3.1. Realizacja celu: Podniesienie kultury innowacyjnej środowisk regionu

3. Integracja środowisk społeczno-gospodarczych na rzecz innowacji - ocena realizacji 1. celu strategicznego Regionalnej Strategii Innowacji dla Wielkopolski (Józef Komorowski, Robert Romanowski, Wanda M. Gaczek) Integracja środowisk społeczno-gospodarczych w regionie ma szczególne znaczenie dla podnoszenia innowacyjności gospodarki. ZaleŜy ona od gotowości do współdziałania, umiejętność podejmowania współpracy i wykorzystywania jej efektów dla budowania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw regionu. Zdolność i gotowość do współpracy między przedsiębiorstwami wynika przede wszystkim z cech kapitału społecznego rozumianego jako wzajemne zaufanie wszystkich aktorów lokalnej i regionalnej sceny gospodarczej, w tym jednostek sektora biznesu i sektora nauki, organizacji wspomagających i samorządów. Te najwaŝniejsze ogniwa systemu innowacyjnego regionu powinny działać w myśl wspólnych zasad partnerstwa. Jest to działanie poprzez istniejące instytucje i realia otoczenia innowacyjnego lokalnego środowiska, ale takŝe dzięki tworzeniu nowych elementów tego otoczenia. Celem opracowania jest ocena działań na rzecz integracji środowisk tworzących strukturę społeczno-gospodarczą Wielkopolski w okresie realizacji Regionalnej Strategii Innowacji, czyli w latach 2004-2007. Przyjęty w strategii cel strategiczny: Integracja środowisk społeczno-gospodarczych regionu zakładał realizację trzech celów operacyjnych: 1.1. Podniesienie kultury innowacyjnej środowiska regionu (trzy cele szczegółowe); 1.2. Wsparcie poprzez innowacje słabiej rozwiniętych obszarów (dwa cele szczegółowe) oraz 1.3. Tworzenie warunków i instrumentów dla wdraŝania RSI (trzy cele szczegółowe). W kolejnych częściach opracowania odrębnie rozpatruje się kaŝdy z tych celów 1. 3.1. Realizacja celu: Podniesienie kultury innowacyjnej środowisk regionu 1 Ocenę przygotowano na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w jednostkach samorządowych (2006/2007) oraz przedsiębiorstwach (06 09. 2006), a takŝe własnych obserwacji zmian systemu innowacyjnego regionu w 2007 r.

2 Środowisko innowacyjne, a takŝe kultura innowacyjna to pojęcia trudne do wyjaśnienia, a ich operacyjne zdefiniowanie jest właściwie niemoŝliwe. Z pewnością moŝemy powiedzieć, Ŝe środowisko innowacyjne wzrostu gospodarczego to środowisko, które ułatwia podejmowanie decyzji i wdraŝanie innowacji przez przedsiębiorców. Impulsy dla tych decyzji pochodzą zarówno ze strony popytu konsumpcyjnego, jak i ze strony kooperantów czy sektora nauki. Skuteczność działań na rzecz podnoszenia kultury innowacyjnej, ułatwiającej powstawanie i wdraŝanie innowacji, w gospodarce zaleŝy od umiejętności kreowania nowoczesnych kierunków rozwoju przez władze samorządowe oraz od gotowości organizowania się społeczności lokalnych i regionalnych na rzecz wspólnej realizacji przyjętych celów. W podnoszeniu kultury innowacyjnej wspierania władze samorządowe, które mają moŝliwości organizacyjne wspierania integracji lokalnych przedsiębiorców oraz tworzenia sieci współpracy między jednostkami badawczo-rozwojowymi a sektorem biznesu. Natomiast przedsiębiorcy mają ograniczone moŝliwości i chęci inicjowania oraz realizacji zamierzeń integrujących ze względu na: a) brak wiedzy i całościowego spojrzenia na integrację środowiska społecznogospodarczego jak na system, b) częsty brak odpowiednich kadr w przedsiębiorstwach, które zajmowałyby się współpracą gospodarczą na poziomie lokalnym, Symptomy integracyjne mogą się pojawiać jako współpraca kooperacyjna, marketingowa lub organizacyjna między firmami, ale rzadziej w postaci zorganizowanego systemu subregionalnego lub regionalnego. Procesy integracyjne wynikające z potrzeb współpracy technologicznej i organizacyjnej, są zdecydowanie łatwiejsze poniewaŝ dotyczą komplementarnych branŝ. Wsparcie ze strony władz polega na ułatwianiu tworzenia klastrów, które powinny być jednak inicjatywą grup przedsiębiorców. Oddziaływanie władz na rzecz wspierania sieci współpracy zarówno wewnątrzbranŝowej, jak i sieci między sektorami, jest bardzo istotne. 3.1.1. Przeprowadzenie systematycznych działań dla podnoszenia kultury innowacyjnej Kulturę innowacyjną w jednostkach terytorialnych róŝnego szczebla rozwija się w celu wzbudzenia wśród lokalnych przedsiębiorstw potrzeby współpracy z instytucjami badawczo-rozwojowymi i uświadamiania im znaczenia takiej

