W ARTOŚĆ PSZCZELARSKA I WYMOGI ZAPYLANIA ARONIl CZARNEJ (ARONIA MELANOCARPA ELL.),

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXVIII 1994 W ARTOŚĆ PSZCZELARSKA I WYMOGI ZAPYLANIA ARONIl CZARNEJ (ARONIA MELANOCARPA ELL.), B o l e s ł a w J a b ł o ri s k i, Z b i g n i e w Koł t o w s k i, Andrzej Pidek Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy Streszczenie Badano niektóre zjawiska biologii kwitnienia, nektarowania, oblotu przez owady zapylające oraz zawiązywania owoców i plonowania aronii czarnej. Stosowano znane sposoby szczegółowych systematycznych obserwacji i pomiarów. Nektar pobierano pipetami. Stwierdzono, że jeden kwiat aronii czarnej wydziela w ciągu swego życia około l mg cukrów. w nektarze, a l krzew będący w pc1ni owocowania może dostarczyć do 20 g cukrów. Pszczoły miodne i dzikie poszczoły samotnice chętnie odwiedzają kwiatyaronii, zbierając z nich nektar i pyłek, trzmiele mniej chętnie. Zagęszczenie owadów pszczołowatych na kwiatach w szczytowych godzinach oblotu, podczas pełni kwitnienia aronii, sięgalo ponad 4 tys. na l ha, co odpowiada liczbie zbieraczek, jaką mogą zapewnić wiosną 1(2) rodziny pszczele. Aronia okazała się rośliną w wysokim stopniu samoplodną i zdolną do samoczynnego samozapylenia się. Bez dostępu owadów zapylających (pod izolatorami) zawiązywała ona podobną liczbę owoców z wytworzonych kwiatów (70-80%) jak w warunkach swobodnego zapylania, kiedy każdy kwiat był 6-9 razy odwiedzany przez pszczołę. Owoce powstałe z samozapylenia, choć zawierają nieco mniej nasion, wielkością nie różnią się od owoców powstałych z kwiatów zapylanych przez owady. O wysokości plonu owoców decyduje glównie liczba wytwarzanych kwiatów na krzewie oraz dostatek wilgoci w glebie latem. Slowa kluczowe: aronia czarna, kwitnienie, nektarowanie. zapylanie, plonowanie. WSTĘP Aronia czarna, krzew jagodowy z rodziny różowatych, pochodzący ze wschodnich terenów Ameryki Północnej, do uprawy został wzięty stosunkowo niedawno. Jak podaje V a s i I e n k O i P r o c e n k O (1967), na możliwość wykorzystania aronii jako rośliny sadowniczej pierwszy zwrócił uwagę Miczurin w Rosji na początku XX wieku, podkreślając jej dużą odporność na surowe warunki klimatyczne. Pierwsze doświadczenia nad uprawą I Badania w roku 1992 byly finansowane przez Fundusz na rzecz Nauki Polskiej w ramach programu PONT. 25

aronii przeprowadził w latach trzydziestych Lisavienko w Ałtajskiej Stacji Doświadczalnej, a następnie Zul':kov z Piotrogrodzkiego Instytutu Rolniczego. W roku 1984 areał uprawy aronil tylko na Ukrainie wynosił już ponad 5,8 tys. ha (M u s i c i inni 1986). Od około 20 lat aronie jako krzew jagodowy zaczęto uprawiać również na Słowacji, a następnie w byłej NRD (K I e p a r a s k i i D o m i n O 1990). W Polsce zainteresowano się tą rośliną w drugiej połowie łat siedemdziesiątych. W latach osiemdziesiątych założono już plantacje na łącznej powierzchni kilkudziesięciu hektarów. Również działkowicze sadza krzewy aronii w swych ogrodach (m.in. Kleparski 1982, Hoser 1983, Domino 1987, W i I c z e k 1989). Powodem wzrostu zainteresowania aronią są Jej owoce zawierające wyjątkowo dużo ważnych dla organizmu ludzkiego składników, przede wszystkim witamin, choć same nie nadają się do bezpośredniego spożycia, a tylko na przetwory i jako surowiec dla przemysłu spożywczego oraz farmaceutycznego. Poza tym jest to roślina o małych wymaganiach i łatwa do uprawy. W połowie lat osiemdziesiątych do Oddziału Pszczelnictwa ISK w Puławach zaczęły napływać od pszczelarzy pytania dotyczące wartości pszczelarskiej aronii, a od plantatorów pytania co do jej wymogów zapylania. Literatura (m. in. M u s i c i inni 1986) podaje ogólnie, że aronia