Odbudowa immunologiczna po autologicznym przeszczepieniu

PRACA ORYGINALNA Original Article Acta Haematologica Polonica 2009, 40, Nr 4, str. 867 876 BEATA PIĄTKOWSKA-JAKUBAS, PATRYCJA MENSAH-GLANOWSKA, DOROTA HAWRYLECKA, AGNIESZKA BALANA-NOWAK, EDYTA ZDZIŁOWSKA, ZBI- GNIEW WALTER, ALEKSANDER B. SKOTNICKI Odbudowa immunologiczna po autologicznym przeszczepieniu komórek hematopoetycznych Immune reconstitution after autologous hematopoietic cell transplantation Z Katedry i Kliniki Hematologii, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie Kierownik Kliniki: Prof. dr hab. med. Aleksander B. Skotnicki STRESZCZENIE Wysokodawkowana terapia (high dose chemotherapy, HDT) wspomagana przeszczepieniem autologicznych macierzystych komórek hematopoetycznych (autologous hematopoietic stem cell transplantation, autohsct) jest uznaną metodą leczenia wielu schorzeń nowotworowych układu krwiotwórczego. Celem badania było porównanie odbudowy immunologicznej w grupie pacjentów z ostrymi białaczkami oraz w grupie chorych z przewlekłymi schorzeniami limfoproliferacyjnymi w okresie pierwszych 6 miesięcy po HDT+autoHSCT. Przeprowadzono równieŝ próbę oceny wpływu intensywności leczenia poprzedzającego przeszczepienie oraz wyboru źródła komórek hematopoetycznych (szpik vs krew obwodowa) na odbudowę immunologiczną. Do badania włączono 143 pacjentów, u których przeprowadzono autohct w Klinice Hematologii UJ CM w Krakowie w okresie od marca 1998 r. do sierpnia 2003 r. Analiza subpopulacji limfocytów krwi obwodowej w ciągu pierwszych sześciu miesięcy po HDT+autoHSCT nie wykazała istotnych róŝnic pomiędzy badanymi grupami. Stwierdzono, Ŝe zwiększenie liczby cykli chemioterapii u chorych na ostre białaczki korelowało z wyŝszą liczbą limfocytów CD3+ w +90 dobie po przeszczepieniu. W grupie pacjentów z przewlekłymi schorzeniami limfoproliferacyjnymi wydłuŝenie całkowitego czasu leczenia przed przeszczepieniem wiązało się z opóźnieniem regeneracji subpopulacji limfocytów CD3+/CD4+ i przewagą subpopulacji CD3+/CD8+ oraz obniŝeniem liczby komórek NK (natural killer cells) w 6 miesięcy po przeszczepieniu. W grupie chorych na ostre białaczki stwierdzono szybszą regenerację limfocytów T w przypadku, kiedy komórki macierzyste do przeszczepienia pobierano z krwi obwodowej. SŁOWA KLUCZOWE: Subpopulacje limfocytów Komórki NK Przeszczepienie autologicznych komórek hematopoeycznych SUMMARY High-dose therapy supported by autologous haematopoietic stem cell transplantation (HDT+autoHSCT) is currently well known method of the treatment of patients with haematopoietic malignancies. The aims of retrospective study were to compare immune reconstitution based on lymphocyte subpopulations in peripheral blood in first 6 months after autohsct in patient

