krajowego orzekającego w ostatniej instancji, które narusza normę prawa wspólnotowego, podlega tym samym przesłankom. 53 Jeśli chodzi w szczególności o drugą z tych przesłanek i jej stosowanie w celu ustalenia ewentualnej odpowiedzialności państwa z tytułu orzeczenia sądu krajowego orzekającego w ostatniej instancji, należy wziąć pod uwagę specyfikę funkcji sądowniczej, a także słuszne wymagania co do pewności prawa, jak podnosiły również państwa członkowskie, które przedstawiły uwagi w niniejszej sprawie. Odpowiedzialność państwa z tytułu naruszenia prawa wspólnotowego orzeczeniem sądu krajowego orzekającego w ostatniej instancji powstaje tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy sąd w sposób oczywisty naruszył obowiązujące prawo. 54 Celem ustalenia, czy przesłanka ta została spełniona, sąd krajowy rozpatrujący żądanie naprawienia szkody musi wziąć pod uwagę wszystkie elementy charakteryzujące przedstawioną mu sytuację. 55 Do elementów tych należą, między innymi, stopień jasności i precyzji naruszonej normy, umyślność naruszenia, wybaczalny lub niewybaczalny charakter naruszenia prawa, ewentualne stanowisko instytucji wspólnotowej, a także uchybienie przez sąd krajowy obowiązkowi zwrócenia 16

się z pytaniem prejudycjalnym zgodnie z art. 234 akapit trzeci WE. 56 W każdym razie naruszenie prawa wspólnotowego jest wystarczająco istotne, jeżeli rozpatrywane orzeczenie zostało wydane z oczywistym naruszeniem orzecznictwa Trybunału w tym zakresie (zob. podobnie ww. wyrok w sprawach połączonych Brasserie du pêcheur i Factortame, pkt 57). ( ) 58 Z zastrzeżeniem prawa do odszkodowania, którego podstawę stanowi bezpośrednio prawo wspólnotowe, jeżeli wskazane przesłanki zostaną spełnione, naprawienie przez państwo wyrządzonej szkody powinno nastąpić zgodnie z prawem krajowym regulującym zasady odpowiedzialności, przy czym zasady dotyczące naprawienia szkody, ustanowione przez prawo krajowe, nie mogą być mniej korzystne niż zasady dotyczące podobnych krajowych środków prawnych i nie mogą być tak skonstruowane, by w praktyce czynić otrzymanie odszkodowania niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym ( ) 8. Dochodzenie roszczeń wynikających z prawa UE i autonomia proceduralna PCz Obejmuje 1) prawo do zwrotu opłaty/cła/podatku pobranych niezgodnie z prawem wspólnotowym; 2) prawo do odszkodowania w przypadku szkody poniesionej w wyniku naruszenia prawa Unii (była o nim mowa wcześniej); 3) prawo do tymczasowego środka zabezpieczającego powództwo Autonomia proceduralna PCz: w braku regulacji unijnej dochodzenie roszczeń opartych na prawie Unii odbywa się przed sądami państw członkowskich w trybie i na zasadach określonych w prawie krajowym. Ograniczenia: 1) zasada niedyskryminacji roszczeń (warunki proceduralne dochodzenia roszczeń unijnych nie mogą być mniej korzystne niż te, które dotyczą podobnych roszczeń prawa krajowego); 2) zasada skuteczności (norma nie może prowadzić do uniemożliwienia wykonywania w praktyce praw uzyskanych przez jednostki na mocy prawa Unii lub nadmiernie je utrudniać) 9. Obowiązek zapewnienia efektywności prawa UE w prawie krajowym Zasada lojalności (szczerej /lojalnej współpracy) art. 4 ust. 3 TUE (d. art. 10 TWE) ogólne zobowiązanie P-CZ do wykonywania unijnych zobowiązań (w istocie jest to wariant zasady pacta sunt servanda) Artykuł 4 17