3 współpracy dla podnoszenia innowacyjności oraz utrzymania konkurencyjności gospodarki. W trakcie monitoringu realizacji RSI analizowano działania gmin na rzecz podnoszenia kultury innowacyjnej przedsiębiorców. ZaangaŜowanie gmin w przedsięwzięcia wspomagające lokalnych producentów w ich działaniach proinnowacyjnych było widoczne w 2006 i 2007 r., jednak w szeregu działań zmalało (tab. 3.1). Tab. 3.1. Podejmowane działania w gminach w celu podnoszenia kultury innowacyjnej lokalnego środowiska gospodarczego Działania wspierające Odsetek gmin* 2006 2007 1. Spotkania z przedsiębiorcami 95,1 88,5 2. Spotkania z organizacjami wsparcia innowacji 32,8 44,2 3. Tworzenie lokalnego forum gospodarczego 45,9 34,6 4. Wspieranie oddolnych inicjatyw przedsiębiorców i organizacji non-profit 5. Promowanie potencjału lokalnego/innowacyjnych rozwiązań przedsiębiorstw w gminie 73,8 63,5 65,6 51,9 6. Szkolenia dla potencjalnych liderów działań proinnowacyjnych 13,1 13,5 7. Budowanie lokalnego partnerstwa publiczno-prywatnego 34,4 38,5 8. Akcje promocyjne propagujące dobre przykłady wspierania przedsiębiorczości i innowacyjności 9. Konkursy biznes planów/ konkursy dla najlepszych przedsiębiorstw w gminie 10. Udział w konkursie na gminę najskuteczniej wspierającą innowacyjność lokalnych przedsiębiorstw 11. Wymiana doświadczeń tworzenia systemu innowacji z innymi gminami 12. Włączanie w lokalne programy rozwoju przedsiębiorczości działań dla innowacji * - gminy deklarujące stosowanie proponowanych rozwiązań 27,9 26,9 27,9 21,2 8,2 3,8 26,2 21,2 18,0 11,5 O ile organizowanie spotkań z przedsiębiorcami deklarowała w 2006 r. zdecydowana większość gmin, o tyle w 2007 r. te same samorządy deklarowały znacznie mniejszą aktywność w wielostronnych działaniach na rzecz podnoszenia lokalnej kultury innowacyjnej. Największą pozytywną dynamikę zmian w zaangaŝowaniu się w realizację działań wykazywały gminy podregionu pilskiego oraz poznańskiego. Z drugiej strony mała aktywność samorządów na rzecz tworzenia programów edukacyjnych spotykała się z niewielkim zainteresowaniem i zapotrzebowaniem ze strony przedsiębiorców (zaledwie 34% firm wyraziło taką potrzebę). Pomoc w wyszukiwaniu partnerów do współpracy, często takŝe nie była

4 oczekiwana przez przedsiębiorców (deklaracje takiej potrzeby zgłaszało zaledwie 35% badanych firm). Przedsięwzięcia i działania na rzecz podnoszenia kultury innowacyjnej, które powinny być inicjowane przez władze gminne realizowane były zaledwie na poziomie dostatecznym i wymagają wielu inicjatyw dynamizujących. Szczególną uwagę zwraca tu włączanie w lokalne programy wspierania przedsiębiorczości działań na rzecz innowacji oraz interaktywne szkolenia dla lokalnych liderów przedsięwzięć innowacyjnych (ich realizowanie deklaruje zaledwie 13% gmin). Monitoring realizacji celu szczegółowego Przeprowadzenia systematycznych działań dla podnoszenia kultury innowacyjnej nie wykazał, aby samorządy intensyfikowały w swoich jednostkach systematyczne akcje na rzecz podnoszenia kultury innowacyjnej. Deklarowane działania, wprawdzie realizowane w 2006 r. w większości na poziomie zadowalającym, uległy w 2007 r. osłabieniu (tab. 3.1). Nawet tak waŝne dla konsolidacji środowisk gospodarczych tworzenie lokalnego forum gospodarczego stało się przedmiotem mniejszego zainteresowania samorządów, które obecnie ocenić moŝna jako dostateczne, lecz dalece niewystarczające. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe spadek zaangaŝowania samorządów w podnoszenie kultury innowacyjnej wynikać moŝe z faktu, Ŝe część tych działań, przypisana początkowo (na przełomie 2003/2004) władzom lokalnym, przeniesiona została na inne instytucje wsparcia (instytucje okołobiznesowe, najczęściej non-profit, np. izby przemysłowo-handlowe, inkubatory, wyspecjalizowane centra wspierające, organizacje techniczne, fundacje). Nie bez znaczenia jest tu takŝe brak długookresowego myślenia po stronie samorządów dotyczącego perspektyw rozwoju gmin w związku z krótkimi kadencjami rad gmin. MoŜe to utrudniać prace związane z rozpoczynaniem i analizowaniem róŝnych przedsięwzięć w gminach. 3.1.2. Promowanie postaw innowacyjnych i przedsiębiorczych poprzez programy edukacyjne Skuteczne promowanie postaw innowacyjnych i przedsiębiorczych jest jednym z warunków podniesienia poziomu kultury innowacyjnej. Kreatywność lokalnego środowiska gospodarczego jest efektem procesu edukacyjnego rozłoŝonego w czasie oraz zlokalizowanego zarówno w przedsiębiorstwach, samorządach, jak i w

5 szkołach. W działaniach tych waŝną rolę odgrywają programy edukacyjne promujące przedsiębiorcze i kreatywne postawy skierowane przede wszystkim do dzieci i młodzieŝy, ale takŝe do osób pracujących i bezrobotnych. Powinny one poprawiać proces nauczania na rzecz upowszechniania samodzielności myślenia zamiast uczenia posłuszeństwa utartym procedurom i sposobom myślenia oraz naśladownictwa. Autorskie programy nauczania przedsiębiorczości w szkołach ponadgimnazjalnych występują w regionie bardzo często. Inicjatywy ich realizowania, oraz uczestniczenie uczniów i nauczycieli w ogólnopolskich konkursach promowania przedsiębiorczości w szkołach wydają się być niewystarczająco wspomagane przez władze gmin. Programy edukacyjne mające na celu pobudzanie przedsiębiorczości i kreatywności wśród młodzieŝy oraz programy podnoszenia kultury innowacyjnej gmin realizowane były w 2007 r. przez mniej niŝ 23% jednostek, a więc w stopniu niewystarczającym. W porównaniu z rokiem 2003 sytuacja w zakresie szkoleń, doradztwa i fachowej informacji prowadzonych przez samorządy na potrzeby przedsiębiorców nie uległa poprawie. W badanych gminach zarówno w latach 2003-2004, jak i w 2006-2007 występowały bardzo istotne braki szkoleń waŝnych dla podnoszenia innowacyjności lokalnej gospodarki. Wśród wielu rodzajów szkoleń najmniej przeprowadzono tych, które miały w swych programach nowoczesne metody produkcji, zarządzanie innowacjami, kreatywność, przedsiębiorczość oraz systemy zarządzania środowiskowego (ich wspieranie oraz wiedzę o występowaniu na terenie gminy deklarowało zaledwie od 5% do 16% samorządów). Jednym ze sposobów działań na rzecz podnoszenia kultury innowacyjnej w gminach są próby udzielania wielostronnego wsparcia przedsiębiorstwom lokalnym w ich współpracy z instytucjami naukowo-badawczymi regionu i kraju. Rozpatrywano te, które formalnie mogły inicjować samorządy. Współpraca lokalnej gospodarki z nauką to niewątpliwie trudne i ciągle mało efektywne pole działania samorządów i przedsiębiorców. Ocena porównanie opinii samorządów dotyczących sposobów wspierania przedsiębiorstw w ich kontaktach z sektorem nauki z lat 2006 i 2007 wypada negatywnie. Zainteresowanie i deklarowana wiedza o realizacji tego typu aktywności w gminach wyraźnie zmalały, zwłaszcza w zakresie zachęcania przedsiębiorców, aby wdraŝali nowe rozwiązania i wzory wytworzone w nauce (tab. 3.2).