jest wspaniałą rośliną miododajna, chętnie odwiedzaną przez pszczoły, które zwiększają plony owoców. D o m i n o (1987) pisze, że w warunkach nie sprzyjających oblotowi kwiatów przez owady roślina ta zawiązuje z każdych 100 kwiatów 40-60 owoców, a po krzyżowym zapyleniu przez owady 80-90. Zdaniem R y z k o - v a (1973) i K o n c e v o j a (\975) aronia jest zdolna do samoczynnego samozapyłania się i bez udziału pszczół zawiązuje dostatecznie dużo owoców do dobrego plonowania. Pragnąc wyjaśnić, jak to jest naprawdę w naszych warunkach klimatycznych, postanowiliśmy przeprowadzić odpowiednie badania. METODYKA Badania wykonano w latach 1992-1993. Krzewy aronii, pochodzące z Zakładu Krzewów Jagodowych ISK w Skierniewicach, wysadzono w roku 1988 w Pszczelniczym Zakładzie Doświadczalnym ISK w Puławach na lekkiej glebie bielicowej klasy IV, w rozstawie 2,5 x 2 m. W czasie prowadzenia badań mierzyły one 150-170 cm wysokości i były w fazie pełnego owocowania. Pielęgnacja aronii ograniczała się do wycinania niektórych zbędnych pędów oraz częstego koszenia murawy. Pod samymi krzewami chwasty usuwano motyką. Nawożenie mineralne stosowano wczesną wiosną, dając pod krzew około 200 g wieloskładnikowego nawozu typu "Fruktus". Do ścisłych badań wzięto 8 krzewów. 26

W celu określenia obfitości kwitnienia, na czterech krzewach w roku 1992, a na części pędów wszystkich 8 krzewów w roku 1993, liczono (w fazie białych pąków) wszystkie kwiatostany oraz kwiaty w losowo wziętych z każdego krzewu 30 kwiatostanach. Iloczyn liczby kwiatostanów na krzewie i średniej liczby kwiatów w kwiatostanie dawał liczbę kwiatów na krzewie w roku 1992. W roku 1993 do oceny liczby kwiatów na poszczególnych całych krzewach, wykorzystano także dane o stopniu wiązania owoców, średniej masie jednego owocu oraz o plonie owoców. W celu ustalenia tzw. dziennej i sezonowej dynamiki rozkwitania kwiatów aronii wyznaczano na 4 krzewach po jednym pędzie i liczono na nim przez cały okres kwitnienia, co godzinę, wszystkie nowo rozkwitłe kwiaty, zaznaczając je przez usunięcie płatków (wcześniej stwierdzono, że usuwanie płatków nie ma wpływu na odwiedzanie kwiatów przez owady, ani też na wiązanie owoców). Dla uzyskania dziennej i sezonowej dynamiki oblotu aronii przez owady zapylające, liczono na krzewach doświadczalnych przez cały okres kwitnienia, co godzinę, wszystkie pracujące pszczoły miodne (odróżniając przy tym zbieraczki z obnóżami pyłkowymi) oraz (bez rozróżniania gatunków) dzikie pszczoły samotnice, trzmiele i muchy. Poza tym starano się określić szybkość pracy tych owadów na kwiatach atonii, tj. liczbę odwiedzanych kwiatów w jednostce czasu, aby można było ustalić średnią liczbę odwiedzeń jednego kwiatu. W celu określenia wpływu owadów zapylających na stopień wiązania i wykształcania owoców aronii oraz na wysokość ich plonów, w pierwszym roku badań (1992) pozostawiono 4 krzewy doświadczalne jako swobodnie dostępne, a 4 okryto dużymi izolatorami z siatki plastykowej o świetle oczek 2 x 2 mm. Ponieważ w czasie kwitnienia aronii okazało się, że wychodzące z ziemi muchy mogą powodować pod izolatorami niepożądane zapylenie kwiatów, w następnym roku (1993) zalożono małe izolatory (nie mające kontaktu z ziemią) na 2-3 pędy każdego krzewu doświadczalnego (ryc. I). Oczywiście na pędach tych ustalono Iiczbe kwiatów. Obfitość nektarowania kwiatów aronii badano codziennie przez cały okres kwitnienia, stosując znaną metodę pipetową (J a b łań s k i i S z k I a n o w s k a 1979). Aby można bylo prześledzić wpływ pogody na kwitnienie, nektarowanie i oblot aronii przez owady zapylające, ustawiono w pobliżu krzewów termohigrograf i deszczomierz. Tam gdzie zachodziła potrzeba udowodnienia ewentualnej istotności różnic, wyniki opracowano statystycznie, stosując anal ize wariancji lub test zmiennych połączonych. Wnioskowano przy poziomie wiajł'godności a=0,05. j 27

