Związek między funkcjami wykonawczymi a sprawnością fizyczną oraz funkcjonalną u osób po 60 roku życia

PRACE ORYGINALNE Anna RAJTAR-ZEMBATY 1 Andrzej SAŁAKOWSKI 2 Jakub RAJTAR-ZEMBATY 3 Związek między funkcjami wykonawczymi a sprawnością fizyczną oraz funkcjonalną u osób po 60 roku życia The relationship between executive functions, physical and functional capability in people over 60 years old 1 Katedra Psychiatrii UJCM Kierownik: prof. dr hab. Krzysztof Gierowski 2 Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii UJCM Kierownik: prof. dr hab. Tomasz Grodzicki 3 Wydział Rehabilitacji Ruchowej AWF w Krakowie Kierownik: prof. dr hab. Anna Marchewka Dodatkowe słowa kluczowe: TMT funkcje wykonawcze starzenie Additional key words: TMT executive function aging Adres do korespondencji: Anna Rajtar-Zembaty ul. Ruczaj 43/4, 30-409 Kraków tel: 509040395 e-mail: anna.maria.rajtar@gmail.com Wstęp i cel pracy: Współcześnie uważa się, że osłabienie funkcji poznawczych może przyczyniać się do powstawania zaburzeń chodu i zwiększać ryzyko upadków. Obecnie szczególnie podkreśla się znaczenie funkcji wykonawczych dla utrzymania prawidłowej kontroli chodu. Celem badania była ocena zależności między poziomem funkcji wykonawczych, sprawności funkcjonalnej oraz fizycznej w grupie osób po 60 roku życia. Materiał i metody: Badaniem objęto 300 osób (199 kobiet i 101 mężczyzn) w wieku 60-88 lat. W celu przesiewowej oceny funkcji poznawczych zastosowano Krótką Skalę Oceny Stanu Psychicznego (Mini Mental State Examination, MMSE). Do oceny poziomu sprawności funkcjonalnej wybrano: a) Krótki Zestaw Testów Sprawności Fizycznej (Short Physical Performance Battery, SPPB), b) test wstań i idź (Timed Up and Go, ) oraz c) Test Szybkiego Chodu. Do oceny funkcji wykonawczych wybrano Test Łączenia Punktów (Trail Making Test, TMT). Wyniki: Zaobserwowano związek między szybkością przetwarzania informacji (cześć A, TMT), funkcjami wykonawczymi (część B, TMT), poziomem sprawności funkcjonalnej oraz fizycznej. Najsilniejszy dodatni związek odnotowano między czasem wykonaniem testu oraz części B testu TMT (r=0,32; p<0,01), a także między Testem Szybkiego Chodu a częścią A testu TMT (r=0,27; p<0,01). Udowodniono również, że poziom funkcji wykonawczych wiąże się z poziomem sprawności funkcjonalnej (β=0,18; p=0,001). Wykazano, że 15 % zmienności jest wytłumaczone przez wiek, TMT- B, GDS oraz BMI. Wnioski: Istnieje związek między poziomem funkcji wykonawczych, sprawnością funkcjonalną oraz fizyczną w grupie osób po 60 roku życia. Procesy poznawcze pełnią ważną rolę w kontroli czynności motorycznych dlatego istotne jest włączenie badania funkcji poznawczych do wczesnej diagnostyki geriatrycznej. Introduction: Nowadays it is believed that cognitive decline may contribute to the formation of gait disturbance and increased risk of falls. Currently the importance of executive functions to maintain proper control of gait is emphasized. The aim of the study was to assess the relationship between the level of executive function, functional and physical capability in patients over 60 years of age. Material and methods: The study included 300 patients (199 women and 101 men) aged 60-88 years. In order to screening for cognitive function Mini-Mental State Examination (MMSE) was used. The following researchers tools were used to conduct functional assessment: a) Short Physical Performance Battery (SPPB), b) Timed Up and Go () and c) Fast Walking Test. To assess executive fucntion Trail Making Test (TMT) was selected. Results: The relationship between the speed of information processing (part A, TMT), executive functions (Part B, TMT), level of functional and physical capability was observed. The strongest positive correlation was noted between the time of test and TMT part B (r=0.32; p<0.01), and also between Fast Gait Test and TMT part A (r=0.27; p<0.01). It has been proven that the level of executive function is related to the level of functional capability (β=0.18; p=0.001). It was found that 15% of variation in the level of the test was explained by age, TMT- B, GDS and BMI. Conclusions: There is a relationship between level of executive functions, functional and physical capability in patients over 60 years of age. Cognitive processes play an important role in the control of motor functions therefore it is important to incorporate examination of cognitive functions in the early geriatric diagnosis. 627