868 B. PIĄTKOWSKA-JAKUBAS i wsp. with acute leukaemia and in patient with lymphoproliferative disorders. The influence of the chemotherapy intensivity before HDT+autoHSCT and the stem cell source choice on the lymphocyte reconstitution were also analysed. 143 patients transplanted between March 1998 and August 2003 in Haematology Department of UJ CM Krakow were included in the study. Based on comparable analysis of lymphocyte subpopulations, there were no significant differences between two study groups. In acute leukaemia patients more chemotherapy courses in pretransplant treatment were associated with higher number of CD3+ lymphocyte population 3 months after HDT. In chronic lymphoproliferative diseases group, longer period of the treatment before HDT correlated with the number of CD3+ and adversely correlated with the number of CD4+ cells and NK cells 6 months after transplant. In acute leukemia patients improved immune reconstitution in T cell after autotransplantation of peripheral blood stem cells instead of bone marrow was observed. KEY WORDS: Lymphocyte subpopulations NK cells Autologous hematopoietic cell transplantation WSTĘP Odbudowa układu immunologicznego po wysokodozowanej lub mieloablacyjnej chemioterapii wspartej autologicznym przeszczepieniem komórek hematopoetycznych jest wieloetapowym procesem na który składają się: regeneracja limfocytów B, rekonstytucja limfocytów T grasiczo-zaleŝnych i grasiczo-niezaleŝnych, komórek wykonawczych (limfocytów T cytotoksycznych i komórek NK), oraz efektywna prezentacja antygenów, umoŝliwiająca przywrócenie repertuaru odpowiedzi immunologicznej [1]. Szybkość regeneracji układu immunologicznego zaleŝy między innymi od rodzaju przeszczepienia (autologiczny, syngeniczny, alogeniczny), występowania infekcji w okresie potransplantacyjnym oraz stopnia uośledzenia funkcji grasicy (zaleŝnie od wieku pacjenta, uszkodzenia chemio/radioterapią). W przypadku przeszczepienia allogenicznego wpływ na sprawność rekonstytucji układu immunologicznego mają równieŝ stopień zgodności w układzie HLA pomiędzy dawcą i biorcą, stosowanie leków immunosupresyjnych, w tym profilaktyczne podawanie globuliny antytymocytarnej (ATG), wystąpienie ostrej lub przewlekłej choroby przeszczep przeciw biorcy (graft versus host disease, GVHD) [2]. Poszczególne populacje limfocytów pojawiają się w róŝnym okresie po transplantacji. W okresie pierwszych trzech miesięcy liczba krąŝących dojrzałych komórek B CD19+/CD20+ jest obniŝona a następnie wzrasta, aŝ do osiągnięcia plateau w okresie 6 9 miesięcy po przeszczepieniu. W pierwszym roku po transplantacji wyraźnie wzrasta liczba prekursorów komórek B o fenotypie CD23+/CD38+, które w warunkach fizjologicznych stanowią jedynie niewielki ułamek populacji limfocytów B u dorosłych. RearanŜacja genów kodujących syntezę immunoglobulin, następująca w okresie po transplantacji, zapewnia poliklonalność limfocytów B, stwierdza się jednakŝe mniej mutacji somatycznych zrearanŝowanych genów immunoglobulin, co prowadzi do upośledzenia syntezy przeciwciał o wysokim powinowactwie do antygenu [3]. Wytwarzanie przeciwciał klasy IgM w odpowiedzi na stymulację antygenową powraca

