Ewa Zasada AKTA DEPARTAMENTU I BRONI GŁÓWNYCH I WOJSK TABOROWYCH MINISTERSTWA SPRAW WOJSKOWYCH 1920 1921 Zarys rozwoju organizacyjnego Departament I Broni Głównych Wojsk Taborowych powstał z dniem 1 marca 1920 roku 1. W jego skład wchodziły wówczas następujące sekcje: I Piechoty II Jazdy III Artylerii IV Wojsk Taborowych Regulaminów i Wyszkolenia Sekcje te powstały w miejsce zlikwidowanych inspektoratów: Generalnego Inspektoratu Jazdy, Generalnego Inspektoratu Artylerii. Oprócz tego do Sekcji IV Wojsk Taborowych włączono sprawy Sekcji Wojsk Taborowych z Departamentem dla Spraw Koni oraz agendy Sekcji Taborów i Koni Naczelnego Dowództwa. Departament I Broni Głównych i Wojsk Taborowych działał w tym składzie do dnia 28 sierpnia 1921 roku 2 kiedy to został zlikwidowany, a z jego komórek organizacyjnych utworzono: 1 Rozk. MSWojsk. Dep. I Mob. Orga. nr 1792/org./20. CAW, Gab. Min., t. 968. 2 Rozk. Oddz. I Szt. Gen. nr 4900/org. Tamże.
z Sekcji I Piechoty Departament I Piechoty z Sekcji II Jazdy Departament II Jazdy z Sekcji III Artylerii Departament III Artylerii z Sekcji IV Wojsk Taborowych Wydział Wojak Taborowych Departamentu II Jazdy. Zawartość zespołu Akta Departamentu I Broni Głównych i Wojak Taborowych stanowią zespół prosty, obejmujący lata 1920 1921. Całość zawiera 107 jednostek archiwalnych (3,7 mb akt). Stan ilościowy zachowanych materiałów w stosunku do wytworzonych przez kancelarie wynosi około 90%. Akta zachowały się w dobrym stanie fizycznym. Przeważają w nich maszynopisy, są też egzemplarze powielane, rękopisy i druki. Akta nie są zszyte. Znakowane były przez kancelarie i ułożone według liczb dziennika podawczego. * W czasie prac porządkowych oraz inwentaryzacji z całości zasobu wyodrębniono materiały pięciu sekcji: piechoty (42 j.a.), kawalerii (12 j.a.), artylerii (20 j.a.), wojsk taborowych (20 j.a.) oraz regulaminów i wyszkolenia (13 j.a.). W jednostkach archiwalnych sekcji piechoty główny materiał stanowią: korespondencja w sprawach organizacyjnych i personalnych, meldunki sytuacyjne oraz o wyposażeniu oddziałów WP kierowanych na front. W grupie tej na uwagę zasługują: pismo szefa Sekcji Piechoty ppłka Tokarzewskiego w sprawie służby wojskowej; sprawozdanie DOGen. Lublin z inspekcji baonu zapasowego 7 pp Legionów i baonów wartowniczych omawiające sprawy zakwaterowania, uzbrojenia, wyszkolenia, stanu moralnego i gospodarki; Tymczasowe przepisy dla oficerów pełniących służbę w oddziałach zapasowych ; projekt regulaminu piechoty cz. II Ogólne zasady walki piechoty (charakterystyka piechoty, uzbrojenie,
wyposażenie, walka, atak, spotkania, nieprzyjaciel na przygotowanej obronie, obrona, walka w lesie i miejscowości, walka w nocy, walka z kawalerią, odwrót); odpis zarządzenia DOGen. Lwów w sprawie repartycji podoficerów piechoty roczników 1890 1895 przydzielonych na wyszkolenie do baonów zapasowych dla utworzenia rezerw podoficerów oraz formowania oddziałów partyzanckich w DOGen. Lublin. Ponadto wymienić należy: notatki Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce mówiące o użycia piechoty w defensywie i o walce piechoty przeciw kawalerii; zapotrzebowanie na ekwipunek dla uzupełnienia serii XI, XII marszówek, zarządzenie w sprawie reorganizacji 34 pp oraz rozkaz o rozwiązaniu Szkoły Instruktorów w Biedrusku. Ciekawy przekazem źródłowym jest sprawozdanie z działalności sekcji za okres od 1 do 25 marca 1920 roku (omówienie czynności poszczególnych wydziałów). Wśród wytworu kancelaryjnego sekcji kawalerii przeważają