Wstęp Zmiany zachodzące zarówno w polskiej, jak i w ogólnoświatowych populacjach kierują uwagę na rosnącą grupę osób po 60 roku życia. W 2050 r. osoby w wieku 65 lat i więcej będą stanowiły 31,5% polskiej populacji, a ich liczba wzrośnie o 5,1 miliona w porównaniu do 2014 r. [1]. Światowe prognozy przewidują, że w roku 2050 r. żyły będą 2 miliardy ludzi starszych [2]. Profilaktyka niepełnosprawności wśród osób w wieku podeszłym jest wyzwaniem dla całego społeczeństwa. Ograniczenia sprawności funkcjonalnej oraz poznawczej stanowią częste problemy wieku senioralnego. Zdolność do swobodnego poruszania się w obrębie własnego środowiska jest kluczowe dla możliwości realizacji czynności życia codziennego. Powszechne stosowanym testem do oceny poziomu sprawności funkcjonalnej jest test (Timed Up and Go) [3,4]. Uważa się, że uzyskanie dobrych wyników w teście związane jest z zachowaną sprawnością w zakresie czynności życia codziennego oraz zmniejszonym ryzykiem upadków [5,6]. Dotychczasowe badania pokazały, że ryzyko zachorowalności na choroby cywilizacyjne jak i śmiertelności jest większe wśród osób, które mają mniejszą szybkość chodu [7,8]. Co interesujące, w licznych badaniach udowodniono także związek między poziomem funkcjonowania poznawczego a sprawnością funkcjonalną [9-11]. Okazuje się, że sprawność kognitywna odgrywa kluczową rolę w regulacji chodu i równowagi u osób starszych [12]. Jak przekonują badania, ryzyko upadku jest znacząco wyższe w grupie osób z otępieniem lub łagodnymi zaburzeniami poznawczymi (Mild Cognitive Impairment, MCI) [13]. Co więcej, uważa się, że funkcje poznawcze są związane zarówno z mobilnością jak i sprawnością fizyczną. Wykazano, że większa sprawność fizyczna wiąże się z lepszą sprawnością funkcjonowania poznawczego oraz mniejszym ryzykiem wystąpienia otępienia w grupie osób w podeszłym wieku [14-17]. Natomiast zdaniem innych autorów, obniżenie sprawności w obrębie kończyn dolnych u chorych z MCI powinno być rozpatrywane jako czynnik ryzyka wystąpienia choroby Alzheimera (Alzheimer Disease, AD) [18]. Okazuje się, że spowolnienie chodu wiąże się z osłabieniem funkcjonowania poznawczego oraz może stanowić czynnik predykcyjny wystąpienia MCI [19-21]. Ponadto wykazano zależność szybszego chodu oraz większej sprawności funkcjonalnej z lepszą sprawnością funkcji wykonawczych w grupie osób z MCI [22]. Funkcje wykonawcze (executive function, EF) to zespół procesów poznawczych, które integrują informacje z różnych obszarów mózgu w celu tworzenia i modulowania złożonych wzorców zachowania. Obejmują elementy poznawcze oraz behawioralne, które są niezbędne do generowania działania zorientowanego na cel, co stanowi podstawę zdolności do samodzielnego wykonywania czynności życia codziennego [23]. EF odpowiadają zatem za takie modalności poznawcze jak inicjowanie wykonywanego zadania, przełączanie pomiędzy konkurencyjnymi aktywnościami oraz hamowanie zachowań nawykowych [24,25]. Uważa się, że związek między EF a szybkością chodu oraz wynikami testu ukazuje kluczową rolę wyższych funkcji mózgu w generowaniu zachowań motorycznych utrzymujących mobilność [26]. Jednakże wciąż brakuje spójnych danych wyjaśniających mechanizmy zależności między EF, sprawnością fizyczną oraz funkcjonalną. Co interesujące, badania donoszą, że poprawa sprawności EF może stanowić czynnik zapobiegawczy upadkom osób w wieku podeszłym, niezależnie od poprawy sprawności fizycznej [27]. W związku z tym, celem niniejszej pracy była ocena związku między poziomem sprawności funkcji wykonawczych, sprawnością funkcjonalną oraz fizyczną w grupie osób po 60 roku życia. Postawiono hipotezę, że istnieje dodatni związek pomiędzy EF a poszczególnymi parametrami sprawności fizycznej oraz funkcjonalnej. Materiał i metody W badaniu łącznie wzięło udział 300 badanych, którzy zostali zakwalifikowani spośród pacjentów uczestniczących w Projekcie pt. Realizacja Projektu Diagnostyki, Profilaktyki Geriatrycznej z wykorzystaniem elementów Teleopieki sposobem lepszego dostosowania systemu opieki zdrowotnej do potrzeb szybko rosnącej populacji osób powyżej 60 roku życia dofinansowanego przez Norweski Mechanizm Finansowy na lata 2009-2014 i Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego na lata 2009-2014 realizowanego przez Nowa Rehabilitacja Sp. z o.o. w Centrum Medyczno-rehabilitacyjnym w Krakowie. Kryterium