Odbudowa immunologiczna 869 do normy w czasie od 3 do 6 miesięcy po przeszczepieniu, natomiast przeciwciał klasy IgG w okresie od 12 24 miesięcy po transplantacji. WiąŜe się to prawdopodobnie z zaburzeniem współdziałania między limfocytami B i T w procesie zmiany klasy syntetyzowanych przeciwciał ( isotype switching ). Ponadto synteza immunoglobulin IgG i IgM ma charakter oligoklonalny co powowoduje brak odpowiedzi na niektóre antygeny zwłaszcza o strukturze polisacharydowej [4, 5, 6]. W pierwszym miesiącu po przeszczepieniu obserwuje się zmniejszenie liczby limfocytów T we wszystkich subpopulacjach. W okresie następnych 2 3 miesięcy wzrasta liczba komórek CD3+ i CD8+, natomiast liczba komórek CD4+ pozostaje obniŝona przez okres roku lub dłuŝej, co powoduje utrzymywanie się odwróconego stosunku limfocytów CD4/CD8 przez okres 6 9 miesięcy po transplantacji [1, 7]. U większości pacjentów we wczesnym okresie po transplantacji komórek hematopoetycznych stwierdza się przewagę limfocytów T posiadających receptor γδ. UwaŜa się, Ŝe podobnie jak komórki NK, limfocyty γδ częściowo kompensują niedobór swoistej odporności komórkowej we wczesnym okresie po przeszczepieniu. Tempo regeneracji limfocytów T zaleŝy równieŝ od źródła przeszczepionych komórek macierzystych. Materiał przeszczepowy uzyskany z krwi obwodowej zawiera większą w porównaniu do szpiku kostnego (o 1,0 do 1,5 log) liczbę limfocytów T odpowiedzialnych za odporność krótkoterminową [8, 9, 10, 11, 12]. Populacja komórek NK (natural killers) ulega ilościowej i jakościowej regeneracji juŝ w okresie pierwszego miesiąca po przeszczepieniu. Dojrzewanie komórek NK jest procesem niezaleŝnym od grasicy. Komórki NK w pierwszym okresie po transplantacji stanowią istotną linię obrony przeciwinfekcyjnej oraz odpowiadają za nadzór immunologiczny w stosunku do rezydualnych komórek nowotworowych [13]. Większość analiz oceniających wpływ róŝnych czynników na szybkość odbudowy hematologicznej po przeszczepieniu autologicznych komórek hematopoetcznych przeprowadzono u pacjentów z przewlekłymi schorzeniami limfoproliferacyjnym (chłoniakami nieziarniczymi, chorobą Hodgkina, szpiczakiem plazmocytowym) oraz guzami litymi (głównie z rakiem sutka). Chorzy z ostrymi białaczkami stanowią odrębną klinicznie populację, róŝniącą się od grupy pacjentów z przewlekłymi schorzeniami limfoproliferacyjnymi oraz guzami litymi biologią schorzenia: wysokim indeksem proliferacyjnym, prawie całkowitym zajęciem szpiku przez proces zasadniczy w chwili rozpoznania oraz duŝą toksycznością hematologiczną stosowanej chemioterapii. Celem badania było porównanie rekonstytucji immunologicznej w grupie pacjentów z ostrymi białaczkami oraz w grupie pacjentów z przewlekłymi schorzeniami limfoproliferacyjnymi poprzez ocenę subpopulacji limfocytów krwi obwodowej w okresie pierwszych 6 miesięcy po autohsct. W obu grupach chorych oceniono wpływ intensywności leczenia stosowanego przed przeszczepieniem (liczba cykli chemioterapii z wyłączeniem leczenia wysokodozowanego oraz całkowity czas trwania leczenia od rozpoznania do przeszczepienia) na rekonstytucję subpopulacji limfocytów. Podjęto równieŝ próbę oceny wpływu źródła komórek hematopoetycznych (szpik vs krew obwodowa) na odbudowę immunologiczną.