miesięczne raporty stanu oficerów. Zachowała się także korespondencja traktująca głównie o sprawach personalnych, częściowo organizacyjnych oraz zaopatrzeniu w broń nowoformujących się jednostek. Na uwagę zasługują tu również inne źródła, jak: raport oficera inspekcyjnego Sztabu Jazdy DOGen. Grodno przedstawiający stan moralny i materialny oddziału z 4 Brygady Kozaków, która przeszła na stronę polską 25 maja 1920 roku; zapotrzebowania DOGen. Lwów na uzbrojenie dla formowanych marszówek jazdy (dla 2.000 ludzi); sprawozdania ppłka Stanisława Rabińskiegio z czynności likwidacyjnych kadry frontowej Dowództwa Grupy Operacyjnej Jazdy; raport z przeglądu jazdy oraz o ich stanie wyposażenia. Sekcję artylerii reprezentują materiały dotyczące spraw personalnych i organizacyjnych. Znajdują się tu także karty informacyjne dotyczące uzbrojenia artylerii, sprzętu, jego zalet i wad, zużycia, możliwych ulepszeń i zastosowań. Na specjalne uwzględnienie zasługują tu następujące materiały: rozkaz w sprawie uzupełniania dywizji piechoty na froncie w związku z bezterminowym urlopowaniem rocznika 1896; rozkaz MSWojsk. Szt. Oddz. I L.4620/mob. z 2 kwietnia 1921 roku w sprawie likwidacji i redukcji w związku z demobilizacją; pismo dowódcy 6 armii gen. J. Hallera nr 2599/I dotyczące demobilizacji koni i wozów; rozkazu MSWojsk. Sztab Oddz. I L.4553/mob. z 2 kwietnia 1981 roku o 30% redukcji dowództw i urzędów; rozkaz L. 74488/art. dotyczący ujednolicenia uzbrojenia artylerii polowej, ciężkiej,
górskiej, konnej, najcięższej i zenitowej oraz demobilizacji w artylerii i przezbrojenia. Z innych przekazów archiwalnych na uwagę zasługują: raport lwowskiej brygady artylerii dotyczący stanu liczbowego dowództwa 5 brygady i 5 pap (uwzględniający stany ewidencyjne i żywionych oficerów, podoficerów, szeregowych, koni oraz wozów taborowych i dział); pismo szefa Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce z dnia 18 lutego 1921 roku w sprawie organizacji toku szkolenia oficerów i podoficerów w centrach wyszkolenia piechoty, artylerii, kawalerii i łączności; program rozwoju artylerii do roku 1926 włącznie; zarządzenie w sprawie sformowania oddziałów frontowych artylerii w terminie do 15 kwietnia 1920 roku; zestawienie sprzętu artyleryjskiego posiadanego przez jednostki artylerii dyslokowane na terenie DOGen. Kraków według stanu w dniu 1 maja 1921 roku. Wśród interesujących znajdują się również: referat o reorganizacji artylerii w związku z przejściem na system trójkowy; projekt reorganizacji artylerii górskiej ze względu na jej specyfikę działań, potrzeby rozbudowy i wyposażenia, przedstawiony przez dowódcę 1 pułku artylerii górskiej mjra W. Lemmè; referat Dowództwa Poligonu Artylerii w Rembertowie o organizacji poligonów artyleryjskich i szkoleniu personelu poligonowego; referat w sprawie organizacji kursu dla personelu poligonowego; zarządzenie określające tok wykonania przezbrojenia (przemianowania) jednostek artylerii na froncie i w kraju (w myśl zarządzenia O. I. Szt. MSWojsk. Ldz. 25.100/mob.) oraz projekt programu rocznego wyszkolenia żołnierza artylerii. W sekcji wojsk taborowych przeważa korespondencja dotycząca zaopatrzenia w materiały taborowe. Ponadto znajduje się korespondencja w sprawach organizacyjnych, personalnych; jest też wykaz garnizonów okręgów generalnych (stan z dnia 1 marca 1921 roku). Wśród zachowanych tu archiwaliów na uwagę zasługują: projekt inż. J. Miłoradowicza kierownika warsztatów taborowych w Kielcach dotyczący ich reorganizacji (omawia powstanie warsztatów w 1916 roku, działalność produkcyjną, statut wewnętrzny oraz instrukcje dotyczące sytuacji i spraw socjalno-bytowych robotników); zarządzenie w sprawie uzdrowienia ruchu transportowego na kolejach; plan organizacji wojsk taborowych na stopie pokojowej, omówienie organizacji szwadronów zapasowych oraz raporty stanu osobowego. W zachowanych aktach sekcji regulaminów i wyszkolenia głównym