włączającym do badania był wiek powyżej 60 lat. Kryteriami wyłączenia z badania były: niezdolność do samodzielnego poruszania się, przeciwwskazania zdrowotne do wykonywania testów sprawności funkcjonalnej, obecność ostrych schorzeń lub zaostrzenia chorób przewlekłych mogących wpłynąć na stan funkcjonalny, obecność chorób neurologicznych lub/i psychiatrycznych, przyjmowanie leków przeciwdepresyjnych, przeciwpsychotycznych lub przeciwpadaczkowych, a także uzależnienie od alkoholu i/lub leków. Wszyscy uczestnicy wyrazili zgodę na udział w badaniu. Badanie było przekrojowym badaniem obserwacyjnym, które było prowadzone przez okres sześciu miesięcy: od września 2015 roku do marca 2016 r. Wszystkie osoby badane zostały poddane przesiewowej ocenie funkcjonowania poznawczego za pomocą Krótkiej Skali Oceny Stanu Psychicznego (Mini Mental State Examination, MMSE). Na podstawie skorygowanego MMSE do badania włączono te osoby, które uzyskały wynik mieszczący się w normie z zakresu 27-30 punktów. W celu oceny sprawności fizycznej zastosowano Krótki Zestaw Testów do oceny Sprawności Fizycznej (Short Physical Performance Battery, SPPB). Test SPPB składa się z 3 zadań wykonywanych na czas: utrzymywania równowagi przez 10 s podczas stania w miejscu (stopy razem, pół tandem, tandem), przejścia odległości 4 metrów w normalnym tempie oraz 5-krotnego wstawania z krzesła. Za każde zadanie przydziela się od 0 do 4 punktów. Maksymalnie można uzyskać 12 punktów co stanowi najlepszy wynik wykonania testu. Test SPPB to przydatne narzędzie w ocenie rokowania śmiertelności, przyszłych hospitalizacji i niepełnosprawności fizycznej [28]. Oceniając sprawność funkcjonalną zdecydowano się zastosować test zgodnie ze standardami opisanymi przez Podsiadło i Richardsona z 1991 r. Test jest próbą na czas polegającą na wykonaniu ciągu funkcjonalnych zadań: zmiany pozycji z siedzącej na stojącą, przejścia 3 metrów, wykonania obrotu o 180 stopni oraz zmiany pozycji ze stojącej na siedzącą [29]. Badany był proszony o wykonanie testu dwukrotnie w normalnym tempie. Normalne tempo wykonania testu rozumiane jest jako preferowane przez badanego oraz mające odzwierciedlenie w aktywnościach życia codziennego. Druga próba testu, z uwagi na przygotowanie pacjenta do wykonania testu, była rejestrowana, jako wynik końcowy. Zdolność przyśpieszenia chodu została poddana ocenie na dystansie 4 metrów oraz podczas startu z miejsca (start statyczny) przy pomocy Testu Szybkiego Chodu. Pacjent wykonywał test dwukrotnie, do analizy zawsze wybierano najlepszą próbę [30]. Do przesiewowej oceny funkcji poznawczych zastosowano Krótką Skalę Oceny Stanu Psychicznego (Mini Mental State Examination, MMSE). Badanie Test MMSE składa się z prób oceniających: orientację w miejscu i w czasie (10 punktów), pamięć (zapamiętywanie 3 wyrazów - 3 punkty), uwagę i liczenie (5 punktów), przypominanie (3 punkty), nazywanie (2 punkty), powtarzanie (1 punkt), wykonywanie poleceń słownych (4 punkty) oraz praksję konstrukcyjną (1 punkt). Maksymalny możliwy do uzyskania wynik wynosi 30 punktów. Powszechnie przyjmuje się, że wynik poniżej 27 punktów może świadczyć o występowaniu zaburzeń poznawczych. Uzyskanie przez badanego od 24 do 26 punktów może świadczyć o obecności łagodnych zaburzeń poznawczych bez otępienia natomiast wynik niższy niż 24 punkty (tzw. punkt odcięcia) może sugerować obecność procesu otępiennego [31]. Przy obliczaniu wyników należy uwzględnić wiek oraz wykształcenie badanego, które w znacznym stopniu wpływają na ilość uzyskanych punktów. Dlatego też w niniejszym artykule do analizy statystycznej wykorzystano wyniki skorygowane. Test Łączenia Punktów (Trail Making Test, TMT) składa się z dwóch oddzielnie ocenianych części (A i B). Część A służy do oceny szybkości psychomotorycznej natomiast cześć B przede wszystkim angażuje wzrokowo-przestrzenną pamięć operacyjną oraz elastyczności poznawczą. Uważa się, że część B jest czułym wskaźnikiem dysfunkcji wykonawczych [32]. W części A na białej kartce papieru rozmieszczone jest 25 kółek ponumerowanych od 1 do 25, z kolei w części B znajduje się 25 kółek oznaczonych cyframi od 1 do 13 oraz literami od A do L. W części A zadanie osoby badanej polega na jak najszybszym połączeniu linią ciągłą punktów w kolejności numerycznej. W części B osoba badana musi jak najszybciej połączyć linią ciągłą naprzemiennie cyfry 628 A. Rajtar-Zembaty i wsp.