870 B. PIĄTKOWSKA-JAKUBAS i wsp. MATERIAŁ I METODY Do badania włączono 143 pacjentów, u których przeprowadzono przeszczepienie autologicznych komórek hematopoetycznych w Klinice Hematologii w Krakowie w okresie 1998 2003. Pacjentów podzielono na dwie grupy: grupę I stanowiło 50 chorych na ostre białaczki, do II grupy zaliczono 93 pacjentów z przewlekłymi schorzeniami limfoproliferacyjnymi (chłoniaki Nieziarnicze NHL, choroba Hodgkina HD, szpiczak plazmocytowy MM). Charakterystykę chorych oraz parametry materiału przeszczepowego przedstawiono w Tabeli 1. Tabela 1. Charakterystyka pacjentów oraz ilościowa ocena materiału przeszczepowego Table 1. Patient characteristics and quantitative evaluation of transplant material Grupa I Grupa II Liczba pacjentów 50 93 Wiek (w latach) 33,6 (15,8 59,2) 39(13,1 63) męŝczyźni kobiety 19 (38%) 31 (62%) 44 (47%) 49 (53%) Rozpoznanie AML (n = 33) ALL (n = 17) NHL (n = 37) HD (n = 30) MM (n = 26) Liczba pacjentów poddanych radioterapii 0 24 (26%) Czas leczenia (miesiące) mediana zakres 9 (2 32) 12 (3,5 120) Schemat kondycjonowania Źródło komórek macierzystych Szpik krew obwodowa BuCy2 (n = 50) 24 (48%) 26 (52%) BEAM (n = 63) MEL200 (n = 26) CBV (n = 1) TBICy (n = 3) 13 (14%) 80 (86%) Komórki CD34+ x 10 6 /kg mediana (zakres) *MNC x 10 8 /kg mediana (zakres) *MNC-komórki jednojądrzaste 3,4 (0,8 11) 3,7(0,8 12,5) 4,7 (0,8 40,3) 3,2 (0,4 18) Komórki hemopoetyczne z krwi obwodowej pobierano w okresie odbudowy hematologicznej po chemioterapii mobilizującej z następowym podawaniem granulocytotwórczego czynnika wzrostu (G-CSF) w dawce 10 15µg/kg m.c./dobę. W grupie I stosowano wysokie dawki arabinozydu cytozyny, w grupie II stosowano róŝne rodzaje schematów chemioterapii mobilizującej komórki macierzyste, w zaleŝności od rodzaju schorzenia oraz etapu leczenia: cyklofosfamid 2 4 g/m 2, vepesid 1,6 2 g/m 2, DICEP (deksametazon 100 mg, cyklo-fosfamid 5250 mg/m 2, etopozyd 1050 mg/m 2, cysplatyna

Odbudowa immunologiczna 871 105 mg/m 2 ), ESHAP (etopozyd 160 mg/m 2, cysplatyna 100 mg/m 2, arabinozyd cytozyny 2000 mg/m 2 metylprednizon 2000 mg/m 2 ), eskalowany BEACOPP (bleomycyna 10 mg/m 2, etopozyd 600 mg/m 2, doksorubicyna 35 mg/m 2, cyklofosfamid 1200 mg/m 2 winkrystyna 1,4 mg/ m 2, prokarbazyna 700 mg/m 2, prednizon 560 mg/m 2 ). Wszyscy chorzy od dnia +6 po autohsct otrzymywali G-CSF w dawce 5µg/kg. Subpopulacje limfocytów w krwi obwodowej badano w +30, +90 i +180 dobie po przeszczepieniu. Fenotyp limfocytów oceniano metodą immunofluorescencji bezpośredniej przy uŝyciu cytometrii przepływowej przy uŝyciu cytometru Becton Dickinson. ANALIZA STATYSTYCZNA Wstępną analizę materiału przeprowadzono, wykorzystując elementy statystyki opisowej. Dla porównania kinetyki regeneracji immunologicznej w badanych grupach stosowano test U Manna-Whitneya. Wpływ róŝnych czynników na regeneracje immunologiczną oceniano przy pomocy testu U dla zmiennych kategorycznych oraz analizę