Ryc. 1. Kwitnące krzewy aranii (na pędach widoczne izolatory) Flowering bushes of Aronia melanocarpa Ell. (we can sce caged spouts) WYNIKI Przehiel: niektórych zjawisk kwitnienia. nektaruwania i zapylania ar()nii. Dzienna dynamika rozkwitania, pylenia i oblotu przez owady zapylające. Stwierdzono, że kwiaty aronii rozkwitają w ciągu całego dnia, przy czym naj intensywniej w pierwszej jego połowie (ryc.2 - słupki białe). W 2-3 godziny po rozchyleniu płatków korony rozpoczyna się pękanie komór pyłkowych kolejnych pręcików i wysypywanie się pyłku, czyli pylenie. Zanim wszystkie 17-19(20) znajdujących się w kwiecie pręcików wypyli trwa to przy upalnej pogodzie około l dnia, przy średnio ciepłej - około 2 dni, a przy pogodzie chłodnej przeciąga się do 3 dni. Po wypyleniu wszystkich pylników szybko następuje opadanie płatków. Proces pylenia odbywa się również tylko podczas dnia. Rozpoczyna się on około godz. 6, a kończy około 17, naj intensywniej zachodzi zaś w południe (ryc.2 - słupki kreskowane). Sekrecja nektaru w kwiecie rozpoczyna się mniej więcej w momencie rozchylania się płatków korony i trwa w zasadzie do czasu zakończenia się procesu pylenia lub nieco dłużej. Nie pobierany na bieżąco przez owady nektar (co ma miejsce raczej tylko pod izolatorami) nagromadza się w kwiecie i utrzymuje przez pewien czas jeszcze po opadnięciu płatków, ulegając stopniowo resorpcji. Małe ilości nektaru udawało się jeszcze pobierać z kwiatów, których zalążnie były już sporymi zawiązkami owoców. Z czterech ważnych grup owadów zapylających, na kwiatach aronii występowały w zasadzie tylko trzy, tj. pszczoły miodne, dzikie pszczoły samotnice i muchówki, natomiast trzmieli prawie nie było. Wszystkie trzy 28

20 20 15 15 10. 10 5 6 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Godziny - Hours C.E.T. --3 "+"6 Ryc. 2. Dzienna dynamika rozkwitania i pylenia aronii oraz oblotu jej przez owady zapylające (na podstawie średnich z obserwacji wykonanych w latach 1992-1993): Daily dynames of blooming, bursting of anthers and foraging by pollinating insects of Aronia melanocarpa ElL (on the basis of average data from observations in years 1992-1993): 1 - liczba kwiatów rozkwitających w jednogodzinnych odcinkach czasu na pędach doświadczalnych, wyrażona w % w stosunku do ogólnej liczby kwiatów rozkwitających w ciagu dnia - the number of blooming Ilowers in one-hour intervals on analysed sprouts, in relation to the number of flowers.bloorning during whole day. 2 - liczba rozpoczynających pylenie pylników w kwiatach doświadczalnych, przedstawiona podobnie jak liczba rozkwitających kwiatów - the number of bursting anthers in analysed flowers, showed as like as the number of blooming Ilowers 3 - liczba pszczół miodnych obserwowana na krzewach doświadczalnych w kolejnych godzinach dnia, wyrażona w % w stosunku do liczby pszczół obserwowanych w ciągu całego dnia - the number of honey bees observed on analysed bushes in the following hours of the day, in relation to the number of honey bees observed during whole day 4 - liczba pszczół miodnych z obnóżami pyłkowymi - the number of honey bees with pollen loads 5 - liczba pszczół samotnic - the number of solitary bees 6 - liczba much, przedstawiona podobnie jak liczba pszczół miodnych ogółem - the number of Ilics, showed as like as the number of honey bees in general grupy owadów odwiedzały kwiaty aronii w ciągu całego dnia, przy czym pszczoły miodne bardziej równomiernie od rana do wieczora, pszczoły samotnice z największym nasileniem w godzinach przedpołudniowych i południowych, zaś muchówki - po południu (ryc.2 - linie krzywe). Sezonowa dynamika rozkwitania, nektarowania i oblotu aronii przez owady zapylające. Badane zjawiska przedstawiono na tle przebiegu ważniejszych czynników pogody, tj. temperatury minimalnej i maksymalnej 29