z kolejnymi literami alfabetu w porządku 1 A 2 B 3 C 4 D itd. W ocenie wyników testu uwzględnia się czas wykonania (wyrażony w sekundach). W analizie wykorzystano elementy statystyki opisowej. Wyniki zostały przedstawione jako wartości średnie dla grup z odchyleniem standardowym (SD) lub jako wartości procentowe. W celu oceny normalności rozkładu analizowanych zmiennych zastosowano test Shapiro- -Wilka. Zależności między zmiennymi ciągłymi oceniano testem korelacji Pearsona, a przy braku normalności rozkładu- testem korelacji rang Spearmana. W celu oceny znaczenia poszczególnych czynników potencjalnie wpływających na poziom sprawności funkcjonalnej zastosowano analizę regresji wielokrotnej. Analizę statystyczną przeprowadzono przy użyciu programu Statistica 8.0 PL firmy StatSoft. Wyniki Badaniem objęto 300 osób (199 kobiet i 101 mężczyzn) w wieku 60-88 lat, przy czym średni wiek wynosił 67,26±5,42 roku. Tabela I przedstawia charakterystykę grupy badanej z uwzględnieniem zmiennych demograficznych oraz klinicznych. Wykształcenie badanych wynosiło średnio 14,39±3,09 lat nauki szkolnej. W analizie współzależności między zmiennymi wykazano, że TMT- A oraz TMT- B korelują istotnie z wszystkimi wynikami testów funkcjonalnych. Najsilniejszą korelacje z TMT- A odnotowano dla Testu Szybkiego Chodu (r=0,27; p<0,01). Im dłuższy czas wykonania TMT- A tym dłuższy czas wykonania Testu Szybkiego Chodu. Z kolei w przypadku część B- TMT zaobserwowano najsilniejszą dodatnią korelację z testem (r= 0,32; p<0,01). Im dłuższy czas wykonania TMT- B tym dłuższy czas wykonania testu (Tab. II). Na rycinach 1 i 2 przedstawiono krzywe korelacji dla najsilniejszych związków; a) Testu Szybkiego Chodu i TMT- A (Ryc. 1) oraz b) testu i TMT- B (Ryc. 2). W celu porównania wpływu potencjalnych zmiennych na poziom sprawności funkcjonalnej zastosowano analizę regresji wielokrotnej. Wykazano, że 15% zmienności w poziomie sprawności funkcjonalnej jest wytłumaczone przez model. Stwierdzono, że TMT- B wiąże się z poziomem sprawności funkcjonalnej po korekcie ze względu wiek, płeć, BMI, poziom depresyjności oraz liczbę chorób. Wyniki są związane z czasem wykonania TMT- B, wskazując że dłuższy czas wykonania wiąże się gorszym poziomem EF (β=0,18, p=0,001). Zatem z dłuższym wykonaniem związane są: starszy wiek, gorsza sprawność funkcji wykonawczych, objawy depresyjne oraz większe BMI (Tab. III). Dyskusja W świetle przeprowadzonych badań, a także wniosków sformułowanych przez innych autorów można stwierdzić, że istnieje związek między poziomem funkcji wykonawczych, sprawnością funkcjonalną oraz sprawnością fizyczną u osób w wieku podeszłym. Autorzy niniejszej pracy odnotowali związek między szybkością psychomotoryczną (Test Łączenia Punktów część A) oraz poziomem funkcji wykonawczych (Test Łączenia Punk- Tabela I Charakterystyka zmiennych klinicznych i demograficznych w badanej grupie. Characteristics of clinical and demographic variables in the study group. Charakterystyka (N=300) Średnia ± SD lub N (%) Minimum Maximum Płeć Stan cywilny Status palenia Stosowanie alkoholu Dane demograficzne Wiek 67,3 ± 5,42 60 88 Lata nauki 14,4 ± 3,09 7 23 BMI 28,1 ± 4,16 18,5 45,2 GDS 3,1 ± 2,81 0 11 Kobiety 199 (66) - - Mężczyźni 101 (34) - - Związek 210 (70) - - Samotny 90 (30) - - Palący 38 (13) - - Niepalący 262 (87) - - Pijący (1-2x/tyg) 62 (21) - - Niepijący 237 (79) - - Zaburzenia snu 123 (41) - - Wielochorobowość 2,85 ± 1,37 1 7 Nadciśnienie tętnicze 202 (67) - - Choroba