korelacji Spearmanna dla zmiennych ciągłych, w omówieniu wyników brano pod uwagę zarówno poziom istotności statystycznej jak i współczynniki korelacji. WYNIKI Badanie populacji limfocytów krwi obwodowej w okresie pierwszych sześciu miesięcy po auto HSCT nie wykazało istotnych róŝnic pomiędzy ocenianymi grupami pacjentów w zakresie całkowitej liczby limfocytów o fenotypie CD3+, bezwzględnej liczby limfocytów CD3+/CD8+ oraz limfocytów CD19+. W grupie chorych z przewlekłymi schorzeniami limfoproliferacyjnymi liczba limfocytów CD3/ CD4+ w +180 dobie po transplantacji była znamiennie wyŝsza w porównaniu do grupy chorych na ostre białaczki (p=0,027) równieŝ odsetek limfocytów T CD3+/CD4+ oraz liczba komórek NK w +30 dobie po przeszczepieniu były w tej grupie nominalnie wyŝsze, ale róŝnice nie były znamienne statystycznie (p = 0,06 i p = 0,05). Szczegółowe dane przedstawia Tabela 2. W grupie chorych na ostre białaczki (grupa I) stwierdzono, Ŝe liczba cykli chemioterapii przed przeszczepieniem korelowała dodatnio z wyŝszym odsetkiem limfocytów w dobie +30 po przeszczepieniu (R=0,771 p=0,025) oraz większą bezwzględną liczbą limfocytów CD3+ w dniu +90 po przeszczepieniu (R= 0,833, p=0,039). W tej grupie nie stwierdzono zalezności pomiędzy całkowitym czasem leczenia antyproliferacyjnego przed przeszczepieniem a ocenianymi subpopulacjami limfocytów krwi obwodowej w +30,+90 i +180 dobie po transplantacji. W grupie chorych na schorzenia limfoproliferacyjne nie stwierdzono wpływu liczby cykli chemioterapii zastosowanej przed przeszczepieniem na subpopulacje limfocytów krwi obwodowej oceniane w dniach +30, +90 i +180 po transplantacji. Natomiast w tej grupie chorych stwierdzono dodatnią korelację pomiędzy całkowitym czasem leczenia przed przeszczepieniem a bezwzględną liczbą i odsetkiem limfocytów CD3+

872 B. PIĄTKOWSKA-JAKUBAS i wsp. Tabela 2. Porównanie subpopulacji limfocytów krwi obwodowej w pierwszych 6 miesiącach po autologicznym przeszczepieniu komórek hematopoetycznych w obu grupach badanych Table 2. Comparison of the peripheral blood lymphocyte subset during first 6 moths after transplant in both group I and II Doba Limfocyt Fenotyp +30 +90 +180 Limfocyty T Limfocyty B Komórki NK Limfocyty T Limfocyty B Komórki NK Limfocyty T Limfocyty B Komórki NK Grupa I % limfocytów liczba/µl Grupa II % limfocytów liczba/µl %CD3+ 84% 77% 0,28 CD3+ 1091 (518 2499) 1119 (91 6290) 0,74 %CD3+/CD8+ 70% 63% 0,47 CD3+/CD8+ 963 (387 2138) 938 (83 4783) 0,81 %CD3+/CD4+ 6% 10% 0,06 CD3+/CD4+ 212 (124 477) 165 (0 1507) 0,42 %CD19+ 0% 0% 0,30 CD19+ 0 (0 67) 0 (0 214) 0,31 % CD3 /CD56+ 12% 19% 0,19 CD3 /CD56+ 149 (112-270) 266 (35 920) 0,05 %CD3+ 79% 82% 0,40 CD3+ 861 (722-2140) 1244 (137 4947) 0,31 %CD3+/CD8+ 66% 63% 0,91 CD3+/CD8+ 689 (567-1624) 954 (83 3715) 0,31 %CD3+/CD4+ 15% 15% 0,98 CD3+/CD4+ 158 (123-517) 222 (47 1428) 0,47 % CD19+ 7% 6% 0,63 CD19+ 108 (26-177) 58 (0 709) 0,57 % CD3-/CD56+ 11% 9% 0,80 CD3 /CD56+ 152 (52-499) 162 (45 342) 0,95 %CD3+ 75% 69% 0,79 CD3+ 783 (609-1663) 1301 (113 5040) 