(;.) o Tab.ela Sezonowa dynamika rozkwitania, nektarowania i oblotu aronii czarnej przez owady zapylające na tle niektórych czynników pogody Seasonal dynamics of blooming, nectar secretion and insects foraging of Aronia melanocarpa Ell. in relation to some weather factors Kolejne Czynniki pogody Liczba kwiatów Ilość cukrów Wydajność Liczba roboczogodzin owadów zapylających na l krzewie dni okresu Meteorological data rozkwitających na z 10 kwiatów cukrów w Number of bee-hours of pollinating insects per 1 bush kwitnienia krzewie w mg g z 1 ha" Temperatura "C Following' Opady Number of now flowering Amount of Sugars Temperaturę "C flowers on 1 bush Pszczół Trzmieli Pszczół days of Rain- sugars from efficiency Much miodnych Bumble samotnic blooming falls 10 flowers in g from Flies Honey bees bees Solitary bees period min. max. mm Liczba - Number 9ć in mg 1 ha" Rok 1992 - Year 1992 14 V 4 15-17 0,3 2,00 3 - - - - 15 V 8 18-165 3,0 4,50 74 0,0 0,0 0,0 0,0 16 V 6 19-623 11,3 4,90 305 1,0 0,0 0,6 2,5 17 V 8 17-832 15,1 5,57 463 1,4 0,3 0,4 1,4 18 V 7 14 0,8 259 4,7 2,33 60 0,8 0,0 0,4 0,0 19 V 10 22 1,0 827 15,0 7,04 582 12,3 0,0 7,0 5,3 20 V 12 24-1075 19,5 11,55 1241 13,5 0,0 6,6 4,3 21 V 12 26-1019 18,5 11,26 1174 9,0 0,3 6,8 5,9 22 V 14 27-496 9,0 11,13 552 11,1 0,3 8,6 3,1 23 V 12 18-171 3,1 5,33 91 3,1 0,0 2,7 2,7

24 V 8 19-28 0,5 5,00 14 0,0 0,0 0,0 0,0 Sum' - - 1,8 5510 100,0-4532 52,2 0,9 33,1 25,2 Average - - - - - 8,24 - - - - - Rok 1993 - Year 1993 7V 11 23 0,0 151 0,7 5,00 76 - - - - 8V 8 21-540 2,5 9,00 486 0,0 0,0 0,0 0,0 9V 8 21-2051 9,5 9,27 1901 3,4 0,0 3,2 1,4 10 V 8 22-3411 15,8 10,58 3609 18,3 0,0 19,4 3,5 11 V 9 23-4577 21,2 12,61 5772 25,0 0,0 24,0 3,3 12 V 12 23-4685 21,7 13,14 6156 21,4 0,1 19,6 6,6 13 V 10 23-3498 16,2 13,25 4635 26,9 0,1 17,4 5,9 14 V 9 22-1986 9,2 12,55 2492 11,4 0,1 17,0 3,3 15 V 10 22-389 1,8 9,77 380 4,1 0,0 3,3 2,6 16 V 11 20-259 1,2 10,21 264 1,1 0,0 1,9 2,5 17 V 9 18-43 0,2 10,00 43 0,0 0,0 0,0 0,0 Sum - - 0,0 21590 100,0-25814 111,6 0,3 105,8 29,1 Average - - - - - 11,96 - - - - - * W obliczeniach przyjęto 1000 krzewów na 1 ha - For calculation was taken 1000 bushes per 1 ha VJ

oraz opadów deszczu (tab. l). Jak widać, podczas chłodniejszej wiosny w 1992 r. aronia kwitła w dniach 14-24 maja, a podczas wiosny cieplejszej w 1993 r. o tydzień wcześniej, w dniach 7-17 maja. Różnice w układzie temperatury w czasie kwitnienia aronii między latami oraz różnice w występowaniu opadów, nie wpływały na długość okresu kwitnienia, który w obu latach trwał 10 dni. Natomiast dynamika rozkwitania kwiatów wykazała zależność od pogody. W pierwszym roku badań spadek temperatury w dniu 18 maja wyraźnie przyhamował rozkwitanie kwiatów, podczas gdy w drugim roku, przy wyrównanej temperaturze i braku opadów, proces rozkwitania wykazywał dużą regularność, z jednym szczytem w okresie pełni kwitnienia. Ogólna liczba wytworzonych kwiatów na krzewie wynosiła średnio w pierwszym roku 5.510, w drugim zaś 21.590.. Średnia ilość cukrów wydzielana przez 10 kwiatów aronii wynosiła w pierwszym roku 8,24 mg, a w drugim 11,96 mg. Obfitsze nektarowanie było przy wyższej temperaturze, co widać nie tylko między latami, ale także między dniami w okresie kwitnienia w roku 1992. Ilość cukrów dostarczana w nektarze z jednostki powierzchni w kolejnych dniach okresu kwitnienia zależy oczywiście od liczby rozkwitających kwiatów