6 Wyraźnie zmalała równieŝ pomoc dla przedsiębiorców chcących korzystać z usług związanych z poszukiwaniem, transferem oraz wdroŝeniami nowych technologii (odpowiednio 24,6% gmin w 2006 r. i zaledwie 9,6% w 2007 r.). Samorządy, jak wynika z ich deklaracji, odeszły takŝe od pomocy w organizacji róŝnego rodzaju szkoleń dla pracowników przedsiębiorstw, programów edukacyjnych i programów umoŝliwiających współpracę z nauką. Obraz ten moŝe oznaczać utratę wiary władz lokalnych w skuteczność wspierania takich wysiłków i koncentracji na podstawowych działaniach bieŝących. Z drugiej strony przekonanie o braku aktywnego zainteresowania przedsiębiorców kontaktami ze sferą nauki moŝe wynikać z braku odpowiedniej wiedzy samorządów w tym zakresie 2. Tab. 3.2. Sposoby wsparcia stosowane w gminach dla promowania współpracy między przedsiębiorstwami i instytucjami badawczo-rozwojowymi Sposoby wsparcia współpracy przedsiębiorstw i nauki 1. Wsparcie finansowe dla powiązań nauki i przemysłu w realizacji wspólnych projektów badawczo-rozwojowych 2. Prowadzenie wspólnych laboratoriów/centrów badawczych angaŝujących naukę i przemysł Odsetek gmin* 2006 2007 9,8 3,8 0,0 0,0 3. Programy ułatwiające przepływ badaczy między nauką i przemysłem 1,6 0.0 4. Programy wspierające firmy typu spin-off 1,6 1,9 5. Zachęcanie/wspieranie przedsiębiorstw w procesie wdraŝania nowoczesnych rozwiązań, wzorów i patentów tworzonych w nauce 19,7 9,6 6. Szkolenia dla pracowników firm organizowane przez instytucje badawcze 9,8 5,8 7. Programy edukacyjne przygotowujące pisanie prac naukowych w oparciu o problemy przedsiębiorstw 8,2 1,9 8. Programy umoŝliwiające współpracę przedsiębiorstw z naukowcami 8,2 1,9 9. Wsparcie dla struktur pośredniczących (biura transferu technologii/centra technologii/inkubatory itp.) 10. Pomoc w korzystaniu z usług związanych z poszukiwaniem, transferem oraz wdraŝaniem nowych technologii przez lokalne przedsiębiorstwa * - gminy deklarujące stosowanie proponowanych rozwiązań 14,8 17,3 24,6 9,6 W 2006 r. na poziomie średnio zadawalającym wspierane były takie działania jak pomoc w poszukiwaniu i transferze nowych technologii, wspieranie pośrednictwa dla realizacji tych zadań, a takŝe zachęcanie lokalnych przedsiębiorców do korzystania z osiągnięć nauki. Były one w 2007 r. podejmowane na poziomie słabo 2 NaleŜy wziąć pod uwagę fakt, Ŝe badania ankietowe w 2007 r. przeprowadzone były krótko po wyborach samorządowych. Część respondentów mogła jeszcze mieć słabą orientację w problematyce współpracy władz z biznesem, a tym bardziej współpracy z większą liczbą jednostek ma styku biznesjednostki naukowo-badawcze.

7 zaawansowanym, a ich bardziej efektywna realizacja wymaga wielu przedsięwzięć podnoszących zainteresowania przedsiębiorstw tym kierunkiem ich rozwoju. Ogólny ton wypowiedzi i ocen przedstawicieli samorządów pozwala stwierdzić, Ŝe w badanych gminach istnieją symptomy inicjowania procesu tworzenia warunków podnoszenia kultury innowacyjnej. Do najpowaŝniejszych problemów związanych z tymi działaniami naleŝą moŝliwości finansowania. Cel: promowanie postaw innowacyjnych i przedsiębiorczych poprzez programy edukacyjne był realizowany w niewystarczającym stopniu w gminach, a zaangaŝowanie władz samorządowych w jego wsparcie de facto uległo pogorszeniu. We wszystkich kategoriach moŝliwości wsparcia wystąpiła wyraźna stagnacja lub regres. MoŜna sądzić, Ŝe cel ten stanowi dla władz lokalnych silne obciąŝenie organizacyjne i kompetencyjne, stąd jego realizacja jest trudna i w pojęciu samorządów nie powinna być tylko pod ich adresem kierowana. Deklaracje władz samorządowych odniesione do działań i sposobów wspierania lokalnej kultury innowacyjnej sugerują brak postępu (tab. 3.2) 3. Przyczyną moŝe być tu brak zasobów ludzkich w samorządach, które zajmowałyby się realizacją tych celów. Działania na rzecz realizacji tego celu wymagają specjalnego zespołu lub odpowiedniej osoby w zarządzie powiatu. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe najlepiej, choć niezadowalająco, wypadł tu podregion kaliski, którego gminy jeszcze w 2006 r. deklarowały promowanie postaw innowacyjnych przy wsparciu programów edukacyjnych na średnim poziomie, aby jednak w następnym roku znacząco je zredukować lub wręcz zaniechać. 3.1.3. Dialog sektora nauki ze społeczeństwem Działania na rzecz przybliŝenia wyników badań naukowych szerszym grupom społecznym stanowią jeden z waŝniejszych sposobów promocji gospodarki opartej na wiedzy i kreowania niezbędnych, specyficznych cech kapitału ludzkiego potrzebnych dla jej budowy. Działania takie prowadzą do kreowania w bliŝszym lub dalszym horyzoncie czasu środowiska sprzyjającego innowacjom. Korzyści płynące z bliskich kontaktów ze środowiskiem naukowym sprzyjają otwartości i innowacyjności gospodarki. 3 Z drugiej strony naleŝy podkreślić, Ŝe w szkolnictwie na poziomie gimnazjum w programach nauczania promowane są postawy przedsiębiorcze.