niedokrwienna serca 35 (12) - - Niewydolność serca 17 (6) - - Cukrzyca 55 (18) - - Choroba zwyrodnieniowa 245 (82) - - Testy sprawnościowe SPPB 10,8 ± 1,66 3 12 Test chodu 4,08 ± 1,26 2,3 12 Test 5x wstawania 11,1 ± 3,67 3,1 28,8 8,9 ± 2,04 3,9 20 Test Szybkiego Chodu 2,9 ± 0,69 1,2 5,6 Testy neuropsychologiczne MMSE 28,73 ± 1,11 27 30 TMT A 48,04 ± 19,76 21 140 TMT B 106,47 ± 47,53 37 300 N - liczebność, % - procent z ogółu, M średnia, SD- odchylenie standardowe. GDS- Geriatryczna Skala Oceny Depresji; MMSE- Krótka Skala Oceny Stanu Psychicznego; SPPB- Krótki Zestaw Testów do oceny Sprawności Fizycznej; - test wstań i idź ; TMT A- Test Łączenia Punktów część A; TMT B- Łączenia Punktów część B. Tabela II Korelacja między wynikami testów sprawnościowych a danymi demograficznymi, klinicznymi oraz testami neuropsychologicznymi. The correlation between physical performance and demographic, clinical data, and neuropsychological tests. Testy sprawnościowe SPPB Test Chodu Test 5x wstawania Test Szybkiego Chodu Dane demograficzne i kliniczne Wiek -0,15* 0,15* 0,18* 0,22** 0,21** BMI -0,09 0,10 0,11* 0,17* 0,09 GDS -0,21** 0,19* 0,22** 0,23** 0,24** Liczba chorób -0,14* 0,09 0,13* 0,13 0,05 Testy neuropsychologiczne MMSE 0,06-0,09-0,08-0,11* -0,12* TMT A -0,20** 0,11* 0,23** 0,22** 0,27** TMT B -0,26** 0,21** 0,24** 0,32** 0,24** *P < 0.05; **P < 0.01. GDS- Geriatryczna Skala Oceny Depresji; MMSE- Krótka Skala Oceny Stanu Psychicznego; TMT A- Test Łączenia Punktów część A; TMT B- Łączenia Punktów część B; SPPB- Krótki Zestaw Testów do oceny Sprawności Fizycznej; - test wstań i idź. 629

Rycina 1 Korelacja między Testem Łączenia Punktów (część A) a Testem Szybkiego Chodu. Correlation between Trail Making Test (Part A ) and Fast Gait Test. Rycina 2 Korelacja między Testem Łączenia Punktów (część B) a Testem Timed Up and Go. Correlation between Trail Making Test (Part B) and Timed Up and Go test. Tabela III Analiza wielokrotnej regresji liniowej dla Testu Timed Up and Go. Analysis of multiple linear regression to Timed Up and Go test. tów część B) a sprawnością fizyczną jak i funkcjonalną w grupie osób po 60 roku życia. Udowodniono także, że poziom sprawności funkcji wykonawczych ma związek z poziomem sprawności funkcjonalnej po korekcie ze względu na wiek, płeć, BMI, poziom depresyjności oraz liczbę chorób. Podobnych wyników dostarczyły badania innych autorów, w których odnotowano związek między wolniejszym wykonaniem testu wstań i idź a gorszym poziomem funkcji wykonawczych [22,33,34]. Co więcej, inni badacze udowodnili, że osoby upadające wykonywały Test Łączenia Punktów część B znacznie dłużej niż osoby nie zgłaszające upadków [35]. Wyniki innych badań donoszą także, że gorsze wykonanie Testu Łączenia Punktów części B wiąże się z większym ryzykiem wielokrotnych upadków. Ponadto w innym badaniu zaobserwowano, że wśród nieupadających badanych, ci z najgorszym poziomem funkcji wykonawczych trzykrotnie częściej doświadczyli upadku w ciągu dwóch lat obserwacji [36]. Próby wykonywane w teście wstań i idź takie jak: chód na dystansie 3 m, obrót o 180 stopni, transfer z pozycji siedzącej do stojącej i z stojącej do siedzącej są uważane za tzw. aktywności funkcjonalne [4]. Przypuszczalnie stopień zaangażowania funkcji wykonawczych w czynności funkcjonalne zależy od poziomu trudności danego zadania. Beta Wiek 0,21 0,00 Płeć -0,04 0,44 BMI 0,13 0,02 GDS 0,14 0,01 Wielochorobowość 0,02 0,61 TMT B 0,18 0,00 Wieloraki współczynnik korelacji 0,40 