i obfitości ich nektarowania. Za cały okres kwitnienia wydajność cukrów w przeliczeniu na 1 ha (przyjmuj c 1000 krzewów na I ha) wynosiła w 1992r. 4,53 kg, a w roku 1993 aż 25,81 kg. W szczytowym okresie kwitnienia aronii dzienne ilości dostarczanych owadom cukrów w nektarze osiągały w pierwszym roku tylko 1,2 kg, a w roku drugim przekraczały 5(6) kg/ha. Wykonywane przez cały okres kwitnienia, co godzinę, obserwacje owadów zapylających pozwalają na ustalenie liczby tzw. roboczogodzin poszczególnych grup owadów na krzewie i na jednostce powierzchni. Tak więc w pierwszym roku badań przeciętnie na jeden krzew aronii przypadało w okresie kwitnienia 52,2 roboczogodziny pszczoły miodnej, 0,9 rbg trzmieli, 33, I rbg pszczół samotnic i 25,2 rbg muchówek, zaś w drugim odpowiednio: 111,6; 0,3; 105,8 i 29,1 (tab. 1). Rozkład tych roboczogodzin w okresie kwitnienia jest proporcjonalny do liczby rozkwitających kwiatów, a ściślej do ilości dostarczanego pożytku nektarowego i pyłkowego w kolejnych dniach. Skład gatunkowy owadów zapylajacych aronie i intensywność odwiedzania przez nie kwiatów. Osobniki (zbieraczki) pszczoły miodnej stanowiły w obu latach po około 46% ogółu owadów zapylających na kwiatach aronii, trzmiele poniżej 1 %, pszczoły samotnice 30-43%, a muchówki 12-23% (tab.2). Zastanawiająco mało było trzmieli, a wyjątkowo dużo pszczół samotnic. Decydował o tym prawdopodobnie fakt, że badane krzewy aronii rosły właściwie w parku, gdzie pszczoły samotnice mają zwykle stosunkowo dobre warunki do gnieżdżenia. Na lormalnej plantacji w polu glównymi zapylaczami aronii są niewątpliwie pszczoły miodne. Intensywność oblotu kwiatów aronii przez owady zapylające, mierzona 32

T II b e I Il 2 Sklad gatunkowy i intensywność pracy owadów zapylających kwiaty aronii czarnej Composition and visiting intcnsity of insects pollinaring of Arollia melanocarpa Ell. Ilewers Grupa owadów Group of insects Cecha badana Rok lnvcstigatcd Icaturc Ycar Pszczcly miodne Honey bees Trzmiele Bumble becs Pszczoly samotnice Solitary bees Muchy Fłies Procentowy udział owadów zapylających 1992 46,9 0,8 29,7 22,6 Proportion of pollinating insccts 1993 45,2 0,2 42,8 11,8 Liczba roboczogodzin na 1000 kwiatów 1992 9,47 0,16 6,01 4,57 Number of bce-hours per 1000 flowcrs 1993 5,17 0,02 4,90 1,34 Liczba odwiedzeń jednego kwiatu 1992 5,57 0,06 3,53 - Number of rcccivcd visit by one flower 1993 3,04 0,01 2,88 - Szczytowe zagęszczenie owadów na 1 ha. 1992 1.180 14 940 430 The grentest density of insccts per 1 ha. 1993 2.283 6 2.193 497 * W obliczeniach przyjęto 1000 krzewów na I ha - For calculation was taken 1000 bushcs per I ha liczbą roboczogodzin owadów na 1000 kwiatów, większa była w roku 1992, kiedy warunki pogody były mniej sprzyjające niż w roku 1993, a poszczególny kwiat dostarcza! mniej pożytku. Można się domyślać, że decydowała o tym chłodniejsza i bardziej wilgotna pogoda, która przedłużała życie kwiatów, a więc i szansę na większą liczbę odwiedzeń przez owady. Oczywiście efektywność pracy pszczół jako zbieraczek nektaru i pyłku była wtedy mniejsza. Po ustaleniu, że pszczoła miodna odwiedza przeciętnie w ciągu l minuty 9,76 kwiatów, a pszczoła samotnica 9,83 i przy znajomości liczby kwiatów na krzewach doświadczalnych oraz liczby roboczogodzin owadów pszczołowatych, można było określić liczbę odwiedzeń jednego kwiatu przez te owady. Biorąc razem pszczoły miodne, trzmiele i pszczoły samotnice, liczba ta w pierwszym roku wynosiła około 9, a w drugim 6. Zageszcenie owadów zapylających na jednostce powierzchni kwitnącej uprawy, obserwowane w godzinach intensywnego oblotu kwiatów, podczas pogodnych dni okresu pełni kwitnienia rośliny, nazywamy zagęszczeniem szczytowym. Informuje ono o tym, jakiej liczbie zbieraczek I ha kwitnącej uprawy zapewnia zatrudnienie i pozwala określić liczbę rodzin pszczelich, niezbędną do dobrego jej zapylenia. W naszych badaniach zagęszczenie to w pierwszym roku wynosiło 1.180 zbieraczek pszczół miodnych na l ha, a w roku drugim 2.193. W normalnych warunkach polowych pszczół miodnych na 33