8 Przedsięwzięcia na rzecz pogłębienia dialogu sektora nauki ze społeczeństwem są prowadzone w regionie od kilku lat. NaleŜą do nich są organizowane w Poznaniu Dni Nauki i Technologii. W ramach tych dni poszczególne uczelnie, a od 2006 r. takŝe instytuty PAN, przygotowują otwarte wykłady, w których uczestniczą głównie uczniowie szkół średnich. Działania takie prowadzą takŝe regionalne i lokalne towarzystwa naukowe, tak w centrum regionu (Poznański Towarzystwo Przyjaciół Nauk), jak i w mniejszych miastach (np. w Kościanie). Ich działanie moŝna wykorzystać nie tylko do promocji wartości społeczno-historycznych w regionie, ale takŝe promocji wiedzy na rzecz nowoczesnej gospodarki. Największym zainteresowaniem wśród organizowanych wykładów otwartych cieszą się tematy z zakresu fizyki (Wydział Fizyki UAM) oraz informatyki (Politechnika Poznańska). Znaczącą rolę w zakresie przybliŝania mieszkańcom osiągnięć uczelni wyŝszych i jednostek naukowych w regionie odgrywają organizowane corocznie Drzwi otwarte, Dni kariery oraz Targi pracy. Profesjonalizm organizowania tych imprez rośnie, a zainteresowanie mediów ich nagłaśnianiem jest coraz większe. Działania uczelni w duŝym stopniu stymulowane są konkurencyjnością (rosnąca liczba jednostek przy nie zmieniającej się lub malejącej liczbie kandydatów na studia). Wzrost znaczenia sektora badawczorozwojowego i dialog sektora nauki ze społeczeństwem jest wzmacniany zapisami w dokumentach strategicznych stolicy regionu i strategii województwa (np. Strategia akademicka i naukowa miasta Poznania, 2005). Od 2007 roku organizowany jest Wielkopolski Tydzień Innowacji (konferencje w Poznaniu, a takŝe w innych miastach regionu). Organizowane w ramach tej inicjatywy konferencje, spotkania i wystawy kierowane są do przedsiębiorców, uczniów i studentów oraz organizacji pozarządowych. Inicjatywy takie podjęto równieŝ w Lesznie, Pile i Kaliszu przy współpracy tam zlokalizowanych wyŝszych szkół zawodowych. MoŜna tu takŝe wskazać organizowane przez Urząd Marszałkowski konferencje i seminaria w ramach np. Open days 2007. Zakres popularyzacji nauki w mediach stopniowo podnosi się (kwadrans akademicki w TVP3 oraz wydawany od marca 2007 roku kwartalnik Inkubatora Technologicznego IQ, w którym propaguje się idee innowacyjności w regionie). Znacząco rośnie znaczenie mediów elektronicznych we wzmacnianiu dialogu sektora nauki z przedsiębiorstwami i biznesem (portal Winnova). Skuteczność podejmowanych działań jest jednak trudna do oceny.

9 3.2. Realizacja celu: Wsparcie poprzez innowacje słabiej rozwiniętych obszarów Wielkopolski Do słabiej rozwiniętych obszarów w Wielkopolsce moŝna zaliczyć część gmin podregionów pilskiego, konińskiego i kaliskiego (na podstawie wskaźników regionalnego produktu brutto na mieszkańca w 2005 roku). Podejmowane działania w trakcie realizacji RIS mają nie dopuścić do dalszej polaryzacji wewnętrznej regionu, a tym samym zapewnienie wewnętrznej spójności przestrzennej, gospodarczej i społecznej. Działania podejmowane na rzecz podnoszenia innowacyjności poza Poznaniem i podregionem poznańskim są podejmowane w róŝnym zakresie i skali, jednak ich skuteczność była w 2007 roku trudna do oceny. Organizowane spotkania i dyskusje pozwalają stwierdzić, Ŝe instytucjami otoczenia biznesu wspierającymi innowacje były: w Pile Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Nadnoteckich (projekt Fakir Północnej Wielkopolski), w Ostrowie Wielkopolskim Izba Przemysłowo- Handlowa Południowej Wielkopolski (Projekt Centrum Innowacji i Wiedzy Innowacyjnej Południowej Wielkopolski), Inkubator Technologiczny w Kaliszu oraz Centrum Innowacji i Transferu Technologii w Lesznie. Najbardziej zaawansowane działania na rzecz tworzenia lokalnych forów gospodarczych zidentyfikowano w Pile i Lesznie. W sfinansowaniu dzialalności tych jednostek znaczną rolę odegrały środki pomocowe w UE oraz wsparcie merytoryczne władz samorządowych. Ich dalsza działalność wymaga ciągle zaangaŝowania władz regionalnych oraz przedsiębiorców. Wspieranie oddolnych inicjatyw, promowanie potencjału lokalnego oraz organizowanie szkoleń dla potencjalnych liderów działań proinnowacyjnych w obszarach słabiej rozwiniętych są niewystarczające (tab. 3.1).