0,11 %CD3+/CD8+ 57% 53% 0,60 CD3+/CD8+ 634 (439-1469) 1005 (47 3864) 0,24 %CD3+/CD4+ 13% 16% 0,14 CD3+/CD4+ 176 (86-509) 269 (66 1176) 0,027 % CD19+ 12% 14% 0,56 CD19+ 131 (86-628) 260 (0 548) 0,14 % CD3 /CD56+ 9% 10% 0,87 CD3 /CD56+ 158 (72-367) 159 (44 673) 0,68 P focytów CD3+ (odpowiednio p=0,024 i p=0,038) oraz bezwzględną liczbą i odsetkiem limfocytów CD3+/CD8+ (odpowiednio p=0,015 i p=0,015) w +180 dobie po przeszczepieniu W grupie chorych z limfoproliferacjami stwierdzono ujemną korelację pomiędzy całkowitym czasem leczenia przed przeszczepieniem a wartością stosunku limfocytów CD4+/CD8+ w dniu +180 po transplantacji (R= 0,538, p=0,008) oraz odsetkiem limfocytów CD3+/CD4+ w dobie +90 po przeszczepieniu (R= 0,554, p=0,007). WydłuŜenie czasu trwania leczenia przed transplantacją

Odbudowa immunologiczna 873 w grupie chorych z limfoproliferacjami korelowało ujemnie równieŝ z odsetkiem komórek NK w dobie +180 (R= 0,569, p=0,005). Wyniki zestawiono w Tabeli 3. Tabela 3. ZaleŜność parametrów regeneracji limfoidalnej po autohsct od całkowitego czasu trwania leczenia przed przeszczepieniem w grupie II Table 3. Correlation between lymphocyte reconstitution parameters after high-dose chemotherapy and duration of chemotherapy before transplantation in the group II Współczynnik korelacji R (Spearmana) p +90 T a % CD4+ 0,554 0,007 +180 T a % CD3+ 0,435 0,038 T a CD3+ 0,468 0,024 T a % CD4+ 0,392 0,06 NS T a % CD8+ 0,501 0,015 T a CD8+ 0,498 0,015 T a CD4+/CD8+ 0,538 0,008 T a %NK 0,569 0,005 Czas trwania leczenia przed przeszczepieniem (T) Podjęto próbę oceny wpływu źródła komórek hematopoetycznych (szpik vs komórki hematopoetyczne uzyskane z krwi obwodowej) na regenerację układu immunologicznego. Przeprowadzenie takiej analizy było moŝliwe jedynie w grupie chorych na ostre białaczki (grupa I). W przypadku, gdy źródłem komórek macierzystych była krew obwodowa w dniu + 30 po transplantacji stwierdzano u chorych znamiennie większą bezwzględną liczbę limfocytów (p=0,025), wyŝszy odsetek i większą bezwzględną liczbę komórek CD3+ (p=0,025) oraz większą bezwzględną liczbę komórek CD3+/CD8+ (p=0,025) w porównaniu z chorymi, u których komórki hematopoetyczne pozyskiwano ze szpiku. Tabela 4. Porównanie subpopulacji limfocytów obwodowych w +30 dniu po przeszczepieniu w zaleŝności od źródła komórek macierzystych: krew obwodowa vs szpik Table 4. Comparison of the peripheral blood lymphocyte subset at the day +30 after transplant according to the stem cell source: peripheral blood vs bone marrow Parametr Krew obwodowa Szpik p (Manna-Whitneya) Limfocyty 2538/ul (2100 2800) 1022/ul (656 1470) 0,025 % CD3+ 89% (89 90) 82% (78 84) 0,025 CD3+ 2266/ul (1890 2499) 838/ul (518 1234) 0,025 % CD4+ 14% (10 17) 18% (9 33) 0,76 CD3+/CD4+ 361/ul (270 477) 167/ul (124 294) 0,053 % CD8+ 73% (68 79) 64% (50 75) 0,18 CD3+/CD8+ 1867/ul (1554 2137) 671/ul (387 1102) 0,025 CD4/CD8 0,2 (0,1 0,3) 0,3 (0,12 0,6) 0,55 % CD19+ 0,3% (0 1) 2% (0 6) 0,65 CD19+ 9/ul (0 28) 21/ul (0 68) 0,65 % CD3-/56+ 8% (7 10) 15% (10 21) 0,037 CD3-/56+ 223/ul (147 270) 151/ul (113 220) 0,10