identycznej plantacji bywa niewątpliwie więcej, ponieważ nie ma tam zwykle tak dużo pszczół samotnic. Prawdopodobnie w pierwszym roku byłoby ich około 2.000, a w drugim ponad 4.000. Jeżeli przyjąć, że średnio silna rodzina pszczela może wiosna wysyłać na kwiaty jednocześnie około 3 tys. zbieraczek, odpowiada to mniej więcej jednej ewentualnie dwu rodzinom. Zawiązywanie owoc()w i plonowanie aronii. Liczba owoców w stosunku do liczby kwiatów w roku 1992 wynosiła dla krzewów swobodnie dostępnych dla owadów zapylających 72,3 %, a dla krzewów izolowanych - 67,3% (tab.3). Różnica na korzyść owadów była mała, stanowiła około 7 %, lecz statystycznie udokumentowana. W drugim roku, przy pogodzie w okresie kwitnienia bardziej ciepłej i słonecznej, powstało z każdych 100 kwiatow aronii, zarówno w warunkach swobodnego zapylenia jak i pod izolatorami, po około 77 owoców. Tabela 3 Zawiązywanie owoców i plonowanie aronii w warunkach swobodnego dostępu owadów zapylających i pod izolatorami Fruit setting and yiclding of Arania melanocarpa Ell. from Irce pollinated and cagcd bushcs Cecha badana Rok Investigated feature Year Kombinacja doświadczenia Combination of expcrimcnt Stosunek Proportion Swobodne Izolowanie ~xloo zapylanie krzewów B Frcc pollination Isolatcd bushes A B Liczba owoców ze 100 kwiatów 1992 72,28 b 67,27 a 107,4 Number of fruits from 100 Ilewers 1993 77,56 a 77,10 a 101,0 Liczba nasion w owocu 1992 3,04 b 2,86 a 106,3 Number of seeds in one fruit 1993 3,36 b 3,15 a 106,7 Masa 100 owoców w g 1992 53,50 a 53,70 a 99,6 Mass of 100 fruits in g 1993 71,30 a 69,29 a 102,9 Plon owoców ze 100 kwiatów w g 1992 38,67 b 36,12 a 105,1 Fruit's yicld from 100 flowers in g 1993 55,30 a 53,42 a 103,5 Plon owoców z l krzewu w kg 1992 2,13 a 1,99 a 107,0 Fruit's yield from l bush in kg 1993 11,94 a 11,53 a 103,6 Owoce zawierały średnio po około 3 nasiona, przy czym te ze swobodnego zapylenia, w porównaniu z owocami spod izolatorów, o około 6% więcej. Natomiast w średniej masie owoców różnic między kombinacjami nie 34

było. Przeciętna masa 100 owoców w roku 1992, który charakteryzował się bardziej suchym latem, wynosiła ponad 50 g, a w roku 1993, kiedy lato nie było tak suche - około 70 g. Plon owoców ze 100 kwiatów swobodnie dostępnych dla owadów, w porównaniu z plonem owoców ze 100 kwiatów pod izolatorami, wykazał tylko minimalną tendencję zwyżkową. Mała (4-7 %) różnica w plonie owoców z 1 krzewu na korzyść swobodnego zapylenia okazała się nieistotna. Wszystkie dane zestawione w tabeli 3 wykazują, że aronia czarna jest roślina w wysokim stopniu samopłodną i zdolną do samoczynnego samozapylenia się. Owady zapylające w minimalnym tylko stopniu zwiększają plony owoców. Ogromne różnice w plonowaniu aronii między latami (w pierwszym roku zebrano średnio około 2 kg owoców z jednego krzewu, w drugim ponad 11 kg) wynikają przede wszystkim z różnic w obfitości jej kwitnienia i częściowo także z różnic w stopniu wiązania owoców i w średniej masie owocu. Rok 1993, charakteryzujący się suchą, ciepłą wiosną i średnio wilgotnym ciepłym latem, sprzyjał dobremu plonowaniu aronii, zaś rok 1992, o odwrotnym układzie warunków pogody w okresie kwitnienia i dojrzewania aronii, wyraźnie temu nie sprzyjał. DYSKUSJA Zgodnie z tym co podaje ogólnie literatura (m.in. M u s i c i współautorzy 1986, D o m i n o 