10 3.3. Tworzenie warunków i instrumentów dla wdraŝania Regionalnej Strategii Innowacji 3.3.1. Monitorowanie i uaktualnienie Regionalnej Strategii Innowacji Monitoring RSI został rozpoczęty w Wielkopolsce w roku 2005, rok po uchwaleniu Regionalnej Strategii Innowacji i jest jedną z pierwszych tego typu inicjatyw w Polsce. MoŜna wiec uznać, Ŝe cel ten jest realizowany. Prace nad monitoringiem RSI były dofinansowane w ramach projektu własnego Fundacji UAM z Działania 2.6 ZPORR. Głównym celem monitoringu RSI powinno być dostarczenie w odpowiednim czasie adekwatnych informacji pozwalających decydentom w regionie poprawić jakość i efektywność wdraŝania Strategii. W ramach projektu Monitoring RIS dla Wielkopolski załoŝono analizę danych statystycznych, obrazujących stan regionalnego systemu innowacji na tle kraju i w stosunku do innych regionów w Polsce i przeprowadzono kompleksowe badania ankietowe poziomu innowacyjności i funkcjonowania systemu innowacji w Wielkopolsce. Badanie ankietowe, podzielone na kilka etapów, adresowane było do pięciu grup podmiotów waŝnych dla funkcjonowania regionalnego systemu innowacji: władz lokalnych, najbardziej znaczących dla rozwoju regionu przedsiębiorstw, instytucji sektora B+R, instytucji wsparcia przedsiębiorczości i innowacyjności oraz instytucji finansujących. We wszystkich kwestionariuszach ankietowych starano się zadawać podobne pytania, by móc prowadzić przekrojowe analizy tych samych problemów z kilku punktów widzenia. Badanie ankietowe, pomimo swej kompleksowości, miało jednak charakter jednorazowy. Monitoring RSI powinien opierać się na stałych raportach dla najwaŝniejszych decydentów regionalnych współtworzących regionalny system innowacji. Problem ten moŝe być rozwiązany dzięki uruchomieniu w ramach priorytetu 8 WRPO inicjatywy Regionalnego Obserwatorium Innowacji badającego wpływ polityki innowacyjnej na gospodarkę i poziom Ŝycia mieszkańców oraz śledzącego trendy innowacyjne w regionie. Projekt ten wymaga jednak, oprócz duŝych nakładów finansowych, stworzenia odpowiedniego zespołu i szczegółowej metodologii funkcjonowania. Podobne przedsięwzięcie realizowane od 2004 r. w woj. śląskim przyniosło pozytywne efekty i moŝe być benchmarkiem dla Wielkopolski.

11 3.3.2. Stworzenie Wielkopolskiej Sieci Innowacji Silnym bodźcem podnoszącym przedsiębiorczość i innowacyjność w regionie są moŝliwości włączania się przedsiębiorstw w róŝnego typu powiązania sieciowe. Działania firm w sieciach branŝowych lub zorganizowanych dookoła określonych wyrobów dają przedsiębiorstwom szanse na rozszerzenie swojej oferty. Ponadto dają moŝliwości produkcji powiązanej w łańcuchy produkcyjne, a takŝe zwiększają szanse na rozwój technologiczny przedsiębiorstw prowadzący do wspólnego tworzenia nowych wyrobów oraz zawiązywania nowych aktywnych przestrzennych układów gospodarki lokalnej. Na terenie Wielkopolski instytucje pozasamorządowe podejmują próby tworzenia sieci innowacji. W projekt ten o nazwie Wielkopolska Sieć Innowacji zaangaŝowała się Agencja Rozwoju Północnej Wielkopolski w Pile, jako koordynator projektu wspólnie z Fundacją UAM Poznańskim Parkiem Naukowo- Technologicznym, Agencją Rozwoju Regionalnego SA w Koninie, Kaliskim Inkubatorem Przedsiębiorczości. Celami projektu WSI było: - poprawienie struktury organizacyjnej i koordynacja działań instytucji wspierania przedsiębiorczości, - ułatwienie przedsiębiorcom dostępu do sieci wsparcia, - rozwój i dostosowanie instytucji wsparcia do potrzeb przedsiębiorstw, m.in. poprzez doskonalenie poziomu i wymianę kadr. Projekt WSI jest zgodny z celem Działania 2.6. ZPORR i koncentruje się na podnoszeniu potencjału Wielkopolski w dziedzinie innowacji poprzez wzmocnienie współpracy instytucji wspierających rozwój innowacyjny regionu. W subregionie pilskim w projekcie uczestniczą następujące instytucje wsparcia: Forum Gospodarcze powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego, Ośrodki Wspierania Przedsiębiorczości w ChodzieŜy, Czarnkowie, Trzciance, Złotowie, Pilska Izba Gospodarcza oraz Federacja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT Rada Regionalna w Pile oraz samodzielne stanowiska do spraw integracji europejskiej i rozwoju gospodarczego w starostwach powiatowych. Za próby tworzenia sieci uznać moŝna takŝe oddolne inicjatywy usprawnienia funkcjonowania klastra kotlarskiego w Pleszewie, tworzenia klastra motoryzacyjnego i meblarskiego w Poznaniu, klastra poligraficznego w Lesznie, próby zainicjowania

12 klastra przetwórstwa rolno-spoŝywczego w Wielkopolsce, a takŝe klastra wyspecjalizowanej produkcji powozów w Gostyniu. Monitoring samorządów w 2007 r. wskazał, Ŝe aŝ 73% spośród nich nie udzielało wsparcia zmierzającego do stworzenia lub rozwoju lokalnej sieci przedsiębiorstw czy klastrów oraz stworzenia lokalnego systemu innowacji. Niestety tylko 11% gmin deklarowało do 2007 r. podejmowanie prób wsparcia tworzenia klastra w swojej jednostce. Natomiast w celu pobudzenia współpracy przedsiębiorstw władze gminne wykazywały się większą aktywnością, zwłaszcza w wymianie informacji strategicznych (46% potwierdziło swoje działania w tym zakresie), promocji produktu (46%), szkoleń i treningu personelu (30%), a takŝe we wspieraniu wizerunku przedsiębiorstw (40%). Zapytano takŝe przedsiębiorców Wielkopolski o warunki, moŝliwości i potrzeby w zakresie tworzenia sieci innowacyjnych. Ich opinie są pesymistyczne i świadczą o tym, Ŝe przedsiębiorstwa nie są generalnie zainteresowane tworzeniem takich sieci. W zakresie współpracy pytano o jej rodzaje podejmowane w regionie i poza regionem, zarówno z konkurentami, jak i z kooperantami. We wszystkich moŝliwych formach działań przedsiębiorcy w ponad 85% stwierdzali, Ŝe takiej współpracy nie ma. W przypadku kooperacji najwięcej przedsiębiorstw potwierdziło współpracę w dziedzinie podwykonawstwa (46%). Więcej wspólnych działań w róŝnych formach i prawdopodobnie w obawie przed nadmierną lokalną konkurencją, przedsiębiorcy podejmują z partnerami spoza regionu. Przyczyną moŝe być tu brak odpowiednich partnerów branŝowych w lokalnym środowisku. TakŜe w tym przypadku dominuje podwykonawstwo (około 43% firm) oraz współpraca w zakresie szkoleń i treningu personelu (37% firm). Oceniając zakres i zasięg współpracy firm, w tym takŝe wykształcanie się Sieci Innowacyjnej w regionie, naleŝy stwierdzić, Ŝe realizacja tego zamierzenia napotyka wyraźnie na barierę mentalną ze strony przedsiębiorców oraz ich przedłuŝające się w czasie niechętne nastawienie do współdziałania 4. Ze strony samorządów spotyka się to ze słabym zaangaŝowaniem działań w lokalnej przestrzeni gospodarczej, która zdaje się nie wykazywać takich potrzeb. Dlatego teŝ rola organizacji i instytucji pozasamorządowych moŝe być w tej sytuacji kluczowa. Do instytucji tego rodzaju 4 Podobną niechęć do współpracy i bariery związane z usieciowieniem gospodarki występują w wielu innych regionach, zarówno w Polsce (np. w woj. kujawsko-pomorskim), jak i w innych krajach (np. regiony Szwecji)

