STOSOWANIE I PRYMAT PRAWA UNII

Transkrypt

1 prof. dr hab. Anna Wyrozumska Katedra Europejskiego Prawa Konstytucyjnego UŁ Jean Monnet Chair of European Constitutional Law STOSOWANIE I PRYMAT PRAWA UNII Bezpośrednie stosowanie 26/62 Van Gend en Loos Norma samowykonalna musi być: 1/ jasna i jednoznaczna 2/ bezwarunkowa stosowanie normy nie może być uzależnione od swobodnego uznania (dyskrecji) organu stosującego - Wspólnoty lub państwa członkowskiego 3/ zupełna / kompletna stosowanie normy nie zależy od przedsięwzięcia dalszych środków implementacyjnych (nie wymaga działań prawodawczych ze strony państw) 1

2 Obowiązek przyjaznej prawu UE interpretacji prawa krajowego ograniczają: ogólne zasady prawa, w szczególności zasady pewności prawa i nieretroaktywnego działania prawa zakaz interpretacji contra legem Począwszy od daty wejścia w życie dyrektywy: Sądy państw członkowskich zobowiązane są tak dalece jak jest to możliwe do powstrzymania się od dokonywania wykładni prawa wewnętrznego w sposób, który poważnie zagrażałby po upływie terminu dla jej transpozycji osiągniecia wskazanego w niej rezultatu Powstrzymanie się od przyjmowania przepisów, których charakter poważnie zagraża osiągnięciu rezultatu wskazanego przez tę dyrektywę 14/83 Von Colson/ 80/86 Kolpinghuis/ C-106/89 Marleasing/ C-212/04 Konstantinos Adeneler

3 Prymat prawa UE Costa v. ENEL 6/64 (...) w związku z włączeniem do prawa każdego z państw członkowskich przepisów pochodzenia wspólnotowego, a bardziej ogólnie ze względu zarówno na brzmienie, jak i ducha traktatu, państwa nie mogą uznawać pierwszeństwa przed porządkiem prawnym, jaki przyjęły na zasadach wzajemności, jednostronnego, późniejszego przepisu, którego w związku z tym nie mogą temu porządkowi prawnemu przeciwstawiać; (...) prawu utworzonemu na podstawie traktatu, pochodzącemu z niezależnego źródła, nie można, ze względu na jego wynikającą stąd szczególną naturę, przeciwstawiać w postępowaniu sądowym jakiegokolwiek wewnętrznego aktu prawnego, gdyż oznaczałoby to utratę przez to prawo charakteru wspólnotowego i zakwestionowanie samych podstaw prawnych Wspólnoty 11/70 Internationale Handelsgesellschaft Prawo wspólnotowe wynikające z Traktatu, jako niezależnego źródła prawa, ze względu na swą istotę nie może być uchylone przez przepisy prawa krajowego, i to niezależnie od ich rangi. Ważność działań instytucji Wspólnoty lub skutki takich działań w państwie członkowskim nie mogą być podważane ze względu na niezgodność z prawami podstawowymi wynikającymi z konstytucji państwa członkowskiego. Odwołanie się do zasad i koncepcji prawa krajowego w celu oceny ważności środków przyjętych przez instytucje Wspólnoty miałoby niekorzystny wpływ na jednolitość i skuteczność prawa wspólnotowego. Ważność takich środków może być oceniana wyłącznie w świetle prawa wspólnotowego. Simmenthal 106/77 C-285/98 Tanja Kreil C-314/08 Filipiak C-409/06 Winner Wetten C-188/10 i C-189/10 Melki C-617/10 Åkerberg Fransson C-399/11 Melloni 3

4 Podstawa prawna prymatu TS wywodził zasadę prymatu ze szczególnej natury Wspólnoty (systemu Traktatu), z zasady lojalności (art. 10 TWE/ art. 4 TUE) Wyraźny przepis w Traktacie konstytucyjnym z 2004 r. è art. I-6 Konstytucja i prawo przyjęte przez instytucje Unii w wykonywaniu przyznanych jej kompetencji mają pierwszeństwo przed prawem Państw Członkowskich. + deklaracja (nr 1) è postanowienia art. I-6 odzwierciedlają istniejące orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji. 4