( ) 3. Zgodnie z zasadą lojalnej współpracy Unia i Państwa Członkowskie wzajemnie się szanują i udzielają sobie wzajemnego wsparcia w wykonywaniu zadań wynikających z Traktatów. Państwa Członkowskie podejmują wszelkie środki ogólne lub szczególne właściwe dla zapewnienia wykonania zobowiązań wynikających z Traktatów lub aktów instytucji Unii. Państwa Członkowskie ułatwiają wypełnianie przez Unię jej zadań i powstrzymują się od podejmowania wszelkich środków, które mogłyby zagrażać urzeczywistnieniu celów Unii. 10. Pojęcie implementacji prawa UE i zakres związania organów państwa obowiązkiem implementacji Implementacja oznacza zapewnienie pełnej skuteczności normom prawa UE w wewnętrznym porządku prawnym - w wąskim znaczeniu, zwłaszcza w odniesieniu do dyrektyw oznacza transpozycję przyjęcie przez P-CZ przepisów krajowych w celu realizacji zobowiązań wynikających z prawa UE (zwłaszcza dyrektyw) - w znaczeniu szerokim obejmuje całokształt działań organów krajowych zmierzających do zapewnienia efektywności prawa UE: prawotwórczych, stosowania prawa przez administrację i sądy zgodnie z prawem UE, stosowania omówionych wcześniej zasad skutku bezpośredniego, prymatu, skutku pośredniego, odpowiedzialności odszkodowawczej Obowiązek implementacji ciąży na wszystkich organach P-CZ prawodawczych, administracyjnych (w tym samorządowych), sądowych 18

Akceptacja prymatu prawa UE w państwach członkowskich 1. Pierwszeństwo w stosunku do ustaw Nie budzi kontrowersji W Polsce wynika z przepisów konstytucji (art. 91) Sprawa podatku akcyzowego od samochodów używanych - WSA w Warszawie sprawa C-313/05 Brzeziński - WSA w Olsztynie postanowienie Trybunału Konstytucyjnego P 37/05 (kompetencja do orzekania ws. Wykładni prawa UE należy to TS UE) Trybunał Konstytucyjny potwierdził 1) obowiązek sądu bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego 2) brak konieczności zwracania się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniami prawnymi dotyczącymi zgodności prawa krajowego z prawem wspólnotowym czy czekania na uchylenie bądź zmianę ustawy przez ustawodawcę 3) prymat prawa wspólnotowego w stosunku do ustawy 2. Pierwszeństwo w stosunku do konstytucji ETS - w sprawie 11/70 Internationale Handelsgesellschaft (przepadek kaucji za wspólnotową licencję eksportową w przypadku, gdy objęty licencją towar nie został wyeksportowany w określonym terminie): Prawo wspólnotowe wynikające z Traktatu, jako niezależnego źródła prawa, ze względu na swą istotę nie może być uchylone przez przepisy prawa krajowego, i to niezależnie od ich rangi - w sprawie C-285/98 Tanja Kreil (ograniczenia zatrudnienia kobiet w armii w konstytucji RFN) - w sprawie C-314/08 Filipiak (prawo do odliczenia od podstawy opodatkowania składek na ubezpieczenie społeczne i obniżenia podatku dochodowego o kwotę zapłaconych składek na ubezpieczenie zdrowotne brak odliczenia, gdy składki były płacone zagranicą): 82 W myśl zasady pierwszeństwa prawa wspólnotowego kolizja pomiędzy przepisem prawa krajowego a przepisem traktatu stosowanym bezpośrednio jest rozwiązywana przez sąd krajowy poprzez zastosowanie prawa wspólnotowego i w razie potrzeby odmowę stosowania sprzecznego z nim przepisu prawa krajowego, a nie poprzez stwierdzenie nieważności przepisu krajowego, przy czym właściwość organów i sądów jest w tym zakresie sprawą każdego państwa członkowskiego. 19

83 W tym kontekście należy przypomnieć, że Trybunał orzekł już, iż niezgodność z prawem wspólnotowym późniejszej normy prawa krajowego nie powoduje, że norma ta przestaje istnieć. W zetknięciu się z taką sytuacją sąd krajowy ma obowiązek odstąpić od stosowania tej normy, przy czym obowiązek ten nie ogranicza kompetencji sądów krajowych do stosowania tych spośród różnych procedur w ramach krajowego porządku prawnego, które są właściwe dla ochrony praw podmiotowych jednostek przyznanych przez prawo wspólnotowe 84 ( ) odroczenie przez Trybunał Konstytucyjny daty utraty mocy obowiązującej spornych przepisów nie stanowi przeszkody dla tego, aby sąd krajowy zgodnie z zasadą pierwszeństwa prawa wspólnotowego nie stosował tych przepisów w ramach toczącego się przed nim sporu, jeżeli uzna je