Współczynnik determinacji (r2) 0,14 Poziom istotności statystycznej (p) 0,00 - test wstań i idź ; GDS- Geriatryczna Skala Oceny Depresji; TMT B- Łączenia Punktów część B. Warto w tym miejscu podkreślić, że wszelkie działania podejmowane przez zespół specjalistów sprawujących opiekę nad osobami starszymi dążą do utrzymania sprawności funkcjonalnej, czyli samodzielności w zakresie czynności życiowych [37]. Konieczność podjęcia czynności nagłych lub modyfikacja uprzednio wyuczonych programów motorycznych wymaga zaangażowania wyższych czynności umysłowych. Potrzeba elastycznej modyfikacji uprzednio wyuczonych wzorców ruchowych może pojawić się w takich sytuacjach, jak: wymóg wykonania zadania pod presją czasu, osłabienie procesów przetwarzania informacji wzrokowych bądź słuchowych lub zmiana warunków zewnętrznych [38]. Osłabienie funkcji wykonawczych może ograniczać zdolności osób w wieku senioralnym do kompensacji związanych z wiekiem zmian w zakresie sprawności chodu i równowagi [39]. Nie ulega wątpliwości, że zachowana zdolność chodzenia jest kluczowa dla utrzymania odpowiedniego poziomu czynności życia codziennego osób w wieku podeszłym. Niemniej jednak w życiu codziennym często pojawiają się zmiany w warunkach zewnętrznych, które wymagają aktywowania bardziej skomplikowanych czynności motorycznych niż chód po równej powierzchni. Wydaje się zatem słuszne stwierdzenie, że wykonanie testu wstań i idź w większym stopniu będzie p angażowało funkcje wykonawcze niż testy samego chodu, co zresztą zaobserwowano w niniejszym badaniu. Warto podkreślić znaczenie testów klinicznych wykonywanych pod presją czasu z jednoczesnym zachowaniem bezpieczeństwa pacjenta. Uważa się, że testy wykonywane z maksymalną bezpieczną szybkością są bardziej czułe na zmiany w funkcjonowaniu poznawczym [40]. Zależność tą także udało się zaobserwować w powyższym badaniu. Otóż wyniki uzyskane w Teście Szybkiego Chodu silnej korelują z funkcjami wykonawczymi niż chód w tempie normalnym. Oprócz fizycznych komponentów niezbędnych dla osiągnięcia przyspieszenia chodu, istotne mogą okazać się także zdolności poznawcze w zakresie autoregulacji, zdolności do inicjacji czy też zaplanowania sekwencji działań. Zależność między samą sprawnością fizyczną a funkcjami poznawczymi u osób w wieku senioralnym została wykazana także w wielu innych badaniach [40-45]. Ponadto w niniejszym badaniu szybkość przetwarzania informacji najsilniej wiązała się ze zdolnością do przyspieszenia chodu. Niewykluczone, że spadek sprawności funkcji wykonawczych może być wczesnym wskaźnikiem utraty ogólnej sprawności funkcjonalnej u osób w podeszłym wieku [22]. W przeprowadzonym badaniu istotny wpływ na wynik testu wstań i idź miały również wiek, poziom depresyjności oraz BMI. Wyniki przeprowadzonego badania mają niewątpliwe implikacje praktyczne. Współwystępowanie dysfunkcji poznawczych oraz fizycznych zwiększa ryzyko niepełnosprawności, szczególnie w przypadku obecności komponenty dysfunkcji wykonawczej [46]. Osłabienie funkcji poznawczych oraz ograniczenie możliwości lokomocji zwiększają dwukrotnie ryzyko umieszczenia pacjenta w opiece instytucjonalnej [47]. Wobec powyższych doniesień należy wziąć pod uwagę, że częstość upadków osób starszych w warunkach ambulatoryjnych jak i szpitalnych będzie rosnąć oraz generować większe koszty [48]. Wnioski Istnieje związek między funkcjami wykonawczymi, sprawnością funkcjonalną oraz fizyczną u osób po 60 roku życia. Procesy po- 630 A. Rajtar-Zembaty i wsp.