5 Traktat z Lizbony è Deklaracja nr 17 odnosząca się do pierwszeństwa Konferencja przypomina, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Traktaty i prawo przyjęte przez Unię na podstawie Traktatów mają pierwszeństwo przed prawem Państw Członkowskich na warunkach ustanowionych przez wspomniane orzecznictwo. Ponadto Konferencja postanowiła, że do niniejszego Aktu końcowego Konferencji zostanie załączona opinia Służby Prawnej Rady dotycząca pierwszeństwa, w wersji zawartej w dokumencie 11197/07 (JUR 260): Opinia Służby Prawnej Rady z dnia 22 czerwca 2007 r. Z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości wynika, że pierwszeństwo prawa wspólnotowego stanowi podstawową zasadę tego prawa. Według Trybunału zasada ta jest nieodłącznie związana ze szczególną naturą Wspólnoty Europejskiej. Kiedy wydawany był pierwszy wyrok zapoczątkowujący to obecnie już utrwalone orzecznictwo (wyrok z dnia 15 lipca 1964 r. w sprawie 6/64, Costa przeciwko ENEL)1, w Traktacie nie było żadnej wzmianki o zasadzie pierwszeństwa. Sytuacja ta do dziś nie uległa zmianie. Fakt, że zasada pierwszeństwa nie zostanie włączona do przyszłego Traktatu, w żaden sposób nie narusza samej zasady ani obowiązującego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości. 1 wynika ( ), [że] prawu utworzonemu na podstawie traktatu, pochodzącemu z niezależnego źródła, nie można, ze względu na jego wynikającą stąd szczególną naturę, przeciwstawiać w postępowaniu sądowym jakiegokolwiek wewnętrznego aktu prawnego, gdyż oznaczałoby to utratę przez to prawo charakteru wspólnotowego i zakwestionowanie samych podstaw prawnych Wspólnoty. 5

6 Akceptowanie prymatu prawa Unii w państwach członkowskich ZJEDNOCZONE KRÓLESTWO Ustawa o Wspólnotach Europejskich z 1972 r., przystąpienie do WE w 1973 r. wyrok The High Court z r. w sprawie wystąpienia z UE/tylko Parlament może uchylić ww. ustawę/ rząd wykonujący tylko kompetencje zew. Korony nie ma prawa podjąć samodzielnie decyzji o wystąpieniu z UE NIEMCY Art. 23 i 24 Ustawy Zasadniczej Nie będą akceptowane przez FSK: 1. Akty UE naruszające prawa podstawowe Solange I / Bundesverfassungsgericht /FSK 1974 Pierwszeństwo nie będzie uznawane bezwarunkowo/ FSK kontrola zgodności z prawami podstawowymi gwarantowanymi przez niemiecką UZ dopóki WE nie wypracuje własnych gwarancji ochrony praw podstawowych. Solange II / FSK 1986 Pierwszeństwo będzie akceptowane dopóki obecna sytuacja będzie się utrzymywać 6

7 Sprawa regulacji rynku bananów (2BvL 1/97) 2000 Skarga jest niedopuszczalna, jeśli w jej uzasadnieniu nie wykaże się, że prawo WE łącznie z orzecznictwem TS, znalazło się poniżej wymaganego standardu, określonego w orzeczeniu Solange II. 2. Akty UE ultra vires Sprawa ratyfikacji Traktatu z Maastricht (Brunner i inni przeciwko TUE) 1993 PCz wyznaczają zakres integracji, są władcami traktatu (Herren der Verträge) Instytucje tylko kompetencje powierzone, nie mają tzw. Komptenz-Komptenez FSK bridge keeper!!! Akty WE lub orzeczenia TS wykraczające poza kompetencje WE (ultra vires), nie będą miały w RFN mocy wiążącej TSUE nie jest w tych sprawach sądem ostatniego słowa 7

8 Orzeczenie FSK w sprawie Traktatu lizbońskiego z 30 czerwca 2009 r. FSk potwierdził prawo do kontroli aktów prawnych UE w zakresie: 1/ przestrzegania podziału kompetencji i zasady pomocniczości oraz 2/ zachowania nienaruszalnego rdzenia niemieckiej tożsamości konstytucyjnej Przekształcenie organizacji międzynarodowej nie może prowadzić do pozbawienia Bundestagu zadań o istotnym znaczeniu politycznym ð dziedziny kształtujące warunki życia obywateli oraz rozstrzygnięcia polityczne w szczególny sposób uwarunkowane kulturowo, historycznie czy językowo / obywatelstwo, monopol na użycie siły, prawo karne, polityka budżetowa, kształtowanie systemu edukacji, stosunków rodzinnych, relacji ze wspólnotami religijnymi è FSK program EBC skupu obligacji skarbowych na rynkach wtórnych (OMT) ultra vires/i pytanie prejudycjalne /C-62/14 Peter Gauweiler i in. przeciwko Deutscher Bundestag 2015 TK Czech wyrok w sprawie słowackich emerytur 2012 wyrok TSUE ultra vires 8