874 B. PIĄTKOWSKA-JAKUBAS i wsp. Średnia bezwzględna liczba komórek CD3+/CD4+ w dniu +30 była większa u chorych poddanych transplantacji komórek hematopoetycznych z krwi obwodowej vs szpik, jednak róŝnica nie osiągnęła istotności statystycznej (p=0,053). WyŜszy odsetek komórek NK w +30 dobie stwierdzano u pacjentów, u których komórki macierzyste pobierano ze szpiku (p=0,037). Wyniki przedstawiono w Tabeli 4. Analiza subpopulacji limfocytów w krwi obwodowej w dobie +90 i +180 po przeszczepieniu wykazała wyŝszą średnią liczbę limfocytów T (obu subpopulacji) i limfocytów B w przypadku kiedy źródłem komórek hematopoetycznych była krew obwodowa vs szpik, jednakŝe róŝnice nie były znamienne statystycznie. OMÓWIENIE WYNIKÓW Celem niniejszej analizy była próba oceny przebiegu regeneracji subpopulacji limfocytów w okresie pierwszych 6 miesięcy po przeszczepieniu w grupach chorych na ostre białaczki oraz ze schorzeniami limfoproliferacyjnymi. Nie wykazała ona istotnych statystycznie róŝnic pomiędzy badanymi grupami chorych, wydaje się więc, Ŝe regeneracja układu immunologicznego po przeszczepieniu komórek krwiotwórczych przebiega niezaleŝnie od schorzenia zasadniczego. Wpływ źródła komórek macierzystych na regenerację subpopulacji limfocytarnych oceniano w wielu badaniach. Większość z nich wskazuje na szybszą regenerację limfocytów T, w przypadku kiedy komórki macierzyste pobierano z krwi obwodowej [8, 9, 10, 11, 14]. Podobnych obserwacji dostarczyła równieŝ niniejsza analiza. Istotne róŝnice w liczebności subpopulacji limfocytów T na korzyść pacjentów poddanych przeszczepieniu komórek macierzystych z krwi obwodowej dotyczyły jedynie wczesnego etapu regeneracji immunologicznej (do +30 doby) u chorych z ostrymi białaczkami. Wydaje się, Ŝe zjawisko to moŝe wiązać się z jednej strony z infuzją większej liczby komórek hamatopoetycznych, ale teŝ większej liczby limfocytów T zawartych w materiale przeszczepowym mobilizowanym z krwi obwodowej [11, 15]. Pewne istotne zaleŝności wykazano analizując wpływ intensywności leczenia antyproliferacyjnego przed przeszczepieniem na regenerację limfocytów po transplantacji. W grupie pacjentów z przewlekłymi schorzeniami limfoproliferacyjnymi wydłu- Ŝenie czasu leczenia przed przeszczepieniem wiązało się z opóźnieniem regeneracji subpopulacji limfocytów CD3+/CD4+ i przewagą subpopulacji CD3+/CD8+ oraz obniŝeniem liczby komórek NK w krwi obwodowej u chorych w 6 miesięcy po przeszczepieniu. Na opóźnienie regeneracji immunologicznej w tej grupie chorych miała wpływ radioterapia stosowana przed przeszczepieniem. JuŜ w pierwszym miesiącu po transplantacji obserwowano obniŝony odsetek limfocytów w krwi obwodowej oraz niŝszy odsetek limfocytów CD3+/CD4+ w populacji wszystkich limfocytów CD3+. Wydaje się, Ŝe wydłuŝenie czasu leczenia antyproliferacyjnego, stosowanie radioterapii są czynnikami wyraźnie uszkadzającymi funkcję układu immunologicznego w tym przede wszystkim grasicy i zaleŝnych od niej limfocytów T.