1987), aronia była chętnie oblatywana przez pszczoły miodne. Dobre odwiedzanie jej kwiatów u nas przez różne gatunki pszczół samotnic, a niezwykle słabe przez trzmiele, jest nowym stwierdzeniem. Z powodu braku w literaturze danych liczbowych, dotyczących obfitości nektarowania kwiatów aronii (przynajmniej danych takich nie spotkano), trudno jest dokonać konfrontacji uzyskanych wyników. Można jedynie stwierdzić, że chociaż poszczególne kwiaty tego krzewu wydzielają o połowę mniej cukrów w nektarze niż kwiaty jabłoni (J a b ł o ń s k i, S z k l a n o w s k a 1979), to dzięki większej ich liczbie wydajność cukrów z jednostki powierzchni może być podobna jak dla sadów jabłoniowych lub nawet wyższa. Rezultaty naszych badań, dotyczące wyników zapylania aronii, w pełni potwierdzają dane R y z k o v a (1973) i K o n c e v o j a (1975), że roślina ta jest zdolna do dobrego zawiązywania owoców bez udziału owadów zapylających. Nawet przy gorszej pogodzie w okresie kwitnienia kwiaty izolowane od dostępu owadów zawiązywały owoce niewiele gorzej niż kwiaty swobodnie dostępne, a więc zapylane krzyżowo. Świadczy to istotnieu wysokim stopniu samopłodności i zdolności do samoczynnego samozapylania się tej rośliny. Dzięki zróżnicowanym warunkom pogody w latach prowadzenia badań uuało się potwierdzić również to, o czym pisze m.in. K l e p a r s k i i D o - m i n o (1982), że dostatek wilgoci w glebie w okresie wzrostu i dojrzewania 35

owoców aronii jest niezmiernie ważny, decyduje bowiem o dobrym wykształceniu i soczystości jagód, a w rezultacie też o wysokości ich plonu. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Jeden kwiat aronii czarnej wydziela średnio około l mg cukrów, o koncentracji ich w nektarze 20-60%. Będący w pełni owocowania krzew, wytwarzający około 20 tys. kwiatów, może dostarczyć w sumie do 20 g cukrów w nektarze, a plantacja licząca tysiąc krzewow na l ha - do 20 kg cukrów, W okresie pełni kwitnienia dzienne porcje dostarczanych cukrów mogą przekraczać 5 kg/ha. Kwiaty aronii czarnej są chętnie odwiedzane przez pszczoły miodne i dzikie pszczoły samotnice, zbierające z nich nektar i pyłek, a mniej chętnie przez trzmiele. W okresie pełni kwitnienia na jednym krzewie, przy sprzyjającej pogodzie, w godzinach południowych pracować może jednocześnie 2-4 pszczół, co przy l tys. krzewów na l ha czyni 2-4 tys. osobników. Odpowiada to liczbie zbieraczek wysyłanej wiosna na kwiaty przez l (2) rodziny pszczele i taka obsadę można uznać za wystarczającą do zebrania pożytku nektarowego i pyłkowego oraz dostatecznego zapylenia kwiatów. Pora kwitnienia aronii czarnej, przypadająca pod koniec kwitnienia jabłoni, jest z pszczelarskiego punktu widzenia bardzo korzystna, ponieważ dzięki temu może być łagodzony zaznaczający się u nas w tym czasie majowy niedobór pożytków. Aronia czarna jest rośliną w wysokim stopniu samopłodną i zdolna do samoczynnego samozapylenia się. Bez dostępu owadów zapylających zawiązuje ona prawie tak samo dużo owoców z wytworzonych kwiatów, tj. 70-80%, jak w warunkach swobodnego zapylania, kiedy poszczególny kwiat bywa 6-9 razy odwiedzany przez owady. Owoc powstały z samozapylenia ma o kilka procent mniej nasion, niż owoc 'uzyskany z zapylenia przez owady, lecz wielkością praktycznie się nie różni. Plonowanie aronii czarnej zależy przede wszystkim od obfitości kwitnienia krzewów, decydującej o liczbie owoców oraz od warunków pogody w lecie, a właściwie od dostatku wilgoci w glebie, decydującej o dobrym wyrośnięciu i soczystości owoców. LITERATURA D o m i n o Z. J. (1987) - Aronia - jarzębina czarna. Działkowiec, 9(445):13-22. H o s e r P. (1983) - Aronia. Działkowiec, 11(389):4-9. J a b ł o ń s k i B., S z k I a n o w s k a K. (1970) - Propozycje zmiany metody badań nektarowania roślin. Pszczetn.Zesz. Nauk., 23: 105-114. K I e p a r s kij. (1982) - Aronia - czarna jarzębina. Hasło Ogrodnicze, 39(6):9. K I e p a r s kil, D o m i n o Z. (1990) - Aronia. PWRiL, Warszawa, s. 1-100. 36