9 POLSKA Art Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Art. 9. Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego. Art Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Art Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. 2. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej, o której mowa w ust. 1, jest uchwalana przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. 3. Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy może być uchwalone w referendum ogólnokrajowym zgodnie z przepisem art Uchwałę w sprawie wyboru trybu wyrażenia zgody na ratyfikację podejmuje Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Art Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. 2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da pogodzić się z umową. 3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. 9

10 Wyrok TK z 11 maja 2005 r. w sprawie Traktatu akcesyjnego (K 18/04) Na terenie Polski współobowiązują więc podsystemy regulacji prawnych, pochodzące z różnych centrów prawodawczych. Winny one koegzystować na zasadzie obopólnie przyjaznej wykładni i kooperatywnego współstosowania. Okoliczność ta w innej perspektywie ukazuje potencjalną kolizję norm oraz pierwszeństwo jednego z wyróżnionych podsystemów (pkt 2.2.) Konstytucja prawem najwyższym RP ma pierwszeństwo obowiązywania i stosowania w stosunku do wszystkich umów międzynarodowych (pkt 4.2.) (...) Normy Konstytucji w dziedzinie praw i wolności jednostki wyznaczają minimalny i nieprzekraczalny próg, który nie może ulec obniżeniu ani zakwestionowaniu na skutek wprowadzenia regulacji wspólnotowych (...) Państwa członkowskie zachowują prawo do oceny, czy prawodawcze organy wspólnotowe (unijne), wydając określony akt (przepis prawa), działały w ramach kompetencji przekazanych i czy wykonywały swe uprawnienia zgodnie z zasadami subsydiarności i proporcjonalności. Przekroczenie tych ram powoduje, że wydane poza nimi akty (przepisy) nie są objęte zasadą pierwszeństwa prawa wspólnotowego. 10

11 Wyrok z 27 kwietnia 2005 r. w sprawie ENA (P 1/05) Art. 190 ust. 3 Konstytucji è pozwala przedłużyć obowiązywanie niekonstytucyjnej ustawy Instytucja odroczenia jest czasowo określonym wyjątkiem od zasady hierarchicznej zgodności systemu prawnego i zasady nadrzędności Konstytucji, wyraźnie dopuszczonym przez samego ustrojodawcę. Oczywiście o występowaniu takich wyjątków in concreto decyduje Trybunał Konstytucyjny, określając w odniesieniu do poszczególnych przepisów objętych kontrolą termin utraty mocy obowiązującej. Każde tego rodzaju postanowienie poprzedzone musi być wyważeniem wartości, których naruszenie stanowić będzie dające się przewidzieć następstwo przedłużonego stosowania niekonstytucyjnych przepisów, w stosunku do wartości chronionych odroczeniem wejścia w życie skutków wyroku. Nie ulega wątpliwości, że Trybunał Konstytucyjny winien kierować się zwłaszcza dbałością o zabezpieczenie konstytucyjnych praw i wolności jednostek (pkt 5.1.). W sytuacji gdy utrata mocy obowiązującej przez przepis uznany za niekonstytucyjny mogłaby spowodować naruszenie międzynarodowych zobowiązań Rzeczypospolitej Polskiej instytucja przedłużania okresu jego stosowania nabiera więc znaczenia w sferze zobowiązań międzynarodowych państwa. Korzystanie z niej jest rozwiązaniem zapewniającym (do czasu, gdy zostaną usunięte sprzeczności w wewnętrznym porządku prawnym) wywiązywanie się przez Polskę z przyjętych przez nią zobowiązań (pkt 5.3.). 11

12 Postanowienie TK z 19 grudnia 2006 r. w sprawie podatku akcyzowego na samochody używane (P 37/05) Sąd w Olsztynie pytanie czy art. 80 ustawy o podatku akcyzowym z 2004 r. zgodny jest z art. 90 TWE, i przez to z art. 91 Konstytucji (ustawa nakładająca podatek akcyzowy jest przecież, tak długo jak nie zostanie uchylona, ciągle obowiązującym prawem i powinna być stosowana dopóki nie pozbawi jej skuteczności Trybunał Konstytucyjny lub ustawodawca)? (...) zasadniczy problem w przedmiotowej sprawie tkwi w sferze stosowania, a nie obowiązywania prawa. Sędziowie w procesie stosowania prawa podlegają bezwzględnie Konstytucji oraz ustawom (art. 178 ust. 1 Konstytucji). Z tą zasadą związana jest norma kolizyjna wyrażona w art. 91 ust. 2, nakładająca obowiązek odmowy stosowania ustawy w wypadku kolizji z umową międzynarodową ratyfikowaną w drodze ustawowej. Zasada pierwszeństwa dotyczy także prawa wspólnotowego (art. 91 ust. 3 Konstytucji). W związku z tym sąd jeśli nie ma wątpliwości co do treści normy prawa wspólnotowego powinien odmówić zastosowania sprzecznego z prawem wspólnotowym przepisu ustawy i zastosować bezpośrednio przepis prawa wspólnotowego, ewentualnie jeśli nie jest możliwe bezpośrednie zastosowanie normy prawa wspólnotowego szukać możliwości wykładni prawa krajowego w zgodzie z prawem wspólnotowym. W wypadku pojawienia się wątpliwości interpretacyjnych na tle prawa wspólnotowego, sąd krajowy powinien zwrócić się do ETS z pytaniem prejudycjalnym w tej kwestii. (pkt II, s. 8) (...) wbrew stanowisku pytającego sądu sądy krajowe mają też prawo i obowiązek odmówienia zastosowania normy krajowej, jeżeli koliduje ona z normami prawa wspólnotowego. Sąd 12