znawcze pełnią ważną rolę w kontroli czynności motorycznych. Sprawna koordynacja w odpowiedzi na zmieniające się bodźce pochodzące i ze środowiska wewnętrznego, i ze środowiska zewnętrznego, jest możliwa dzięki zaangażowaniu wyższych funkcji poznawczych. Współwystępowanie dysfunkcji poznawczych i motorycznych może dodatkowo obniżać jakość życia i funkcjonowania osób w podeszłym wieku oraz zwiększać ryzyko niepełnosprawności. Wczesna identyfikacja dysfunkcji wykonawczych stanowi ważny element na etapie planowania rehabilitacji. Modyfikacja środowiska chorego poprzez wprowadzenie kompleksowych działań profilaktycznych i interwencji rehabilitacyjnej pozwoli zoptymalizować jego codzienne funkcjonowanie. W świetle rosnącej liczby badań nad znaczeniem funkcji poznawczych w regulacji motoryki wciąż powstają nowe zagadnienia do refleksji nad znaczeniem funkcji wykonawczych w regulacji motoryki u osób w wieku podeszłym. Piśmiennictwo 1. http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ prognoza-ludnosci/prognoza-ludnosci-rezydujacej- -dla-polski-na-lata-2015-2050,8,1.html 2. Clegg A, Young J, IIiffe S, Rikkert MO, Rockwood K: Frailty in elderly people. Lancet 2013; 381: 752-762. 3. Bramell-Risberg E, Jarnlo G, Elmståhl S: Separate physical tests of lower extremities and postural control are associated with cognitive impairment. Results from the general population study Good Aging in Skåne (GÅS-SNAC). Clin Interv Aging 2012; 7: 195-205. 4. Donoghue OA, Horgan NF, Savva GM, Cronin H, O Regan C, Kenny RA: Association between timed up-and-go and memory, executive function, and processing speed. J Am Geriatr Soc. 2012; 60: 1681-1686. 5. Podsiadlo D, Richardson S: The timed Up & Go : a test of basic functional mobility for frail elderly persons. J Am Geriatr Soc. 1991; 39: 142-148. 6. Shumway-Cook A, Brauer S, Woollacott M: Predicting the probability for falls in community-dwelling older adults using the timed up & go test. Phys Ther. 2000; 80: 896-903. 7. Cesari M, Kritchevsky SB, Penninx BW, Nicklas BJ, Simonsick EM. et al: Prognostic value of usual gait speed in well-functioning older people - results from the Health, Aging and Body Composition Study. J Am Geriatr Soc. 2005; 53: 1675-1680. 8. Studenski S, Perera S, Wallace D, Chandler JM, Duncan PW. et al: Physical performance measures in the clinical setting. J Am Geriatr Soc. 2003; 51: 314-322. 9. Barnes DE, Yaffe K, Satariano WA, Tager IB: A longitudinal study of cardiorespiratory fitness and cognitive function in healthy older adults. J Am Geriatr Soc. 2003; 5: 459-465. 10. Tomaszewski K, Matusik P, Chmielowska K, Nowak J, Parnicka A. i wsp: Otępienie a sprawność fizyczna pacjentów w podeszłym wieku mieszkających w wybranych domach opieki. Gerontol Pol. 2010; 18: 71-75. 11. Skalska A, Gałaś A: Upadki jako czynnik ryzyka pogorszenia stanu funkcjonalnego w starszym wieku. Gerontol Pol. 2011; 3-4: 150-160. 12. Sheridan P, Hausdorff J: The role of higher-level cognitive function in gait: executive dysfunction contributes to fall risk in Alzheimer s disease. Dement Geriatr Cogn Disord. 2007; 24: 125-137. 13. Anstey K, von Sanden C, Luszcz M: An 8-year prospective study of the relationship between cognitive performance and falling in very old adults. J Am Geriatr Soc. 2006; 54: 1169-1176. 14. Colcombe, S, Kramer AF: Fitness effects on the cognitive function of older adults: a meta-analytic study. Psychol Sci. 2003; 14: 125-130. 15. Larson EB, Wang L, Bowen JD, McCormick WC, Teri L. et al: Exercise is associated with reduced risk for incident dementia among persons 65 years of age and older. Ann Intern Med. 2006; 144: 73-81. 16. Boyle PA, Buchman AS, Wilson RS, Leurgans SE, Bennett DA: Association of muscle strength with the risk of Alzheimer disease and the rate of cognitive decline in community-dwelling older persons. Arch Neurol. 2009; 66: 1339-1344. 17. Benedict C, Brooks SJ, Kullberg J, Nordenskjold R, Burgos J. et al: Association between physical activity and brain health in older adults. Neurobiol Aging 2013; 34: 83-90. 18. Aggarwal NT, Wilson RS, Beck TL, Bienias JL, Bennett DA: Motor dysfunction in mild cognitive impairment and the risk of incident Alzheimer disease. Arch Neurol. 2006; 63: 1763-1769. 19. Tabbarah M, Crimmins E, Seeman T: The relationship between cognitive and physical performance: MacArthur Studies of Successful Aging. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2002; 57: 228-235. 20. Deshpande N, Metter EJ, Bandinelli S: Gait speed under varied challenges and cognitive decline in older persons: a prospective study. Age Ageing 2009; 38: 509-514. 21. Buracchio T, Dodge HH, Howieson D, Wasserman D, Kaye J: The trajectory of gait speed preceding mild cognitive impairment. Arch Neurol. 2010; 67: 980-986. 