Odbudowa immunologiczna 875 WNIOSKI 1. Regeneracja układu immunologicznego po transplantacji komórek krwiotwórczych w układzie autologicznym przebiega podobnie u chorych z limfoproliferacjami i ostrymi białaczkami. 2. W grupie chorych z ostrymi białaczkami intensywność leczenia antyproliferacyjnego przed przeszczepieniem nie wpływała znamiennie na jakość odbudowy immunologicznej po przeszczepieniu. W tej grupie chorych wczesna regeneracja limfocytów T przebiegała szybciej w przypadku kiedy źródłem komórek hematopoetycznych była krew obwodowa. 3. W grupie chorych z przewlekłymi schorzeniami limfoproliferacyjnymi wydłu- Ŝenie czasu leczenia przed przeszczepieniem wpływało na opóŝnienie regeneracji komórek NK oraz limfocytów CD3+/CD4+ ocenianych w 6 miesięcy po transplantacji. PIŚMIENNICTWO 1. Guillaume T, Rubinstein DB, Symann M. Immune reconstitution and immunotherapy after autologous hematopoietic stem cell transplantation. Blood 1998; 92: 1471-1490. 2. Burrows PD, Cooper MD. B cell development and differentiation. Curr Opin Immunol. 1997; 9: 239-244. 3. Fumoux F, Guigou V, Blaise D, Maraninchi D, Fougereau M, Schiff C. Reconstitution of human immunoglobulin VH repertoire after bone marrow transplantation mimics B-cell ontogeny. Blood 1993; 81: 3153-3157. 4. Gokmen E, Raaphorst FM, Boldt DH, Teale JM. Ig heavy chain third complementary determining region (H CDR3s) after stem cell transplantation do not resemble the developing human fetal H CDR3s in size distribution and Ig gene utilization. Blood 1998; 92: 2802-2814. 5. Raaphorts FM. Bone marrow transplantation, fetal B-cell repertoire development and the mechanism of immune reconstitution. Blood 1998; 92: 4873-4784. 6. Raaphorts FM. Reconstitution of the B cell repertoire after bone marrow transplantation does not recapitulate human fetal development. Bone Marrow transplant. 1999; 24: 1267-1272. 7. Dumont-Girard F, Roux E, van Lier RA et al. Reconstitution of the T-cell compartment after bone marrow transplantation: restoration of the repertoire by thymic emigrants. Blood 1998; 92: 4464-4471. 8. Ottinger HD, Beelen DW, Scheulen B, Schaefer UW, Grosse-Wilde H. Improved immune reconstitution after allotransplantation of peripheral blood stem cells instead of bone marrow. Blood 1996; 88: 2775-2779. 9. Scheid C, Pettengell R, Ghielmini M et al. Time-course of the recovery of cellular immune function after high-dose chemotherapy and peripheral blood progenitor cell transplantation for high-grade non- Hodgkin s lymphoma. Bone Marrow Transplant. 1995; 15: 901-906. 10. Storek J, Dawson MA, Storer B et al. Immune reconstitution after allogeneic marrow transplantation compared with blood stem cell transplantation. Blood 2001; 97: 3380-3388. 11. Tayebi H, Tiberghien P, Ferrand C et al. Allogeneic peripheral blood stem cell transplantation results in less alteration of early T cell compartment homeostasis than bone marrow transplantation. Bone Marrow Transplant, 2001; 27: 167-175. 12. Fagnoni FF, Lozza L, Zibera C et al. Cytotoxic chemotherapy preceding apheresis of peripheral blood progenitor cells can affect the early reconstitution phase of naive T cells after autologous transplantation. Bone Marrow Transplant. 2003; 31: 31-38.

876 B. PIĄTKOWSKA-JAKUBAS i wsp. 13. Jacobs R, Stoll M, Stratmann G, Leo R, Link H, Schmidt RE. CD16-CD56+ natural killer cells after bone marrow transplantation. Blood 1992; 79: 3239-3244. 14. Talmadge JE, Reed E, Ino K et al. Rapid immunologic reconstitution following transplantation with mobilized peripheral blood stem cells as compared to bone marrow. Bone Marrow Transplant. 1997; 19: 161-172. 15. Singh RK, Ino K, Varney ML, Heinmann DG, Talmadge JE. Immunoregulatory cytokines in bone marrow and peripheral blood stem cell products. Bone Marrow Transplant., 1999; 23: 53-62. Praca wpłynęła do Redakcji 5.08.2009 r. i została zakwalifikowana do druku 1.10.2009 r. Adres do korespondencji: Dr Beata Piątkowska-Jakubas Katedra i Klinika Hematologii Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum Ul. Kopernika 17 31-501 Kraków