13 krajowy nie orzeka w takim wypadku o uchyleniu normy prawa krajowego, lecz tylko odmawia jej zastosowania w takim zakresie, w jakim jest on obowiązany do dania pierwszeństwa normie prawa wspólnotowego. Przedmiotowy akt prawny nie jest dotknięty nieważnością, obowiązuje i jest stosowany w zakresie nieobjętym przedmiotowym i czasowym obowiązywaniem regulacji wspólnotowej (pkt III. 4.2.) TS jest sądem w rozumieniu Konstytucji/ został w sensie funkcjonalnym włączony do systemu sądowniczego państw członkowskich O tym, czy ustawa koliduje z prawem wspólnotowym, rozstrzygać będą bowiem Sąd Najwyższy, sądy administracyjne i sądy powszechne, a o tym, co znaczą normy prawa wspólnotowego, rozstrzygać będzie ETS, wydając orzeczenia wstępne (pkt III.4.2.) 13

14 Wyrok TK dotyczący Traktatu z Lizbony z 24 listopada 2010 r. (K 32/09) 1/ Traktat z Lizbony ratyfikowany w tej procedurze (art. 90 Konstytucji) korzysta ze szczególnego domniemania zgodności z konstytucją è może być obalone jedynie po ustaleniu, że nie istnieje taka interpretacja Traktatu i taka interpretacja konstytucji, które pozwalają stwierdzić zgodność postanowień traktatowych z ustawą zasadniczą. 2/ Zasada zachowania suwerenności w procesie integracyjnym Art. 90 konstytucji, stanowiący normatywną kotwicę suwerenności, wyznacza granicę przekazania kompetencji na rzecz Unii è stanowią ją czynniki określające tożsamość konstytucyjną Rzeczypospolitej: poszanowanie zasad polskiej państwowości, demokracji, zasady państwa prawnego, zasady sprawiedliwości społecznej, zasad określających podstawy ustroju gospodarczego, zapewnienie ochrony godności człowieka i praw oraz wolności konstytucyjnych. Przekazanie kompetencji jest dopuszczalne jako niezagrażające tożsamości narodu i suwerenności tylko w takim zakresie, w jakim nie narusza konstytucyjnych podstaw państwa. 14

15 Wyrok TK z 16 listopada 2011 r. (SK 45/09) TK bada w skardze konstytucyjnej zgodność rozporządzenia UE z Konstytucją Dot. wyłączenia udziału dłużnika przed sądem pierwszej instancji w postępowaniu o stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu państwa członkowskiego UE Art. 79 ust. 1 Konstytucji Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Akt wydany przez organ organizacji międzynarodowej, której członkiem jest RP jest aktem normatywnym. Konstytucja najwyższe prawo RP dopuszczalne jest badanie zgodności z nią norm rozporządzeń unijnych. TSUE decyduje o zgodności rozporządzeń UE z Traktatami TK o zgodności z konstytucją/ kontrola ta jest niezależna, ale też subsydiarna wobec kompetencji orzeczniczych TSUE Konieczne jest zachowanie należytej ostrożności i powściągliwości Sprzeczności eliminowane przy zastosowaniu wykładni respektującej względną autonomię prawa UE i prawa krajowego 15

16 Orzeczenie TK o niezgodności ultima ratio Konsekwencją orzeczenia è pozbawienie aktów prawa pochodnego UE możliwości stosowania przez organy polskie i wywierania skutków prawnych w Polsce Po orzeczeniu TK o niezgodności poszczególnych norm prawa pochodnego UE z konstytucją powinny zostać podjęte działania mające na celu usunięcie tego stanu Konstytucyjna zasada przychylności Rzeczypospolitej dla integracji europejskiej i traktatowa zasada lojalności państw członkowskich wobec Unii wymagają, aby skutki orzeczenia Trybunału zostały odroczone w czasie stosownie do art. 190 ust. 3 konstytucji. 16