za sprzeczne z prawem wspólnotowym. Niemiecki FSK - 1974 Solange I 1) pierwszeństwo wspólnotowych aktów prawnych nie będzie uznawane bezwarunkowo 2) kontrola co do zgodności z prawami podstawowymi gwarantowanymi przez niemiecką ustawę zasadniczą tak długo jak (solange) Wspólnota nie wypracuje własnych gwarancji ochrony praw podstawowych. - 1986 Solange II: Republika Federalna Niemiec będzie uznawać pełne pierwszeństwo stosowania prawa wspólnotowego tak długo jak (solange) obecna sytuacja będzie się utrzymywać - 1993 Maastricht: 1) państwa członkowskie są władcami traktatu 2) akty instytucji WE lub orzeczenia TS wykraczające poza kompetencje WE nie będą miały w RFN mocy wiążącej 3) Trybunał Sprawiedliwości nie jest w tych sprawach samodzielnie sądem ostatniego słowa FSK i sądy niemieckie akceptują prymat prawa Unii: 1) nie na podstawie prawa Unii, lecz na podstawie konstytucji (obecnie art. 23 i 24 GG) 2) jeśli nie są one w sposób oczywisty sprzeczne ze standardem ochrony praw podstawowych określonym przez konstytucję, 3) jeśli organy UE, przyjmując te normy, nie przekroczyły w sposób oczywisty granic swoich kompetencji - 2009 wyrok ws Traktatu z Lizbony zastrzeżenie kontroli aktów prawnych Unii w odniesieniu do zachowania: 1) zasady pomocniczości, 20

2) nienaruszalnej istoty konstytucyjnej tożsamości Polski Trybunał Konstytucyjny - K 18/04 wyrok z dnia 11 maja 2005 r. w sprawie Traktatu akcesyjnego 2.1. Art. 8 ust. 1 Konstytucji jednoznacznie gwarantuje postanowieniom Konstytucji status najwyższego prawa Rzeczypospolitej Polskiej. ( ) Świadomą decyzją ustrojodawca wprowadził do zasad naczelnych Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, i to w bezpośrednim sąsiedztwie art. 8 ust. 1, wskazanego przez wnioskodawców jako wzorzec kontroli konstytucyjności zasadę wyrażoną w art. 9. Zgodnie z tym unormowaniem Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego. 2.2. Prawną konsekwencją art. 9 Konstytucji jest konstytucyjne założenie, iż na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, obok norm (przepisów) stanowionych przez krajowego legislatora, obowiązują uregulowania (przepisy) kreowane poza systemem krajowych (polskich) organów prawodawczych. Ustrojodawca konstytucyjny świadomie więc przyjął, że system prawa obowiązujący na terytorium Rzeczypospolitej mieć będzie charakter wieloskładnikowy. Obok aktów prawnych, stanowionych przez krajowe (polskie) organy prawodawcze, w Polsce obowiązują i są stosowane także akty prawa międzynarodowego ( ). Prawo wspólnotowe nie jest przy tym prawem w pełni zewnętrznym w stosunku do państwa polskiego. W części stanowiącej prawo traktatowe, powstaje ono przez akceptowanie traktatów zawartych przez wszystkie państwa członkowskie (w tym: Rzeczpospolitą Polską). W części zaś stanowiącej wspólnotowe prawo stanowione (pochodne), kreowane jest ono przy udziale przedstawicieli rządów państw członkowskich (w tym: Polski) w Radzie Unii Europejskiej oraz przedstawicieli obywateli europejskich (w tym: obywateli polskich) w Parlamencie Europejskim. Na terenie rok Polski współobowiązują więc podsystemy regulacji prawnych, pochodzące z różnych centrów prawodawczych. Winny one koegzystować na zasadzie obopólnie przyjaznej wykładni i kooperatywnego współstosowania ( ) Założenie wieloskładnikowej struktury systemu prawa obowiązującego w Polsce ma charakter generalny. Zostało ono przyjęte w okresie wyprzedzającym o kilka lat akcesję do Wspólnot i Unii Europejskiej. Nie można więc twierdzić, iż jest to uregulowanie epizodyczne, ukształtowane tylko w związku i na użytek przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Wspólnot i Unii Europejskiej. Konstytucja, w następstwie regulacji zawartych w art. 9, art. 87 ust. 1 oraz w art. 90-91, uznaje