22. McGough EL, Kelly VE, Logsdon RG, McCurry SM, Cochrane B. et al: Associations between physical performance and executive function in older adults with mild cognitive impairment. Gait speed and the Timed Up & Go test. Phys Ther 2011; 91: 1198-1207. 23. Stuss DT, Levine B: Adult clinical neuropsychology: lessons from studies of the frontal lobes. Annu Rev Psychol. 2002; 53: 401-433. 24. Friedman NP, Miyake A, Young SE, DeFries JC, Corley RP, Hewitt JK: Individual differences in executive functions are almost entirely genetic in origin. J Exp Psychol Gen. 2008; 137: 201-225. 25. Miyake A, Friedman NP, Emerson MJ, Witzki AH, Howerter A, Wager TD: The unity and diversity of executive functions and their contributions to complex frontal lobe tasks: a latent variable analysis. Cognitive psychology 2000; 41: 49-100. 26. Acevedo EO: The Oxford handbook of exercise psychology. Oxford University Press. New York, 2012. 27. Liu-Ambrose T, Donaldson MG, Ahamed Y, Graf P, Cook WL. et al: Otago home-based strength and balance retraining improves executive functioning in older fallers: a randomized controlled trial. J Am Geriatr Soc. 2008; 56: 1821-1830. 28. Zasadzka E, Pawlaczyk M, Wieczorowska-Tobis K: Test short physical performance battery jako narzędzie służące do oceny sprawności fizycznej osób starszych. Gerontol Pol. 2013; 4: 148-153. 29. Podsiadlo D, Richardson S: The timed Up& Go : a test of basic functional mobility for frail elderly persons: J Am Geriatr Soc. 1991; 39: 142-148. 30. Peel N, Suzanne S, Klein K: Gait speed as a measure in geriatric assessment in clinical settings: a systematic review. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2013; 68: 39-46. 31. Magierska J, Magierski R, Fendler W, Kłoszewska I, Sobów TM: Clinical application of the Polish adaptation of the Montreal Cognitive Assessment (MoCA) test in screening for cognitive impairment. Neurol Neurochir Pol. 2012; 46: 130-139. 32. Lezak MD, Howieson DB, Loring DW, Hannay HJ, Fischer JS: Neuropsychological assessment. Oxford University Press. New York, 2004. 33. Kimura N, Kazui H, Kubo Y, Yoshida T, Ishida Y. et al: Memory and physical mobility in physically and cognitively-independent elderly people. Geriatr Gerontol Int. 2007; 7: 258-265. 34. Herman T, Giladi N, Hausdorff JM: Properties of the Timed Up and Go test: more than meets the eye. Gerontology 2011; 57: 203-210. 35. Pijnappels M, Delbaere K, Sturnieks DL, Lord SR: The association between choice stepping reaction time and falls in older adults - a path analysis model. Age Ageing 2010; 39: 99-104. 36. Herman T, Mirelman A, Giladi N, Schweiger A, Hausdorff JM: Executive control deficits as a prodrome to falls in healthy older adults: a prospective study linking thinking, walking, and falling. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2010; 65: 1086-1092. 37. Neumann-Podczaska A, Wawszczyk K, Wieczorowska-Tobis K: Zagrożenia sprawności funkcjonalnej osób starszych wynikające z samoleczenia lekami przeciwbólowymi. Przegl Lek. 2012; 69: 773-776. 38. Rajtar-Zembaty A, Rajtar- Zembaty J, Starowicz-Filip A, Skalska-Dulińska B, Czechowicz K, Skalska A: Stop walking when talking, czyli związek funkcji poznawczych z kontrolą chodu. Aktualn Neurol. 2015; 15: 22-27. 39. Yogev-Seligmann G, Hausdorff J, Giladi N: The role of executive function and attention in gait. Mov Disord. 2008; 23: 329-342. 40. Cassilhas RC, Viana VA, Grassmann V, Santos RT, Santos RF. et al: The impact of resistance exercise on the cognitive function of the elderly. Med Sci Sports Exerc. 2007; 39: 1401-1407. 41. Erickson KI, Prakash RS, Voss MW, Chaddock L, Hu L. et al: Aerobic fitness is associated with hippocampal volume in elderly humans. Hippocampus. 2009; 19: 1030-1039. 42. Fabre C, Chamari K, Mucci P, Masse-Biron J, Prefaut C: Improvement of cognitive function by mental and/or individualized aerobic training in healthy elderly subjects. Int J Sports Med. 2002; 23: 415-421. 43. Hillman CH, Erickson KI, Kramer AF: Be smart, exercise your heart: exercise effects on brain and cognition. Nat Rev Neurosci. 2008; 9: 58-65. 44. Liu-Ambrose T, Donaldson MG: Exercise and cognition in older adults: is there a role for resistance training programmes? Br J Sports Med. 2009; 43: 25-27. 45. Voss MW, Nagamatsu LS, Liu-Ambrose T, Kramer AF: Exercise, brain, and cognition across the life span. J Appl Physiol. 2011; 111: 1505-1513. 46. Johnson JK, Lui LY, Yaffe K: Executive function, more than global cognition, predicts functional decline and mortality in elderly women. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2007; 62: 1134-1141. 47. Weatherall M, Slow T, Wiltshire K: Risk factors for entry into residential care after a support needs assessment. N Z Med J. 2004; 117: U1075. 48. Dzieża-Grudnik A, Czekaj D, Wójcik-Bugajska M, Grodzicki T: Upadki w trakcie hospitalizacji - częstość występowania i konsekwencje. Przegl Lek. 2014; 71: 537-540. 631