13 utworzonych oraz tworzących się w ostatnich kilku latach na terenie Wielkopolski zaliczyć moŝna między innymi: 1. Poznański Park Naukowo-Technologiczny (Fundacja UAM) 2. Fundacja Kaliski Inkubator Przedsiębiorczości 3. Regionalny Instytut Transferu Technologii z siedzibą w Poznaniu inicjatywa FUAM PPNT w przygotowaniu 4. Stowarzyszenie Inicjatywa i Integracja w Kaliszu 5. Izba Przemysłowo-Handlowa Południowej Wielkopolski w Ostrowie Wlkp. 6. Wielkopolskie Centrum Zaawansowanych Technologii Informacyjnych Politechniki Poznańskiej (w budowie) 7. Nickel Technology Park Poznań w Złotnikach 8. Wielkopolska Izba Przemysłowo-Handlowa w Poznaniu 9. Centrum Innowacji i Transferu Technologii w Lesznie 10. Ośrodki innowaqcji NOT w Pile, Koninie i Poznaniu 11. Centrum Rozwoju i Transferu Technologii ICT Instytutu Logistyki i Magazynowania w Poznaniu 12. Uczelniane Centrum Transferu Technologii UAM 13. Park Przemysłowy Luboń 14. Prywatne centra badawczo-rozwojowe (GlaxoSmithkline Pharmaceuticals Poznań, Philips Lighting Poland Piła, Centrum Innowacji Microsoft Poznań, Centrum Badawczo-rozwojowe H.Cegielski Poznań, Laboratorium Badawczorozwojowe GRACE PPNT Inkubator Technologii Chemicznych Poznań) 15. Biura promocji i współpracy uczelni wyŝszych (Inicjatywa Technologiczna przy Politechnice Poznańskiej, Biuro Promocji i Współpracy z praktyką AR w Poznaniu) Istotnymi dla inicjowania lokalnych sieci innowacyjnych są próby tworzenia lokalnego forum gospodarczego. Inicjatywy te w 2006 r. deklarowało 46% gmin, a w roku następnym juŝ tylko 35%. Gorzej wypadło podejmowanie wymiany doświadczeń między gminami w zakresie tworzenia systemu innowacji. Tylko 21% samorządów deklarowało takie działania. Sytuacja ta oznacza m.in. słaby przepływ informacji między gminami w dziedzinie innowacyjności lokalnych środowisk gospodarczych. Słabość tego waŝnego działania, stanowi prawdopodobnie jedną

14 z istotnych barier realizacji RIS i wymaga wielu wysiłków mobilizujących władze lokalne do intensyfikacji tych kontaktów. Działania gmin zmierzające do wykształcenia lokalnych sieci przedsiębiorstw jako jednego z filarów tworzenia systemu innowacji na poziomie lokalnym realizowane były w latach 2006-2007 w stopniu niezadowalającym, jak na trzeci rok działania RIS. W ocenie tego stanu istotne jest zróŝnicowanie gmin pod względem potencjału gospodarczego, potrzeb innowacyjnych, potrzeb powiązań, struktury branŝowej lokalnych przedsiębiorców, a takŝe działanie instytucji poza samorządowych wspierających przedsiębiorczość i innowacyjność w Wielkopolsce. Dlatego teŝ wskaźnik 39% gmin, w których podejmowano działania zmierzające do stworzenia lub rozwoju sieci przedsiębiorstw naleŝy uznać za dobry. Wart podkreślenia jest tu fakt, Ŝe jeszcze w 2006 r. działania takie samorządy uznały za mało waŝne, aby w roku następnym juŝ ocenić je jako waŝne. 3.4 Podsumowanie i rekomendacje Wzmocnienie integracji środowisk społeczno-gospodarczych regionu wokół idei nowoczesnego i innowacyjnego rozwoju jest trudne. Skutki podejmowanych działań są znacznie oddalone w czasie. Wymaga ono podejmowania zróŝnicowanych działań, z których część zaproponowano w Strategii. Strategia nie uwzględnia w naleŝytym stopniu potrzeby tworzenia systemu integracji środowisk gospodarczych wokół idei innowacyjnej gospodarki. Chodzi tu o system w którym działałby koordynator wytyczający główne załoŝenia i priorytety systemu oraz sposoby dochodzenia do rozwiązań i efektów integracji wokół innowacji. W procesie wzmacniania integracji regionalnych i lokalnych aktorów procesu rozwoju społeczno-gospodarczego podstawą stają się nie tylko zasoby i jakość infrastruktury, ale takŝe kapitał ludzki i społeczny. Przystępując do badań ankietowych przyjęto, Ŝe za skuteczną realizację RIS odpowiadają władze samorządowe, przedsiębiorstwa oraz działające w gminach instytucje pozarządowe. Wymiary wieloaspektowych relacji między tymi organizacjami, o które pytano w ankietach, są informacją o stopniu ich zaawansowania i zaangaŝowania w proces podnoszenia kultury innowacyjnej lokalnych środowisk.