materiałem jest korespondencja w sprawach przesyłania, opiniowania regulaminów i przepisów służbowych. Częściowo znajduje się tu także korespondencja dotycząca spraw personalnych. Na szczególną uwagę zasługują: ogólny plan wyszkolenia oddziałów broni głównych i wojsk taborowych na rok 1921; rozkaz MSWojsk. (Oddz. I. Szt. nr 4231/org.) dotyczący utworzenia Sekcji Oświaty i Kultury (na bazie dotychczasowej Sekcji Oświatowej), rozkaz MSWojsk. (Oddz. III Szt. L. 2820/20 Nauk.-Szk.) dotyczący otwarcie szkoły podchorążych typu pokojowego; uwagi do projektu programu szkolenia kadry zawodowej i oddziałów w roku 1921, opinie Centralnego Inspektoratu Wyszkolenia Armii i Oddz. III Sztabu MSWojsk. oraz wnioski w sprawie organizacji centrów wyszkolenia broni. Wartość poznawczą mają też inne archiwalia, a wśród nich: zarządzenie w sprawie zawieszenia działalności szkół wojskowych i odesłania kadry do jednostek frontowych (w załączeniu korespondencja w sprawie, rozwiązania Szkoły Podoficerów Jazdy w Przemyślu i Oficerskiej Szkoły Jazdy w Starej Wsi); zarządzenie w sprawie likwidacji z dniem 1 sierpnia 1921 roku głównych centrów wyszkolenia w Kobryniu i Grodnie oraz zapowiedź likwidacji działających w Rembertowie, Poznaniu, Krakowie i Lwowie; zarządzenia w sprawie reorganizacji szkolnictwa wojskowego w zakresie szkolenia oficerów i podoficerów piechoty, artylerii i kawalerii, raport z czynności komisji w sprawia przeniesienia szkół na teren byłego zaboru pruskiego wraz z protokółem jej posiedzenia z dniu 31 marca 1920 roku. Zachowały się też dwa interesujące referaty w sprawie reorganizacji szkół podoficerskich piechoty oraz gen. Stanisława Puchalskiego o potrzebie przeprowadzenia zmian w 30-dniowym cyklu szkolenia rekrutów w baonach zapasowych (opracowany na podstawia dotychczasowych wyników szkolenia). Wreszcie do grupy wartościowych przekazów źródłowych zaliczyć należy: zarządzenie w sprawie zmiany dyslokacji niektórych szkół, kursów i zakładów; projekt rozkazu w sprawie awansowania ochotników akademików absolwentów 4-tygodniowych kursów szkół podchorążych piechoty, szkół podoficerskich piechoty i Centralnej Szkoły KM wraz z opinią przeciw fabrykowaniu oficerów; program nauk Szkoły Podchorążych Artylerii w Poznaniu oraz pismo w sprawie utworzenia Szkoły Podoficerskiej dla pułków kresowych przy DOGen. Lwów.
* Akta Departamentu I Broni Głównych i Wojsk Taborowych MSWojsk. obejmują działalność trzech podstawowych sekcji: piechoty, jazdy i artylerii, a także wojsk taborowych. Zostały ostatecznie uporządkowane i są udostępniane w Centralnym Archiwum Wojskowym. Akta instytucji utworzonych po likwidacji tego departamentu zostały już omówione na łamach poszczególnych numerów biuletynu 3. 3 Por.: A. W r o n a, Zawartość zespołu akt Departamentu Kawalerii Ministerstwa Spraw Wojskowych, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 4, 1972. s. 46 55; K. B a r, Charakterystyka zespołu akt Departamentu Piechoty Ministerstwa Spraw Wojskowych z lat 1921 1939, tamże, nr 6, 1974, s. 27 34. Ponadto artykuł A. B e r n a ś zamieszczony w niniejszym numerze.