K o n c e v oj M. G. (1975) - Biologićcskijc osobicnnosti rosta i plodonoścnija rjabiny ćcmoplodnoj (aronii ćcrnoplodnoj) v uslovijach Prcdurala. Trudy PSChJ, 106: 122-128. Musie N.J., Andrienko M.W., Aleksenko J.J.,(1986)-Aronia(rjabina) ćernoplodnaja. Kijev. Viśća Skola, s. 1-80. R Y z k o v A. P. (J 973) - Biolcgćeskijc osobiennosti rjabiny ćcrnoplodnoj v usloviach Lesosticpi Omsko] oblasti. Nauć. ćticniu pamiati akad. M. A. Lisavienko, 4:39-45. V a s i 1e n kog. W., P r o e e n k o W. J. (1967) - Ćernoplodnaja rjabina. Kolos, Moskva, s. 1-95. W i 1e z c k J. (1984) - Aronia czarnoowocowa - roślina przyszłości. Owoce Warzywa Kwiaty, 23(1):11. BEEKEEPING VALUE AND POLLlNATION REQUIREMENTS OF ARONlA MELANOCARPA ELL. B. J a b ł o 11 s k i, Z. Koł.t o w s k i, A. P i d e k Summary Research were earry out in Puławy in years 1992-1993. The Arollia melanocarpa Ell. bushes were plantcd in 1988 on light podsolie soil 4lh bonitations degree with density 2 m x 2.5 m. Thc grass undcr the bushcs was cuuing oflcn. Multiply Iertilizcr abuut 200 g per l bush was applied carly spring. Supcrlluous branehcs wcrc cuuing. Very particular, systemarie observations of some aspecls of /lowering biology, nectar secrction, pollen eruption and visiting flowers by pollinating insects were conducting during investigations. Fruit setting by isolated and unisolated Ilewers were defined. Abundanceof neetar seerelion was investigated by known pipeues mcthod. II was found, lhal one /lower of Aronia melanocarpa Ell. sccretcs about l mg of sugars with concentration of them in nectar 20-60%. One bush of this species, in fuli productivity period, can form about 20 thous. flowcrs, and supply about 20 g of sugars in nectar. The plantation with l thous. bush es can yicld 20 kg of sugars from 1 ha. This amounts to 25 kg/ha in calculation on raw materia l eontaining 80% of sugars. Daily portion of supplied sugars can reach 5(6) kg/ha during fuli blooming period. Flowcrs of Arollia melanocarpa Ell. arc willingly visiting by honcy bees and solitary bces, which colleci from them nectar and póllen throughout wholc day. Bumblc bccs visit Ilowcrs of this spccies rathcr soldom. 2-4 bccs can work simultaneously on one bush under good weather condition during fuli bloorning period. For l thous. of bushcs per l ha this amounts to 2-4 thous. of insects. This number of gathering bccs can send in May one (two) middle strength cclonics of honey becs, Therefore two eolonies of bccs are sufficicnt for good pollination of 1 ha of Aronia melanocarpa Ell. plantation. For collcction only nectar and pollen /low from this spccies suffice naturally much less honey bees. The Arollia melanocarpa Ell. is on high level autogamie plant and capable for automatic1y selffertilization. She scts cqual quantity of fruits from formed Ilewers (70-80%) in eondition without pellinaring insccts (in cugcs) and Irce pollination, whcn cach flower was visiting 6-9 times by Apoidea. Autogamie fruits eontain just a little less seeds than fruits Iormed from foraged by pollinating insects flowers, but the size of both is the same. Yield of Aron;a melanocarpa Ell. fruits dcpends mainlyon blooming abundance of bushcs and on wcathcr condition in thc summer. i.e. on abundanec of humidity in soil, which decide about good developrncnt of fruits and their juieiness. Keywords: Aronia melanocarpa Ell., blooming, neetar secretion, pollination, yie1ding. 37