15 Ogólna ocena przedsięwzięć zmierzających do integracji środowisk społeczno-gospodarczych Wielkopolski oraz relacji między wymienionymi powyŝej trzema typami organizacji, tak po stronie samorządów jak i przedsiębiorstw, wypada umiarkowanie pozytywnie. RIS dla Wielkopolski wdraŝamy od połowy 2004 r., natomiast proces integracji środowisk społeczno-gospodarczych jest procesem długoletnim i bardzo silnie osadzonym w uwarunkowaniach historycznych. Wymaga on mobilizacji władz regionalnych wokół jasno określonego celu. Potencjał innowacyjny wielu wysoko rozwiniętych regionów Europy, (np. Lombardia, Badenia- Wirtembergia, Katalonia) ma swoje źródła jeszcze w XIX i w pierwszej połowie XX wieku. Kulturę innowacyjną regionów Finlandii rozpoczęto budować w połowie lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Jedną z podstawowych przyczyn, które ograniczają realizację 1. celu strategicznego RSI (Integracja środowisk społeczno-gospodarczych regionu), jest bardzo skromna i powierzchowna wiedza samorządów o poziomie nowoczesności oraz innowacyjności przedsiębiorstw działających na ich terenie. Sytuacja taka nie pozwala samorządom w stopniu zadowalającym i przydatnym dla skutecznych działań wspierających ocenić potrzeby przedsiębiorstw zarówno w sferze ułatwień dla ich funkcjonowania, zawierania kontaktów, jak i róŝnego rodzaju szkoleń. Wiele gmin wprawdzie podejmowało próby wielostronnych działań dla podnoszenia kultury innowacyjnej organizując najczęściej spotkania z przedsiębiorcami i wspierając oddolne inicjatywy przedsiębiorców i organizacji non-profit (tab. 3.1), jednak tylko w okresie 2006-2007 intensywność tych działań uległa osłabieniu. Z analizy wypowiedzi przedstawicieli samorządów moŝna wnioskować, Ŝe nie widzą oni w dostatecznym stopniu przyszłości swoich jednostek w perspektywie rozwoju innowacyjnego. Jest to sytuacja, która w okresie wdraŝania RIS nie uległa widocznej zmianie. Władze samorządowe nie angaŝują się równieŝ w stymulowanie kontaktów przedsiębiorstw z jednostkami badawczo-rozwojowymi. Badane sposoby wspierania i promowania w gminach współpracy przemysłu z nauką deklarował bardzo niewielki odsetek ankietowanych samorządów. Informacje o stanie systemu innowacyjnego w Wielkopolsce są rozproszone, często nie kompletne, szczególnie wyróŝnia się brak informacji o rzeczywistych potrzebach przedsiębiorców z jednej strony, z drugiej o podaŝy dostępnych rozwiązań innowacyjnych. Wobec braku skoordynowanych działań między jednostkami wsparcia, badawczo-rozwojowymi i przedsiębiorstwami potrzebne jest

16 jednak powołanie centralnego ośrodka informacji o moŝliwościach rozwoju nowoczesnej gospodarki w Wielkopolsce, o firmach innowacyjnych, przedsiębiorstwach poszukujących kontaktów kooperacyjnych, organizacyjnych i technologicznych oraz o przedsiębiorstwach zagranicznych lokujących się w poszczególnych regionach Wielkopolski i o zmieniającej się strukturze branŝowej lokalnych gospodarek, charakterze konkurencyjności na rynku itp. Tab. 3.3. Syntetyczna ocena realizacji Celu: Integracja środowisk społecznogospodarczych regionu Działania w ramach kolejnych celów operacyjnych Ocena Ocena 1.1. Podniesienie kultury innowacyjnej środowisk regionu 1.1.1. Przeprowadzenie systematycznych działań dla podnoszenia kultury innowacyjnej 1.1.2. Promowanie postaw innowacyjnych i na podstawie ankiet ekspercka za 2007 + + przedsiębiorczych poprzez programy edukacyjne 1.1.3. Dialog sektora nauki ze społeczeństwem + + 1.2. Wsparcie poprzez innowacje słabiej rozwiniętych obszarów Wielkopolski 1.2.1. Wzmocnienie współpracy lokalnych aktorów systemu innowacji dla wykorzystania potencjału subregionów 1.2.2. Wspieranie proinnowacyjnej polityki samorządów lokalnych na wszystkich poziomach 1.3. Tworzenie warunków i instrumentów dla wdraŝania Regionalnej Strategii Innowacji 1.3.1. Monitorowanie i uaktualnienie Regionalnej Strategii Innowacji - + ++ -- - + + 1.3.2. Stworzenie Wielkopolskiej Sieci Innowacyjnej + + 1.3.3. Opracowanie scenariuszy rozwoju regionu - -- ++ Wysoki stopień realizacji + Podjęto niektóre skuteczne działania 0 Trudno jednoznacznie ocenić - Podjęto próby działań, ale jak dotąd brak widocznych efektów - - Brak jakichkolwiek działań Stan taki częściowo tłumaczy się istnieniem w podregionach róŝnych instytucji, które zajmują się w róŝnej skali wspomaganiem przedsiębiorstw w sferze doradczej, organizacyjnej, a takŝe technologicznej zdejmując w pewnym zakresie obowiązki z samorządów. Przesunięcie cięŝaru działań upowszechniających kulturę innowacyjną w regionach na instytucje specjalnie do tego powołane to właściwy i potencjalnie najbardziej efektywny merytorycznie kierunek. JednakŜe naleŝy zauwaŝyć, Ŝe władze lokalne powinny uczestniczyć w tym procesie znacznie aktywniej, przede wszystkim w roli stymulatora relacji przedsiębiorcy-instytucje