tę wieloskładnikową strukturę unormowań obowiązujących na terytorium RP i przewiduje szczególny tryb jej wprowadzania. Tryb ten wykazuje pokrewieństwo z trybem zmiany Konstytucji. ( ) 6.3. Sama koncepcja i model prawa europejskiego stworzyły nową sytuację, w której obowiązują obok siebie autonomiczne porządki prawne. ( ) Występowanie względnej autonomii porządków prawnych, opartych na własnych wewnętrznych zasadach hierarchicznych, nie oznacza braku wzajemnego oddziaływania. Nie eliminuje też możliwości wystąpienia kolizji między regulacjami prawa wspólnotowego a postanowieniami Konstytucji. Ta ostatnia sytuacja wystąpiłaby wówczas, gdyby miało dojść do nieusuwalnej sprzeczności pomiędzy normą Konstytucji a normą prawa 21

wspólnotowego i to sprzeczności, której nie można eliminować przy zastosowaniu wykładni respektującej względną autonomię prawa europejskiego i prawa krajowego. Sytuacji takiej wykluczyć nie można, ale może ona z uwagi na wspomnianą już wspólność założeń i wartości pojawić się wyjątkowo. 6.4. Taka sprzeczność nie może być w polskim systemie prawnym w żadnym razie rozwiązywana przez uznanie nadrzędności normy wspólnotowej w relacji do normy konstytucyjnej. Nie mogłaby też prowadzić do utraty mocy obowiązującej normy konstytucyjnej i zastąpienia jej normą wspólnotową ani do ograniczenia zakresu stosowania tej normy do obszaru, który nie został objęty regulacją prawa wspólnotowego. W takiej sytuacji do polskiego ustawodawcy należałoby podjęcie decyzji albo o zmianie Konstytucji, albo o spowodowaniu zmian w regulacjach wspólnotowych, albo ostatecznie decyzji o wystąpieniu z Unii Europejskiej. Decyzję tę winien podjąć suweren, którym jest Naród Polski, lub organ władzy państwowej, który w zgodzie z Konstytucją może Naród reprezentować. Normy Konstytucji w dziedzinie praw i wolności jednostki wyznaczają minimalny i nieprzekraczalny próg, który nie może ulec obniżeniu ani zakwestionowaniu na skutek wprowadzenia regulacji wspólnotowych. Konstytucja pełni w tym zakresie swą rolę gwarancyjną, z punktu widzenia ochrony praw i wolności w niej wyraźnie określonych, i to w stosunku do wszystkich podmiotów czynnych w sferze jej stosowania. Wykładnia przyjazna dla prawa europejskiego ma swoje granice. W żadnej sytuacji nie może ona prowadzić do rezultatów sprzecznych z wyraźnym brzmieniem norm konstytucyjnych i niemożliwych do uzgodnienia z minimum funkcji gwarancyjnych, realizowanych przez Konstytucję. Trybunał Konstytucyjny nie uznaje więc możliwości zakwestionowania mocy obowiązującej normy konstytucyjnej przez sam fakt wprowadzenia do systemu prawa europejskiego sprzecznej z nią regulacji wspólnotowej. 10.2. ( ) Państwa członkowskie zachowują prawo do oceny, czy prawodawcze organy wspólnotowe (unijne), wydając określony akt (przepis prawa), działały w ramach kompetencji przekazanych i czy wykonywały swe uprawnienia zgodnie z zasadami subsydiarności i proporcjonalności. Przekroczenie tych ram powoduje, że wydane poza nimi akty (przepisy) nie są objęte zasadą pierwszeństwa prawa wspólnotowego - P 1/05 wyrok z dnia 27 kwietnia 2005 r. w sprawie Europejskiego Nakazu Aresztowania (TK stwierdził niekonstytucyjność art. 607t ust. 1 k.p.k., implementującego decyzję ramową w ramach d. III filaru UE w sprawie ENA, jako sprzecznego z zakazem ekstradycji obywatela polskiego z art. 55 ust. 1 Konstytucji RP; TK na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji RP utrzymał na 18 miesięcy moc obowiązującą zakwestionowanego przepisu, ponieważ jego niezwłoczne wyeliminowanie prowadziłoby do naruszenia wiążących Polskę zobowiązań międzynarodowych i naruszenia art. 9 Konstytucji RP) zmiana art. 55 Konstytucji RP - wersja pierwotna 1. Ekstradycja obywatela polskiego jest zakazana. 22