17 proinnowacyjne oraz czynnika podnoszącego jakość funkcjonowania kapitału społecznego, a takŝe inicjatora powołania wspomnianego ośrodka informacji. Badania wskazują, Ŝe działaniom na rzecz podnoszenia kultury innowacyjnej środowisk Wielkopolski sprzyja Strategia RIS. JednakŜe, na co wskazują oceny przedstawione zarówno w tekście jak i w tab. 3.3, działania te wymagają w większości przypadków zintensyfikowania. Na podstawie przeprowadzonych badań środowiska samorządów i przedsiębiorców wielkopolskich oraz uzyskanych tą drogą wyników i ocen przedstawia się następujące rekomendacje: 1. Wspieranie procesu rozwoju innowacyjnego województwa powinno mieć charakter wyspowy, a więc powinno być ulokowane w konkretnych przestrzeniach. Im większy jest stopień koncentracji przedsięwzięć innowacyjnych w przedsiębiorstwach tym większa jest ich dynamika, efektywność rozwoju oraz gotowość do angaŝowania się w sieć producentów. Dlatego teŝ postuluje się skoncentrowanie działań na rzecz podnoszenia innowacyjności i nowoczesności gospodarki Wielkopolski na wybranych podmiotach gospodarczych w ściśle określonych miejscach, branŝach. Nacisk powinien być połoŝone na średnie przedsiębiorstwa w branŝach średniowysokiej techniki i usługach wiedzochłonnych. 2. Samorządy oraz współpracujące agendy i instytucje powinny dokonać rozpoznania i analizy przedsiębiorstw o znaczącej dojrzałości innowacyjnej, nowoczesnych i otwartych na współpracę. MoŜe to być przydatne w działaniach na rzecz przyciągania inwestorów do gmin i stać się skutecznym przedmiotem ich promocji. Dojrzałość innowacyjna jest jednym z zasobów determinujących poziom innowacyjności przedsiębiorstwa. Oznacza to jego zdolność do efektywnej alokacji zasobów i do optymalnego kształtowania swojej przewagi konkurencyjnej. 3. NaleŜy skoordynować system informacyjny o efektach działań instytucji wspierających otoczenie biznesu i moŝliwościach usługowych, komercyjnych oraz instytucji sektora naukowo-badawczego. 4. Poprawy wymaga racjonalizacja szkoleń i ich koncentracja w celu podniesienia poziomu ich jakości i zapobieŝenia nadmiernemu rozproszeniu w regionie. W zakresie róŝnego typu szkoleń lepszą formą ich realizacji jest współpraca

18 między gminami. Szkolenia wymagają często odpowiedniego przygotowania, a gminy nie są w stanie samodzielnie sprostać realizacji takich przedsięwzięć. Ten sposób działania będzie sprzyjał wzrostowi efektywności usług szkoleniowych, a takŝe racjonalizacji wydatków. 5. W wybranych miastach powiatowych lub wytypowanych gminach, niezaleŝnie od istniejących juŝ instytucji, powinny powstać centra integrujące informacje i pomoc przydatną dla przedsiębiorców chcących wprowadzać nowe technologie i produkty. Ośrodki takie jako centra transmisji informacji i wiedzy stałyby się z czasem podstawowymi inicjatorami i kreatorami ruchu innowacyjnego na poziomie lokalnym. Mogłoby to zapobiec rozproszeniu dostępnych informacji o innowacjach i moŝliwościach uzyskiwania na nie środków finansowych i róŝnych form wsparcia. 6. Postuluje się zasadnicze i radykalne wzmocnienie działań przede wszystkim ze strony władz regionu oraz instytucji powołanych do wspierania postępu innowacyjnego w docieraniu zarówno do branŝowych grup producenckich jak i indywidualnych przedsiębiorców. Przedsiębiorcy powinni być podmiotem szczególnego zainteresowania i troski tych instytucji. W perspektywie moŝna oczekiwać zmiany negatywnego nastawienia przedsiębiorców do procesów innowacyjnych, w której to oni będą z własnej inicjatywy i potrzeby poszukiwać wsparcia i kontaktów. Wskazane jest sporządzenie dokładnych branŝowych list nowoczesnych i innowacyjnych przedsiębiorstw w powiatach, a takŝe wybranych gminach współpracujących ze sobą (np. aglomeracja poznańska, czy zespół kalisko-ostrowski). 7. PoniewaŜ jedną z większych znanych bolączek Wielkopolskiego Systemu Innowacji jest słabe zaangaŝowanie uczelni wyŝszych, rekomenduje się zachęcanie do tworzenia, a raczej do poprawy skuteczności działania specjalnych oddziałów handlowych słuŝących komercjalizacji nauki lub centrów do spraw kontaktu nauki z praktyką gospodarczą, jak to ma miejsce w niektórych wysoko innowacyjnych krajach Europy. Szczególnie dotyczy to Politechniki Poznańskiej, UAM, Akademii Rolniczej, w których juŝ podjęto takie inicjatywy. Wymaga to fachowego techniczno-marketingowego monitoringu sytuacji na rynku badań naukowych i patentów oraz moŝliwości ich sprzedaŝy. Na wielu uczelniach europejskich zorganizowano tego typu biura kontaktów z przemysłem. Brytyjski przykład MIT Industrial Liason Office jest jednym

19 z najlepiej znanych modeli organizacyjnych powiązań między nauką a przemysłem w dziedzinie innowacji. 8. Władze wojewódzkie powinny uruchomić działania na rzecz pobudzania w społeczeństwie wielkopolskim kreatywności i dumy społecznej pochodzącej z poczucia tworzenia i udziału w rozwoju nowoczesnej gospodarki regionu. Takie działania promocyjne wymagają skoordynowanych na szczeblu regionu przedsięwzięć z udziałem socjologów społecznych, specjalistów od marketingu terytorialnego i społecznego i public relations. Winni oni wykształcić przynajmniej u części mieszkańców Wielkopolski poczucie zrozumienia i znaczenia nowoczesnego i innowacyjnego rozwoju. Efekty takich działań będą miały charakter długofalowy. Jednak stopniowo mogłyby wytworzyć w społecznościach lokalnych korzystny klimat dla nowoczesnych przedsięwzięć, jako elementu niezbędnego we współzawodnictwie i konkurencji w przestrzeni gospodarczej. Inicjatywy takie wymagałyby umiejętnie skonstruowanego planu działań docierających do róŝnych środowisk, który w zasadniczym wymiarze realizowany byłby przez jedną organizację specjalnie do tego celu powołaną. Organizacja ta w oparciu o krótko- i długofalowe cele strategicznego rozwoju województwa, powinna budować poŝądany i atrakcyjny, np. dla inwestorów, wizerunek Wielkopolski nowoczesnej i innowacyjnej.